Wikipedia

Monge (1908)

francuski okręt podwodny
Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Monge (Q67) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu wyrzutni zewnętrznych. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

Monge (Q67)
Ilustracja
„Monge” przed 1915 rokiem
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Toulon(inne języki), Tulon

Położenie stępki

17 maja 1906

Wodowanie

31 grudnia 1908

 Marine nationale
Wejście do służby

2 sierpnia 1910

Zatopiony

29 grudnia 1915

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

„Monge” został zwodowany 31 grudnia 1908 roku w stoczni Arsenal de Toulon(inne języki) w Tulonie, a do służby w Marine nationale wcielono go 2 sierpnia 1910 roku. Okręt służył na Morzu Śródziemnym, aktywnie uczestnicząc w działaniach wojennych. „Monge” został zatopiony 29 grudnia 1915 roku nieopodal Cattaro przez austro-węgierski krążownik SMS „Helgoland”.

Projekt i budowa

edytuj

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa(inne języki)) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Monge” został zamówiony 24 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Tulonie(inne języki) wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni[7][8]. Stępkę okrętu położono 17 maja 1906 roku[8], zaś zwodowana została 31 grudnia 1908 roku[9][10]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego francuskiego naukowca z przełomu XVIII i XIX wieku – Gasparda Monge[7]. Koszt budowy jednostki wyniósł 1 667 665 franków[11].

22 kwietnia 1910 roku, gdy okręt miał opuścić port w Tulonie w celu przeprowadzenia ćwiczeń na morzu, eksplodował generator acetylenowy używany do oświetlenia jednostki; w wyniku wybuchu jeden marynarz zginął, drugi został ranny, a okręt doznał poważnych uszkodzeń[12].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

„Monge” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[9][13]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[9][14]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[14]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[15][16]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[17].

Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[17]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][18]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[18]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[19]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[18]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[18]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (montowany na dziobie zamiast torpedy)[20].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy[b]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[14]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[23]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[15].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[15][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[15].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[15]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[18]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[24], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[25].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[26][d].

Urządzenia napędowe

edytuj

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[18]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[18]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[18]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[20]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[20]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[29]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[30].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[29]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[20]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[20]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[20][31].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique(inne języki) z Nancy[21]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[21]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[21]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[21]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[9][13][e]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów po 124 ogniwa[20].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[9][32]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[9][22].

Uzbrojenie

edytuj

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem sześciu torped modèle 1906[21][33]. Torpedy miały długość 5,07 metra, zaś ich masa wynosiła 646 kg[34].

Wyposażenie

edytuj

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[35]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[36]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[37].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[37]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[38]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[38]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[39]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[23].

Służba

edytuj

„Monge” został wcielony do służby w Marine nationale 2 sierpnia 1910 roku[8][10]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q67 i kod identyfikacyjny MO[10][24]. 14 września 1910 roku w obrębie Arsenału w Tulonie dowodzony przez kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Fourniera okręt zderzył się z holownikiem „Vigoureux”, nie odnosząc poważniejszych uszkodzeń[40]. 10 listopada 1910 roku „Monge” pod dowództwem kpt. mar. Fourniera powrócił z liczącego 470 mil rejsu z Tulonu do Villefranche-sur-Mer i Port-Vendres[41]. W końcu grudnia 1910 roku nowym dowódcą stacjonującego w Tulonie okrętu został mianowany kpt. mar. Masse[42].

