Wikipedia

Gay-Lussac (1910)

francuski okręt podwodny

Gay-Lussac (Q69) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu wyrzutni zewnętrznych. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

Gay-Lussac (Q69)
Ilustracja
„Gay-Lussac” w 1913 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Toulon(inne języki), Tulon

Położenie stępki

11 października 1906

Wodowanie

17 marca 1910

 Marine nationale
Wejście do służby

14 stycznia 1911

Wycofanie ze służby

1 grudnia 1919

Los okrętu

sprzedany w 1921, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

„Gay-Lussac” został zwodowany 17 marca 1910 roku w stoczni Arsenal de Toulon(inne języki) w Tulonie, a do służby w Marine nationale wcielono go 14 stycznia 1911 roku. Okręt służył na Morzu Śródziemnym, aktywnie uczestnicząc w działaniach wojennych. Jednostka została skreślona z listy floty 1 grudnia 1919 roku, po czym w 1921 roku sprzedana i następnie złomowana.

Projekt i budowa

edytuj

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa(inne języki)) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Gay-Lussac” został zamówiony 24 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Tulonie(inne języki) wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni[7][8]. Stępkę okrętu położono 11 października 1906 roku[8], zaś zwodowana została 17 marca 1910 roku[9][10]. Uroczystość wodowania została przeprowadzona na pochylni numer 3 „Mourillon” w obecności prefekta morskiego, dyrektora budowy okrętu oraz grona oficerów marynarki wojennej i inżynierów[11]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego francuskiego naukowca z przełomu XVIII i XIX wieku – Josepha Gay-Lussaca[7]. Decyzją prezydenta Francji Armanda Fallièresa z 12 października 1910 roku dowództwo okrętu objął kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Emile-Henri Stutz[12].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

„Gay-Lussac” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[9][13]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[9][14]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[14]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[15][16]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[17].

Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[17]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][18]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[18]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[19]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[18]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[18]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (montowany na dziobie zamiast torpedy)[20].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy[b]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[14]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[23]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[15].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[15][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[15].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[15]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[18]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[24], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[25].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[26][e].

Urządzenia napędowe

edytuj

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[18]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[18]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[18]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[20]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[20]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[27]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[28].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[27]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[20]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[20]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[20][29].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique(inne języki) z Nancy[21]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[21]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[21]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[21]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[9][13][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Fulmen d’Arsonval(inne języki) po 124 ogniwa[20].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[9][30]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[9][22].

Uzbrojenie

edytuj

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem sześciu torped modèle 1906[21][31]. Torpedy miały długość 5,07 metra, zaś ich masa wynosiła 646 kg[32].

Wyposażenie

edytuj

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[33]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[34]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[35].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[35]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[36]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[36]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[37]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[23].

Służba

edytuj

„Gay-Lussac” został wcielony do służby w Marine nationale 14 stycznia 1911 roku[8][10]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q69 i kod identyfikacyjny GL[10][24]. 29 stycznia, gdy dowodzony przez kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Stutza okręt przebywał na poligonie morskim nieopodal Salins-d’Hyères(inne języki), podczas zwiększania głębokości zanurzenia doznał przegłębienia na dziób i dotknął nim dna pod kątem 22°; rozkaz szasowania dziobowych zbiorników balastowych pozwolił jednostce powrócić na powierzchnię[38]. Rankiem 12 sierpnia na okręcie doszło do kolejnego wypadku: eksplodowała lampa benzynowa, a znajdujący się w pobliżu marynarz został poważnie poparzony[39]. W październiku „Gay-Lussac” uszkodził w porcie w Tulonie obie śruby, wpływając na drewniane pozostałości zniszczonego w wewnętrznej eksplozji pancernika „Liberté”(inne języki)[40]. 5 grudnia o godzinie 10:00 nieopodal półwyspu Giens(inne języki) na pokładzie dowodzonego przez kpt. mar. du Temple „Gay-Lussaca” doszło do zwarcia w przedziale silników elektrycznych, w wyniku którego ciężko ranny został kwatermistrz (fr. quartier-maître) Le Toulec, doznając poważnych poparzeń twarzy i rąk (został na pokładzie okrętu przewieziony do szpitala w Saint-Mandrier-sur-Mer)[41].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[42]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[43]. W czerwcu 1912 roku w Tulonie podczas ćwiczeń na jednostce doszło do wypadku w wyniku nagłego zamknięcia włazu luku, co spowodowało poważne obrażenia prawego ramienia dowódcy okrętu, kpt. mar. Lamberta (został przewieziony do szpitala na pokładzie niszczyciela „Trident”)[44]. 24 lipca „Gay-Lussac”, „Ampère”, „Monge” i „Papin” wzięły udział w manewrach floty nieopodal Bonifacio, podczas których trzem ostatnim udało się storpedować pancernik „Patrie”(inne języki) oraz krążowniki „Edgar Quinet”(inne języki), „Waldeck-Rousseau”(inne języki) i „Jurien de la Gravière”; „Gay-Lussac” podczas rejsu doznał uszkodzenia pokrywy cylindra, które zostało usunięte podczas sześciodniowego remontu przeprowadzonego w Ajaccio[45].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej „Gay-Lussac” znajdował się w składzie bazującej w Tulonie 1. Flotylli okrętów podwodnych (wraz z siostrzanymi okrętami „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel”, „Messidor”, „Monge” i „Papin” oraz niszczycielami „Arbalète”, „Arc” i „Hallebarde”)[46][47].

