Wikipedia

Vendémiaire (1910)

francuski okręt podwodny

Vendémiaire (Q59) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było osiem torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z jednej wewnętrznej i sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

Vendémiaire (Q59)
Ilustracja
„Vendémiaire” w 1910 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Cherbourg, Cherbourg

Położenie stępki

2 marca 1908

Wodowanie

7 lipca 1910

 Marine nationale
Wejście do służby

4 lutego 1911

Zatopiony

8 czerwca 1912

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
8 torped
Wyrzutnie torpedowe

7 × 450 mm (1 wewnętrzna na dziobie, 6 zewnętrznych)

Załoga

25

„Vendémiaire” został zwodowany 7 lipca 1910 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 4 lutego 1911 roku. 8 czerwca 1912 roku nieopodal przylądka La Hague okręt został staranowany i zatopiony wraz z całą załogą przez francuski przeddrednot „Saint Louis”(inne języki). Wrak jednostki został odnaleziony w 2016 roku.

Projekt i budowa

edytuj

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu Sirène zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się zdatnych do montażu na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowej konstrukcji, nazwanych od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Vendémiaire” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu, wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q25)[7][8]. Stępkę okrętu położono 2 marca 1908 roku[9][b], a zwodowany został 7 lipca 1910 roku[10][11][c]. Nazwa nawiązywała do pierwszego miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym[7]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q59 i kod identyfikacyjny VE[8][11]. Podczas przeprowadzonych 19 grudnia 1910 roku prób okręt zanurzył się w czasie 8 minut na głębokość 9 metrów, by w ciągu następnych 40 sekund osiągnąć głębokość 45 metrów; manewr wynurzenia z głębokości 9 metrów do chwili uruchomienia maszyn parowych trwał 18 minut[12].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

„Vendémiaire” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[13][14]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[13][15]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[15]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[16][17]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[18]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[18]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][19]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[19]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[20]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[19]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[19]. Dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 2200 litrów znajdowały się poza kadłubem sztywnym, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3950 litrów, a kompensacyjny zbiornik pierścieniowego luku wyrzutni torpedowej mieścił 390 litrów[21].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[15]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[22]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[16].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[16][d]. Zapas pływalności wynosił 27%[16].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[e] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[16]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[19]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[23].

Załoga okrętu składała się z dwóch oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[24][f].

Urządzenia napędowe

edytuj

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[19]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[19]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[19]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[21]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[21]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[25]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[26].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[25]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[21]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[21]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[21][27].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Brequet z Paryża[28]. Prędkość obrotowa wynosiła od 160 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[28]. Silniki miały po sześć biegunów głównych z niezależnym wzbudzeniem i uzwojenie kompensujące połączone szeregowo[28]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[28]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[13][14][g]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Tudor po 124 ogniwa[21].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[13][29]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[13][30].

Uzbrojenie

edytuj

Okręt wyposażony był w siedem wyrzutni torped kalibru 450 mm: jedną wewnętrzną na dziobie, odchyloną o 2° w górę[h], dwie zewnętrzne po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie zewnętrzne na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie zewnętrzne systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 8 torped modèle 1906 (zapasowa torpeda znajdowała się w przedziale dziobowym pod kubrykiem załogi)[28][31]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[32].

Wyposażenie

edytuj

Okręt wyposażony był w dwa peryskopy – dzienny i nocny[33]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[34]. Binokularowy i dwuobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 114 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[35].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[35]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[36]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[36]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[37]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[22].

Służba

edytuj
 
Pancernik „Saint Louis”(inne języki), który staranował i zatopił okręt
 
Krzyż upamiętniający zatopienie okrętu w Auderville

„Vendémiaire” został wcielony do służby w Marine nationale 4 lutego 1911 roku[10][11][i]. Jego pierwszym dowódcą został kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) de Meaux[12]. 1 kwietnia 1912 roku dowództwo okrętu objął kpt. mar. M. Prioul[38].

Rankiem 8 czerwca 1912 roku o godzinie 4:00 dowodzony przez kpt. mar. Prioula „Vendémiaire”, a także „Floréal” i „Messidor” wyszły z Cherbourga, by wziąć udział w ćwiczebnym ataku na siły 3. Eskadry (w składzie sześciu pancerników i trzech krążowników), operujących w pobliżu półwyspu Cotentin[39]. Około 6:00 okręt przeprowadził ćwiczebny atak torpedowy na przeddrednot „Saint Louis”(inne języki), a po 15 minutach, płynąc na głębokości peryskopowej, znalazł się na skutek silnych prądów na kursie pancernika[12][39]. Płynący nieopodal przylądka La Hague pancernik staranował „Vendémiaire”, który został przecięty na pół i zatonął wraz z całą, 24-osobową załogą[39]. Z załogi okrętu podwodnego ocalał st. mar. (fr. quartier-maître) Caugan, który został wysłany po prowiant i z tego powodu nie znalazł się na jednostce[38][39]. „Vendémiaire” osiadł na dnie na dużej głębokości 53 metrów[38][40], co spowodowało, że nie podjęto prób jego wydobycia (jak stało się w przepadku „Pluviôse” i „Fresnela”)[39].