W styczniu 1911 roku jednostka odbyła 450-milowy rejs na trasie Tulon – Villefranche-sur-Mer – Marsylia i z powrotem, co zajęło jej 50 godzin[43]. Pod koniec stycznia 1911 roku „Monge” wychodząc z Tulonu doznał uszkodzeń w wyniku wplątania się liny w śrubę napędową, co wyłączyło okręt z użytku na trzy tygodnie[44]. 17 lutego 1911 roku Minister Marynarki Wojennej podjął decyzję o zakupie 50 skafandrów nurkowych systemu Siébo Gorman, które po 25 sztuk trafiły na pokłady okrętów podwodnych „Monge” w Tulonie i „Vendémiaire” w Cherbourgu[45]. W przeprowadzonych w dniach 9–10 maja 1911 roku nocnych ćwiczeniach u wybrzeży Prowansji dowodzony przez kpt. mar. Masse „Monge” storpedował okręt flagowy Lekkiej Eskadry, krążownik pancerny „Léon Gambetta”(inne języki), co było pierwszym takim osiągnięciem we francuskiej flocie[46].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[47]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[48]. 25 lutego 1912 roku, kiedy „Monge” wraz z „Ampère” przebywały na poligonie morskim nieopodal Salins-d’Hyères(inne języki), na tym ostatnim doszło do awarii układu napędowego i okręt na holu „Monge” musiał powrócić do Tulonu[49]. W pierwszej połowie czerwca 1912 roku podczas ćwiczeń 1. Eskadry „Monge” wpłynął pod krążownik „Jurien de la Gravière”, ledwo unikając staranowania i losu, który spotkał siostrzanego „Vendémiaire”[50]. W lipcu jednostka wzięła udział w wielkich manewrach floty francuskiej na Morzu Śródziemnym, uszkadzając kadłub podczas uderzenia w molo w Saint-Tropez[51]. 24 lipca „Monge”, „Ampère”, „Papin” i „Gay-Lussac” wzięły udział w manewrach floty nieopodal Bonifacio, podczas których trzem pierwszm udało się storpedować pancernik „Patrie”(inne języki) oraz krążowniki „Edgar Quinet”(inne języki), „Waldeck-Rousseau”(inne języki) i „Jurien de la Gravière”; „Gay-Lussac” podczas rejsu doznał uszkodzenia pokrywy cylindra, które zostało usunięte podczas sześciodniowego remontu przeprowadzonego w Ajaccio[52]. W grudniu 1913 roku dowództwo okrętu sprawował kpt. mar. Louis du Petit-Thouars[53]. 17 lipca 1914 roku w Tulonie „Monge” zderzył się z zacumowanym przy nabrzeżu okrętem podwodnym „Le Verrier”, doznając znacznych uszkodzeń[54].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej „Monge” znajdował się w składzie bazującej w Tulonie 1. Flotylli okrętów podwodnych (wraz z siostrzanymi okrętami „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel”, „Gay-Lussac”, „Messidor” i „Papin” oraz niszczycielami „Arbalète”, „Arc” i „Hallebarde”)[55][56].

I wojna światowa

edytuj

W momencie wybuchu wojny jednostki 1. Flotylli przechodziły bieżące remonty i serwis mechanizmów okrętowych (m.in. oczyszczano podwodne części kadłubów)[55]. Po ich zakończeniu okręty typu Pluviôse otrzymały zadanie obrony swojej bazy w Tulonie, zaś 2. Flotylla (składająca się z jednostek typu Brumaire) została skierowana do działań ofensywnych u wybrzeży Austro-Węgier[55]. Wobec problemów technicznych nękających okręty typu Brumaire do działań u wybrzeży nieprzyjaciela musiały przystąpić także jednostki typu Pluviôse, które zostały przerzucone na Maltę[55]. „Monge” przybył na Maltę jako ostatni z okrętów 1. Flotylli w końcu 1914 roku, po zakończeniu gruntownego remontu[57]. Pod koniec roku okręt został wyposażony w relingi przeciwminowe[58]. 9 stycznia 1915 roku na wieść o możliwym wyjściu w morze floty austro-węgierskiej „Monge” i „Arago” patrolowały Cieśninę Otranto[58]. W dniach 14–15 stycznia okręt operował pod Cattaro, wykonując nieskuteczny atak na stawiacz min i dostając się pod ostrzał baterii nadbrzeżnych; w drodze powrotnej do bazy „Monge” utracił jeden ze sterów głębokości[58].

Okręt wraz z siostrzanymi jednostkami prowadził nadal naprzemiennie z Malty żmudne i bezowocne patrole pod Cattaro, choć z mniejszym natężeniem, m.in. w dniach 28 kwietnia – 2 maja (pomiędzy końcem marca a 2 maja 1915 roku siedem francuskich okrętów podwodnych wykonało 21 rejsów bojowych na wodach przeciwnika)[59]. 23 maja 1915 roku do wojny po stronie Ententy przystąpiły Włochy i już następnego dnia „Monge”, „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel” i „Messidor” w eskorcie dwóch niszczycieli wyszły z Malty i udały się do Brindisi, tworząc tam razem z dwoma dywizjonami niszczycieli oraz brytyjskimi okrętami podwodnymi Samodzielną Flotyllę, która miała podlegać włoskiemu dowództwu[60]. Wkrótce do flotylli w Brindisi dołączyły „Papin” i „Gay-Lussac”, przez co cała francuska 1. Flotylla znalazła się na Adriatyku[60]. Zadaniem francuskich okrętów była obrona podejść do bazy, stałe patrolowanie Zatoki Kotorskiej i ochrona większych jednostek Regia Marina[60].

