Wikipedia

Watt (1909)

francuski okręt podwodny

Watt (Q75) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu wyrzutni zewnętrznych. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

Watt (Q75)
Ilustracja
Bliźniak „Watta” – „Fresnel” w 1914 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Rochefort(inne języki), Rochefort Francja

Położenie stępki

19 sierpnia 1907

Wodowanie

18 czerwca 1909

 Marine nationale
Wejście do służby

15 marca 1910

Wycofanie ze służby

1 grudnia 1919

Los okrętu

sprzedany w 1921, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

„Watt” został zwodowany 18 czerwca 1909 roku w stoczni Arsenal de Rochefort(inne języki) w Rochefort, a do służby w Marine nationale wcielono go 15 marca 1910 roku. Okręt służył na Morzu Północnym i Atlantyku, a także na Morzu Śródziemnym, nie odnosząc podczas działań wojennych sukcesów bojowych. Jednostka została skreślona z listy floty 1 grudnia 1919 roku, po czym w 1921 roku sprzedana i następnie złomowana.

Projekt i budowa

edytuj
Osobny artykuł: Okręty podwodne typu Pluviôse.

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Watt” został zamówiony 29 października 1906 roku w Arsenale w Rochefort(inne języki) w ramach budżetu na 1906 rok wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (wcześniejsze trzy zamówiono tam 26 sierpnia 1905 roku)[7][8]. Stępkę okrętu położono 19 sierpnia 1907 roku[8][b]. Jednostka została zwodowana 18 czerwca 1909 roku[8][9]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego szkockiego naukowca z przełomu XVIII i XIX wieku – Jamesa Watta[7]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q75 i kod identyfikacyjny WT[10][11]. 21 grudnia 1909 roku podczas prób morskich nastąpiła awaria siłowni, w wyniku czego okręt zmuszony został do przerwania prób i powrotu do Rochefort[12]. Na początku marca 1910 roku w Rochefort „Watt” doznał uszkodzeń po zderzeniu z norweskim parowcem „Torgnay”[13].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

„Watt” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[14][15]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[14][16]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[16]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[17][18]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[19].

Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[19]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][20]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[20]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[21]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[20]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[20]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (montowany na dziobie zamiast torpedy)[22].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy[c]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[16]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[25]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[17].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony, zapas pływalności natomiast 27%[17][d].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[e] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[17]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[20]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[11], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[27].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[28][f].

Urządzenia napędowe

edytuj

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem produkcji zakładów w Saint-Denis[20]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[20]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[20]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[22]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[22]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[29]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[30].

W przedziale siłowni, prócz maszyn parowych i kotłów, znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[29]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[22]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[22]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[22][31].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy[23]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[23]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[23]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[23]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[14][15][g]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy T.E.M. po 124 ogniwa[22].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[14][32]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[14][24].

Uzbrojenie i wyposażenie

edytuj

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem sześciu torped modèle 1906[26][23]. Torpedy miały długość 5,07 metra, zaś ich masa wynosiła 646 kg[33].

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[34]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[35]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[36].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[36]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[37]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[37]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[38]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[25].

Służba

edytuj

„Watt” został wcielony do służby w Marine nationale 15 marca 1910 roku[8][10]. Na początku grudnia wchodząc do portu w Breście po przeprowadzonych ćwiczeniach jednostka uderzyła w falochron, w wyniku czego nastąpiło uszkodzenie dziobowych zbiorników balastowych[39]. Decyzją prezydenta Francji Armanda Fallièresa z 25 sierpnia 1911 roku dowództwo stacjonującego w Breście okrętu objął kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Albert-Armand-Marius-Eugène Guillaume[40].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[41]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[42]. 10 czerwca 1913 roku wchodzący do Cherbourga siostrzany „Thermidor” uderzył w stojącego w basenie portowym „Watta”, w wyniku czego oba okręty zostały uszkodzone[43]. Według stanu na 4 października 1913 roku dowództwo „Watta” sprawował kpt. mar. Gélis[44].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu („Watt”, „Pluviôse”, „Floréal”, „Prairial”, „Ventôse”, „Germinal”, „Fructidor”, „Berthelot” i „Giffard”)[45][46]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Watt”, „Floréal” i „Prairial”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Francisque”[45].

I wojna światowa

edytuj

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2. Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy[45]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth. Wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine, 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli[47]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęły patrole w zachodniej części kanału La Manche[47]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część kanału La Manche[47]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Watt”, „Ventôse”, „Prairial”, „Fructidor”, „Floréal” i „Germinal” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth[48]. Pod koniec września „Watt”, „Floréal”, „Berthelot” i „Sabre” powróciły do Cherbourga[49].

Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry[50]. Przez większość 1915 roku okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału[50]. Na początku września 1915 roku dywizjon okrętów podwodnych w składzie: „Watt”, „Floréal” i „Berthelot” wraz z niszczycielem „Francisque” przerzucony został do La Rochelle, by prowadzić operacje przeciw U-Bootom; od 22 września te zadania realizował z bazy w Breście[50]. 16 listopada 2 Lekka Eskadra została rozformowana, zaś okręty typu Pluviôse wraz z jednostkami typu Sirène zostały przyporządkowane do 1. Flotylli okrętów podwodnych w Cherbourgu[51]. Nie zmieniły się natomiast zadania, które nadal obejmowały defensywne patrole przeciw U-Bootom przeprowadzane w okolicach własnych baz[52].

W połowie 1917 roku „Watt”, „Berthelot”, „Gay-Lussac”, „Cugnot” i „Giffard” zostały przebazowane na Morze Śródziemne i przyporządkowane do nowo utworzonej 2. Flotylli okrętów podwodnych w Bizercie, której głównym zadaniem było zwalczanie niemieckich i austro-węgierskich U-Bootów, głównie w Cieśninie Sycylijskiej i u wybrzeży Algierii[53]. 12 sierpnia jednostki 2. Flotylli przystąpiły do patrolowania wyznaczonych obszarów, prowadząc też wspólne operacje z żaglowcami występującymi w charakterze statków-pułapek[53]. Do 1918 roku „Watt” został poddany modernizacji, w wyniku której osadzono komin na stałe, zamontowano za nim działo kalibru 37 mm oraz zmodyfikowano i powiększono wykonaną z arkuszy stali osłonę sterówki[33]. 23 marca 1918 roku okręt doznał uszkodzeń kadłuba w wyniku omyłkowego ostrzału ze strony brytyjskiego eskortowca[54]. Działania okrętów 2. Flotylli nie przyniosły żadnych rezultatów, a wysłużone jednostki doczekały zakończenia wojny[55].

Koniec służby

edytuj

16 października 1919 roku w Bizercie „Watt” został rozbrojony i wycofany ze służby, po czym skreślony z listy floty 1 grudnia 1919 roku[8][10]. Okręt sprzedano 11 czerwca 1921 roku prywatnej osobie (M. Crispin z Marsylii) w celu złomowania za kwotę 28 236 franków, po czym został rozebrany w 1922 roku w Bizercie[8][56].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Dianow 2020e ↓, s. 44, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2023 ↓ podają, że stępkę okrętu położono w 1906 roku.
  3. ↑ Początkowo miała tam znajdować się także wyrzutnia torpedowa, niezamontowana po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[23][24].
  4. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  5. ↑ Zdemontowanego po 29 sierpnia 1910 roku[26].
  6. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  7. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2023 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c d e f Roberts 2021 ↓, s. 1723.
  9. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 25.
  10. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 44.
  11. ↑ a b Gogin 2023 ↓.
  12. ↑ La Lanterne 1909 ↓, s. 3.
  13. ↑ Le Matin 1910 ↓, s. 3.
  14. ↑ a b c d e Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  15. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  16. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  17. ↑ a b c d Dianow 2020a ↓, s. 21.
  18. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  19. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  20. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  21. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  22. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  23. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  24. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  25. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  26. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  27. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  28. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  29. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  30. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  31. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  32. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  33. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 33.
  34. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  35. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  36. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  37. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  38. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  39. ↑ La Croix 1910 ↓, s. 3.
  40. ↑ Journal officiel de la République française 1911 ↓, s. 7134.
  41. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  42. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  43. ↑ L'Express du Midi 1913 ↓, s. 2.
  44. ↑ Le Yacht 1913 ↓, s. 731.
  45. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 33.
  46. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  47. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 34.
  48. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 35.
  49. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 37.
  50. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 38.
  51. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 38–39.
  52. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 39.
  53. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 40.
  54. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 41.
  55. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42.
  56. ↑ Miramar 2023 ↓.

Bibliografia

edytuj
  • ABORDAGE ENTRE SOUS-MARINS. „L'Express du Midi: journal quotidien de Toulouse et du Sud-Ouest ["puis" organe quotidien de défense sociale et religieuse "puis" organe régional de redressement national, de défense religieuse et de progrès social]”. Nr 7491. 23, 1913-06-11. Toulouse. 
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2023-06-27]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • LES ACCIDENTS. „La Croix des marins”. Nr 871, 1910-12-11. Paris. 
  • Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 233. 43, 1911-08-29. Paris. 
  • Modification à la liste des navires de guerre armés, avec leur point de stationnement. „Le Yacht: journal de la navigation de plaisance”. Nr 1861. 36, 1913-11-08. Paris. 
  • Moteur avarié. „La Lanterne: journal politique quotidien”. Nr 11932. 32, 1909-12-23. Paris. 
  • NOUVELLES EN TROIS LIGNES. „Le Matin: derniers télégrammes de la nuit”. Nr 9506, 1910-03-08. Paris. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859-1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • WATT (6103962). miramarshipindex.nz. [dostęp 2023-06-27]. (ang.).
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Watt_(1909)&oldid=75222584”