Lista ofiar

edytuj

Zestawienie na podstawie Le Petit journal 1912 ↓, s. 1 i Journal de la Manche 1912 ↓, s. 4:

  • kpt. mar. M. Prioul,
  • ppor. mar. (fr. enseigne de vaisseau) Audic,
  • st. bosman (fr. premier maître) Joseph-Marie Leperf,
  • bosman (fr. second maître) François-Louis Corne,
  • bosman Charles-Marie-Louis Juguin,
  • bosman Nicolas-Edmond Lallement,
  • st. mar. (fr. quartier-maître) Théophile Salmon,
  • st. mar. Jean-François Nicol,
  • st. mar. Albert-Mathurin Lemeur,
  • st. mar. Jean-Marie Lozach,
  • st. mar. François Senechal,
  • st. mar. Jean-François-Marie Nicolas,
  • st. mar. Joseph-Allain-Marie Després,
  • st. mar. Alfred-Jules Belliard,
  • st. mar. Edmond-René-Ange Matelot,
  • st. mar. Louis-Charles-Eugène Cloquette,
  • st. mar. Alfred-Henri-Joseph Delouche,
  • st. mar. Emmanuel-Pierre Simon,
  • st. mar. Aimé-Marcel-Irénée Desmedt,
  • st. mar. Marcel-Pierre-Christophe Antoine,
  • mar. (fr. matelot) Marcel-Emile Patard,
  • mar. Joseph-Marie Houard,
  • mar. Paul-Léon Bissaud,
  • mar. Marcel-Emile Chevry.

Upamiętnienie i odnalezienie wraku okrętu

edytuj

Katastrofę „Vendémiaire” upamiętnia wzniesiony nieopodal latarni morskiej w Auderville pamiątkowy krzyż[41]. W 2016 roku ekipa nurków z Omonville-la-Rogue odkryła spoczywający na głębokości 70 metrów wrak jednostki[39][42].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Dianow 2020e ↓, s. 44, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2022 ↓ podają, że stępkę okrętu położono w 1906 roku.
  3. ↑ Identycznie podaje L'Indépendant 1910 ↓ i Roberts 2021 ↓, s. 1721. Natomiast Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140, Fontenoy 2007 ↓, s. 81, Miramar 2022 ↓ i Gogin 2022 ↓ podają, że okręt został zwodowany 7 lipca 1907 roku.
  4. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  5. ↑ Zdemontowanego w 1916 roku[16].
  6. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  7. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2022 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.
  8. ↑ Zamontowana tytułem eksperymentu w 1910 roku bez dławicy[31].
  9. ↑ Gogin 2022 ↓ podaje, że okręt został wcielony do służby w 1908 roku.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c Gogin 2022 ↓.
  9. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1721.
  10. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 25.
  11. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 44.
  12. ↑ a b c Barolet 1992 ↓, s. 70.
  13. ↑ a b c d e Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  14. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  15. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  16. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 21.
  17. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  18. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  19. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  20. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  21. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  22. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  23. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  24. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  25. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  26. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  27. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  28. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 27.
  29. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  30. ↑ Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  31. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  32. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  33. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  34. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  35. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  36. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  37. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  38. ↑ a b c Journal de la Manche 1912 ↓, s. 4.
  39. ↑ a b c d e f Dianow 2020c ↓, s. 30.
  40. ↑ Le Petit journal 1912 ↓, s. 1.
  41. ↑ Bulletin 1928 ↓, s. 98.
  42. ↑ Ouest-France 2016 ↓.

Bibliografia

edytuj
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Coulé en 1912, le sous-marin Vendémiaire retrouvé au large de la Hague. Ouest-France, 2016-08-13. [dostęp 2022-08-21]. (fr.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • EXCURSION DANS LE COTENTIN. „Bulletin de la Société historique et archéologique de l'Orne”. Nr 1 (47), 1928. Alençon. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2022-08-21]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • LANCEMENT D’UN NOUVEAU SOUS-MARIN. „L'Indépendant des Basses-Pyrénées: paraissant les lundi, mercredi et vendredi ["puis" paraissant tous les jours excepté le dimanche "puis" journal républicain quotidien "puis" le mieux informé des journaux de la région]”. Nr 210. 43, 1910-06-26. Paris. 
  • Le sous-marin « Vendémiaire » a sombré par 53 mètres de fond. „Journal de la Manche et de la Basse-Normandie: Républicain progressiste, politique, littéraire, agricole, industriel et commercial, "puis" Républicain indépendant, politique, littéraire, agricole, industriel et commercial. Paraissant le mercredi et le samedi, "puis" le samedi”. Nr 885, 1912-06-12. Saint-Lô. 
  • Le submersible VENDEMIAIRE a heurté le cuirassé SAINT-LOUIS. „Le Petit journal”. Nr 18062, 1912-06-09. Paris. 
  • LLES NOMS DE NOS BÂTIMENTS LES FRÉGATES DE SURVEILLANCE (suite). „Marine: organe de liaison de l'Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer”. Nr 1 (154), 1992. F. de Barolet. Paris: Association centrale des officiers de réserve de l'Armée de mer. ISSN 1151-1397. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859–1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • VENDEMIAIRE (6103665). miramarshipindex.nz. [dostęp 2022-08-21]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Vendémiaire_(1910)&oldid=75248301”