W trzecim kwartale 1915 roku na okręcie zamontowano działo pokładowe kalibru 37 mm, w celu umożliwienia zatrzymywania i niszczenia statków handlowych przeciwnika[61]. Jednostka wraz z siostrzanymi okrętami dalej przeprowadzała rejsy dozorowe pod portami Cattaro i Pola, które spotykały się coraz częściej z przeciwdziałaniem sił lotniczych i morskich przeciwnika[62]. Operacje przeplatane były przeprowadzanymi w Tarencie okresowymi remontami i oczyszczaniem podwodnej części kadłuba[63]. 13 listopada „Monge” zaatakował bez ostrzeżenia statek handlowy, jednak bezskutecznie[64].

27 grudnia o godzinie 16:00 dowodzony przez kpt. mar. Rolanda Morillota „Monge” wyszedł z Brindisi i udał się pod Cattaro[65]. 28 grudnia o godzinie 18:00 znajdujący się w odległości 15 Mm na południe od Cattaro okręt wynurzył się w celu ładowania akumulatorów[65]. 29 grudnia o godzinie 2:15 pełniący wachtę zastępca dowódcy, por. mar. (fr. enseigne de vaisseau de 1ère classe) Pierre Appell(inne języki) dostrzegł na północnym wschodzie pięć niszczycieli typu Tátra: „Balaton”, „Csepel”, „Lika”, „Tátra” i „Triglav”, odległych o 3 Mm[28][65]. Stanowiły one eskortę krążownika SMS „Helgoland”, który wyszedł w morze w celu zaatakowania stacjonujących w Durazzo włoskich niszczycieli „Euro” i „Ostro”[27][65]. Nie zauważywszy krążownika „Monge” wykonał trwający 4,5 minuty manewr zanurzenia na głębokość peryskopową i obrał kurs południowo-wschodni, chcąc przeprowadzić atak torpedowy na niszczyciele[65]. Szykując się do ataku dowódca dostrzegł przez peryskop nocny zbliżający się od strony rufy krążownik płynący z prędkością 21 węzłów i wydał rozkaz zanurzenia na głębokość 20 metrów, jednak było już za późno i „Helgoland” staranował „Monge”[65]. Uszkodzony okręt podwodny opadł z przegłębieniem na dziób na głębokość 60 metrów, a po zwolnieniu awaryjnego balastu (ołowianej stępki) wynurzył się i dostał się pod ostrzał artyleryjski, m.in. z niszczyciela „Balaton”[65][27]. Gdy jeden z pocisków przebił kadłub sztywny, kpt. Morillot wydał rozkaz opuszczenia jednostki, sam pozostając na jej pokładzie i ginąc wraz z okrętem[65][27]. Pozostała część załogi licząca 25 osób została podjęta przez austro-węgierskie okręty (oficer i 18 marynarzy uratowanych zostało przez „Balaton”, a sześciu znalazło się na pokładzie „Csepela”) i trafiła do niewoli[28][65]. Okręt został odznaczony francuskim Krzyżem Wojennym[66], a Roland Morillot otrzymał pośmiertnie Order Narodowy Legii Honorowej V klasy i włoski Złoty Medal za Męstwo Wojskowe[67][68]. Na jego cześć nazwano też zdobyty w 1916 roku niemiecki okręt podwodny SM UB-26[67][68] oraz włoską baterię nadbrzeżną broniącą Brindisi (otrzymała imię Rolanda Morillota 14 lipca 1917 roku)[69].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Początkowo miała tam znajdować się także wyrzutnia torpedowa, niezamontowana po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[21][22].
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby; w momencie zatopienia w 1915 roku na pokładzie „Monge” przebywało 26 ludzi[27][28].
  5. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2024 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c Roberts 2021 ↓, s. 1722.
  9. ↑ a b c d e f Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  10. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 44.
  11. ↑ Impressions 1917 ↓, s. 6.
  12. ↑ Journal officiel de la Guyane française 1910 ↓, s. 283.
  13. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  14. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  15. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 21.
  16. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  17. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  18. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  19. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  20. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  21. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  22. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  23. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  24. ↑ a b Gogin 2024 ↓.
  25. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  26. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  27. ↑ a b c d Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 254.
  28. ↑ a b c Csonkaréti 2004 ↓, s. 105.
  29. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  30. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  31. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  32. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  33. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 32.
  34. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  35. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  36. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  37. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  38. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  39. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  40. ↑ Le Télégramme 1910 ↓, s. 4.
  41. ↑ Le Journal du Midi 1910 ↓, s. 3.
  42. ↑ Gil Blas 1910 ↓, s. 2.
  43. ↑ Les Nouvelles 1911 ↓, s. 3.
  44. ↑ La Croix 1911 ↓, s. 3.
  45. ↑ Le Rappel 1911 ↓, s. 3.
  46. ↑ L’Écho d'Oran 1911 ↓, s. 2.
  47. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  48. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  49. ↑ Excelsior 1912 ↓, s. 6.
  50. ↑ Le Réveil 1912 ↓, s. 2.
  51. ↑ L’Indépendant 1912 ↓, s. 1.
  52. ↑ Le Matin 1912 ↓, s. 3.
  53. ↑ Le Républicain 1913 ↓, s. 3.
  54. ↑ L’Express 1914 ↓, s. 1.
  55. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 32.
  56. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  57. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 33–34.
  58. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 34.
  59. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 34-35.
  60. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 35.
  61. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 36.
  62. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 36-37.
  63. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 35, 37.
  64. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 37.
  65. ↑ a b c d e f g h i Dianow 2020e ↓, s. 38.
  66. ↑ Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 143.
  67. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 39.
  68. ↑ a b Tableau d’honneur 1921 ↓, s. 688.
  69. ↑ Le Gaulois 1917 ↓, s. 3.