I wojna światowa

edytuj

W momencie wybuchu wojny jednostki 1. Flotylli przechodziły bieżące remonty i serwis mechanizmów okrętowych (m.in. oczyszczano podwodne części kadłubów)[46]. Po ich zakończeniu okręty typu Pluviôse otrzymały zadanie obrony swojej bazy w Tulonie, zaś 2. Flotylla (składająca się z jednostek typu Brumaire) została skierowana do działań ofensywnych u wybrzeży Austro-Węgier[46]. Wobec problemów technicznych nękających okręty typu Brumaire do działań u wybrzeży nieprzyjaciela musiały przystąpić także jednostki typu Pluviôse, które zostały przerzucone na Maltę[46]. 3 października 1914 roku z Valletty na holu „Foudre” i transportowca wyszły w morze „Gay-Lussac” i „Messidor”, eskortowane przez niszczyciele „Arbalète” i „Dehorter”[48]. Celem okrętów była blokada portów Antivari i Cattaro, która zakończyła się bez efektów 8 października[48]. 20 października okręt eskortowany przez „Arbalète” udał się na patrol pod Cattaro, po czym 23 października powrócił na Maltę[48].

Na początku listopada „Gay-Lussac” został wyposażony w relingi przeciwminowe[49]. Okręt wraz z siostrzanymi jednostkami prowadził nadal naprzemiennie z Malty żmudne i bezowocne patrole pod Cattaro[50]. 4 grudnia „Gay-Lussac” w eskorcie krążownika „Jurien de la Gravière” udał się pod Raguzę, jednak musiał przerwać patrol z powodu zatrucia załogi oparami ze złej jakości mazutu[51]. W dniach 9–13 marca 1915 roku „Gay-Lussac”, „Ampère” i „Fresnel” patrolowały wody między Kretą a przylądkiem Matapan w celu ubezpieczenia przerzutu wojsk alianckich do Dardaneli[51]. Od końcówki marca do końca kwietnia „Gay-Lussac”, „Ampère”, „Cugnot” i „Fresnel” brały udział w rejsach patrolowych w rejon wyspy Vis, jednak nie odniosły żadnego sukcesu[50]. Pomiędzy końcem marca a 2 maja 1915 roku siedem francuskich okrętów podwodnych (w tym pięć typu Pluviôse) wykonało 21 rejsów bojowych na wodach przeciwnika[52].

23 maja 1915 roku do wojny po stronie Ententy przystąpiły Włochy i już następnego dnia „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel”, „Messidor” i „Monge” w eskorcie dwóch niszczycieli wyszły z Malty i udały się do Brindisi, tworząc tam razem z dwoma dywizjonami niszczycieli oraz brytyjskimi okrętami podwodnymi Samodzielną Flotyllę, która miała podlegać włoskiemu dowództwu[52]. Wkrótce do flotylli w Brindisi dołączyły „Gay-Lussac” i „Papin”, przez co cała francuska 1. Flotylla znalazła się na Adriatyku[52]. Zadaniem francuskich okrętów była obrona podejść do bazy, stałe patrolowanie Zatoki Kotorskiej i ochrona większych jednostek Regia Marina[52]. Latem 1915 roku na okręcie zamontowano działo pokładowe kalibru 37 mm, w celu umożliwienia walki z zagrożeniem minowym[52]. Na początku grudnia okręt patrolował rejon albańskiego portu San Giovanni di Medua, zmieniony następnie przez „Fresnela”[53].

W ciągu 1916 roku wszystkie jednostki typu Pluviôse operujące z Brindisi przeszły kolejno remonty w macierzystej bazie w Tulonie[54]. 4 sierpnia francuskie Ministerstwo Marynarki wydało rozkaz wycofania z Adriatyku jednostek typu Pluviôse i zastąpienie ich nowocześniejszymi, napędzanymi silnikami Diesla okrętami podwodnymi, jednak wobec nieprzygotowania tych ostatnich do prowadzenia działań ostatecznie 29 sierpnia rozkaz odpłynięcia do Gibraltaru anulowano[55]. W październiku większość parowych okrętów podwodnych wycofano z Adriatyku – w Brindisi pozostały jedynie „Gay-Lussac” i „Cugnot”[56].