Bibliografia

edytuj
  • Au ministère de la marine. „Gil Blas”. Nr 12374. 32, 1910-12-30. Paris. (fr.). 
  • Avarie au « Monge ». „La Croix des marins”. Nr 878, 1911-01-29. Paris. (fr.). 
  • Collision de sous-marins. „L’Express républicain de Saône-et-Loire: journal républicain du matin”. Nr 199. 11, 1914-07-18. Mâcon. (fr.). 
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Károly Csonkaréti: Marynarka wojenna Austro-Węgier w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2004. ISBN 83-918940-3-7.
  • DÉPÊCHES TÉLÉGRAPHIQUES. „Journal officiel de la Guyane française”. Nr 18. 92, 1910-04-30. Guyane. (fr.). 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2024-06-30]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Hommage à des officiers français. „Le Gaulois: littéraire et politique”. Nr 14533, 1917-07-29. Paris. (fr.). 
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Les grandes manoeuvres navales. „L’Indépendant: organe républicain du Cambrésis”. Nr 166. 20, 1912-07-31. Cambrai. (fr.). 
  • LES GRANDES MANOEUVRES NAVALES. „Le Matin: derniers télégrammes de la nuit”. Nr 10 376, 1912-07-25. Paris. 
  • Les sous-marins — Pour assurer la vie des équipages. „Le Rappel”. Nr 14954, 1911-02-19. Paris. (fr.). 
  • L'utilisation nocturne des sous-marins. „L’Écho d'Oran: journal d'annonces légales, judiciaires, administratives et commerciales de la province d’Oran”. Nr 14373. 67, 1911-05-14. Oran. (fr.). 
  • Monument Artistide du Petit Thouars. „Le Républicain de Chinon: journal politique, agricole, commercial, sportif et d'annonces judiciaires”. Nr 50. 11, 1913-12-11. Chinon. (fr.). 
  • Politique navale. „Impressions: projets de lois, propositions, rapports, etc.”. Nr 3001. 32, 1917-02-13. France. (fr.). 
  • RAID D’UN SOUS-MARIN. „Le Journal du Midi”. 36, 1910-11-11. Avignon. (fr.). 
  • Raids de Sous-Marins. „Les Nouvelles: journal quotidien du soir”. Nr 3876. 12, 1911-01-25. Alger. (fr.). 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859-1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • Sous-marin contre remorqueur. „Le Télégramme: journal de la démocratie du Midi”. Nr 3727. 16, 1910-09-14. Toulouse. (fr.). 
  • Sous=marins en danger. „Le Réveil populaire: organe de la 2e circonscription de Fontenay-le-Comte”. Nr 277, 1912-06-15. Luçon. (fr.). 
  • Tableau d’honneur, morts pour la France: guerre de 1914–1918. Paris: La Fare, 1921. (fr.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • Un accident au sous-marin « Ampère ». „Excelsior: journal illustré quotidien : informations, littérature, sciences, arts, sports, théâtre, élégances”. Nr 468, 1912-02-26. Paris. (fr.). 
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Monge_(1908)&oldid=74767791”