W połowie 1917 roku „Gay-Lussac”, „Berthelot”, „Cugnot”, „Giffard” i „Watt” zostały przyporządkowane do nowo utworzonej 2. Flotylli okrętów podwodnych w Bizercie, której głównym zadaniem było zwalczanie niemieckich i austro-węgierskich U-Bootów, głównie w Cieśninie Sycylijskiej i u wybrzeży Algierii[56]. 12 sierpnia jednostki 2. Flotylli przystąpiły do patrolowania wyznaczonych obszarów, prowadząc też wspólne operacje z żaglowcami występującymi w charakterze statków-pułapek[56]. Gdy na początku 1918 roku „Gay-Lussac” i „Berthelot” wraz z trójmasztowym żaglowcem „François-Marie” przebywały na misji zwalczania U-Bootów, doszło między nimi do podwodnej kolizji, której wynikiem było zgniecenie stewy dziobowej „Gay-Lussaca” oraz przebicia w zbiorniku balastowym i przeciek w przedziale silników elektrycznych „Berthelota”, wobec czego ten ostatni musiał przerwać zadanie i wrócić do Bizerty[57]. Działania okrętów 2. Flotylli nie przyniosły żadnych rezultatów, a wysłużone jednostki doczekały zakończenia wojny[58].

Koniec służby

edytuj

„Gay-Lussac” 16 października 1919 roku został w Bizercie odstawiony do rezerwy, po czym wycofany ze służby 1 grudnia 1919 roku[10][59]. Okręt sprzedano 11 czerwca 1921 roku prywatnej firmie M. Crispin z Marsylii za kwotę 29 236 franków w celu złomowania, po czym został rozebrany w Bizercie[8][10].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Początkowo miała tam znajdować się także wyrzutnia torpedowa, niezamontowana po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[21][22].
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego w 1916 roku[15].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2024 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c d Roberts 2021 ↓, s. 1723.
  9. ↑ a b c d e f Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  10. ↑ a b c d e Dianow 2020e ↓, s. 44.
  11. ↑ La Dépêche algérienne 1910 ↓, s. 6.
  12. ↑ Journal officiel de la République française 1910 ↓, s. 8506.
  13. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  14. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  15. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 21.
  16. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  17. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  18. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  19. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  20. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  21. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  22. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  23. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  24. ↑ a b Gogin 2024 ↓.
  25. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  26. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  27. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  28. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  29. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  30. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  31. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 32.
  32. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  33. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  34. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  35. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  36. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  37. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  38. ↑ La Croix des marins 1911 ↓, s. 3.
  39. ↑ L’Ouest-Éclair 1911 ↓, s. 6.
  40. ↑ La Croix de Lourdes 1911 ↓, s. 3.
  41. ↑ L’Univers 1911 ↓, s. 2.
  42. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  43. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  44. ↑ L’Aurore 1912 ↓, s. 2.
  45. ↑ Le Matin 1912 ↓, s. 3.
  46. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 32.
  47. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  48. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 33.
  49. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 34.
  50. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 34–35.
  51. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 34.
  52. ↑ a b c d e Dianow 2020e ↓, s. 35.
  53. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 37.
  54. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 39.
  55. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 39–40.
  56. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 40.
  57. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 41.
  58. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42.
  59. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 25.

Bibliografia

edytuj
  • Accident à bord d’un sous-marin. „L’Univers”. Nr 15 513, 1911-12-07. Paris. 
  • Alerte à bord. „La Croix des marins”. Nr 878, 1911-01-29. Paris. (fr.). 
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Explosion a bord d’un sous-marin. „L’Ouest-Éclair: journal quotidien d’informations, politique, littéraire, commercial”. Nr 4585, 1911-08-13. Rennes. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: «Pluviôse» submarines (1908–1911). Navypedia. [dostęp 2024-06-30]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • La catastrophe de la „Liberté”. „La Croix de Lourdes”. Nr 103. 1, 1911-10-19. Lourdes. 
  • Le Commandant d’un Sous-Marin blessé. „L’Aurore: littéraire, artistique, sociale”. Nr 5328, 1912-06-22. Paris. 
  • Le lancement du sous-marin « Gay-Lussac ». „La Dépêche algérienne: journal politique quotidien”. Nr 8999. 26, 1910-03-19. Alger. 
  • Les grandes manoeuvres navales. „Le Matin: derniers télégrammes de la nuit”. Nr 10 376, 1912-07-25. Paris. 
  • Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 280. 42, 1910-10-14. Paris. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859–1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Gay-Lussac_(1910)&oldid=74812064”