Wikipedia

Berthelot (1909)

francuski okręt podwodny

Berthelot (Q66) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

Berthelot (Q66)
Ilustracja
Bliźniak „Berthelota” – „Fresnel” w 1914 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Rochefort(inne języki), Rochefort

Położenie stępki

8 kwietnia 1907

Wodowanie

18 maja 1909

 Marine nationale
Wejście do służby

1 lutego 1910

Wycofanie ze służby

1 grudnia 1919

Los okrętu

sprzedany w 1921, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

„Berthelot” został zwodowany 18 maja 1909 roku w stoczni Arsenal de Rochefort(inne języki) w Rochefort, a do służby w Marine nationale wcielono go 1 lutego 1910 roku. Okręt służył na Morzu Północnym i Atlantyku, a także na Morzu Śródziemnym, nie odnosząc podczas działań wojennych sukcesów bojowych. Jednostka została skreślona z listy floty 1 grudnia 1919 roku, po czym w 1921 roku sprzedana i następnie złomowana.

Projekt i budowa

edytuj
Osobny artykuł: Okręty podwodne typu Pluviôse.

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Berthelot” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Rochefort(inne języki) wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (pozostałe trzy zamówiono 19 października 1906 roku)[7][8]. Stępkę okrętu położono 8 kwietnia 1907 roku[8][b]. Jednostka została zwodowana 18 maja 1909 roku[8][c]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego francuskiego naukowca z XIX wieku – Marcellina Berthelota[7]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q66 i kod identyfikacyjny BT[9][10].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

„Berthelot” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[11][12]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[11][13]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[13]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[14][15]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[16]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[16]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][17]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[17]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[18]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[17]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[17]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (montowany na dziobie zamiast torpedy)[19].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy[d]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[13]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[22]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[14].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[14][e]. Zapas pływalności wynosił 27%[14].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[f] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[14]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[17]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[10], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[24].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[25][g].

Urządzenia napędowe

edytuj

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem produkcji zakładów w Saint-Denis[17]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[17]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[17]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[19]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[19]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[26]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[27].

W przedziale siłowni, prócz maszyn parowych i kotłów, znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[26]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[19]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[19]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[19][28].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique z Nancy[20]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[20]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[20]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[20]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[11][12][h]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy T.E.M. po 124 ogniwa[19].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[11][29]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[11][21].

Uzbrojenie i wyposażenie

edytuj

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 6 torped modèle 1906[23][20]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[30].

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[31]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[32]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[33].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[33]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[34]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[34]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[35]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[22].

Służba

edytuj

„Berthelot” został wcielony do służby w Marine nationale 1 lutego 1910 roku[9][8]. 22 września, uczestnicząc w czterodniowych manewrach na wodach kanału La Manche, na „Berthelocie” i niszczycielu „Harpon” doszło do awarii siłowni, w wyniku czego zostały one zmuszone do powrotu do bazy w Cherbourgu[36]. Decyzją prezydenta Francji Armanda Fallièresa z 29 listopada dowództwo okrętu objął kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Louis-Marie-Jules Floch[37].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[38]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[39]. Decyzją prezydenta Francji z 17 września 1912 roku nowym dowódcą jednostki został kpt. mar. Thiébaut[40]. 31 października 1913 roku na pokładzie stacjonującego w Cherbourgu okrętu wybuchł pożar spowodowany zwarciem w instalacji elektrycznej, szybko ugaszony przez strażaków; naprawa uszkodzeń wymagała wymiany większości przewodów elektrycznych[41]. 31 stycznia 1914 roku wracający z ćwiczeń do Cherbourga „Berthelot” uderzył w nabrzeże, uszkadzając dziób i jedną w wyrzutni torped[42].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu („Berthelot”, „Pluviôse”, „Prairial”, „Floréal”, „Ventôse”, „Germinal”, „Fructidor”, „Watt” i „Giffard”)[43][44]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Berthelot”, „Pluviôse” i „Giffard”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Fauconneau”[43].

I wojna światowa

edytuj

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2. Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy[43]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth; wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli[45]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęła patrole w zachodniej części kanału La Manche[45]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część La Manche[45]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Ventôse”, „Watt”, „Prairial”, „Fructidor”, „Floréal” i „Germinal” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth, zaś „Berthelot”, „Pluviôse” i „Giffard” nadal prowadziły żmudną służbę patrolową na wodach La Manche[46]. 18 września Minister Marynarki Victor Augagneur wystosował list do 1. Lorda Admiralicji Winstona Churchilla, w którym zaproponował udział francuskich okrętów podwodnych we wspólnych z Brytyjczykami działaniach ofensywnych przeciwko okrętom Kaiserliche Marine; kiedy oferta została zaakceptowana, 23 września powstała specjalna flotylla w składzie: „Berthelot”, „Prairial”, „Archimède”, „Mariotte” i „Newton”[47]. Szybko jednak okazało się, że francuskie jednostki z napędem parowym o długim czasem zanurzania liczącym 4,5 do 5 minut nie nadają się do działań ofensywnych na wodach niemieckich i projekt został zarzucony[48]. 22 września „Berthelot” wyszedł z Calais i udał się do Portsmouth, luzując „Ventôse” i „Germinal”, które nazajutrz udały się do Cherbourga na remont[49]. „Berthelot” operował stamtąd do końca września, po czym wraz z „Wattem”, „Floréalem” i „Sabre” powrócił do Cherbourga[49].

Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry[50]. Przez większość 1915 roku okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału[50]. Na początku września 1915 roku dywizjon okrętów podwodnych w składzie: „Berthelot”, „Floréal” i „Watt” wraz z niszczycielem „Francisque” przerzucony został do La Rochelle, by prowadzić operacje przeciw U-Bootom; od 22 września te zadania realizował z bazy w Breście[50]. 16 listopada 2 Lekka Eskadra została rozformowana, zaś okręty typu Pluviôse wraz z jednostkami typu Sirène zostały przyporządkowane do 1. Flotylli okrętów podwodnych w Cherbourgu[51]. Nie zmieniły się natomiast zadania, które nadal obejmowały defensywne patrole przeciw U-Bootom przeprowadzane w okolicach własnych baz[52].

W połowie 1917 roku „Berthelot”, „Gay-Lussac”, „Watt”, „Cugnot” i „Giffard” zostały przyporządkowane do nowo utworzonej 2. Flotylli okrętów podwodnych w Bizercie, której głównym zadaniem było zwalczanie niemieckich i austro-węgierskich U-Bootów, głównie w Cieśninie Sycylijskiej i u wybrzeży Algierii[53]. 12 sierpnia jednostki 2. Flotylli przystąpiły do patrolowania wyznaczonych obszarów, prowadząc też wspólne operacje z żaglowcami występującymi w charakterze statków-pułapek[53]. Gdy na początku 1918 roku „Berthelot” i „Gay-Lussac” wraz z trójmasztowym żaglowcem „François-Marie” przebywały na misji zwalczania U-Bootów, doszło między nimi do podwodnej kolizji, której wynikiem było zgniecenie stewy dziobowej „Gay-Lussaca” oraz przebicia w zbiorniku balastowym i przeciek w przedziale silników elektrycznych „Berthelota”, wobec czego ten ostatni musiał przerwać zadanie i wrócić do Bizerty[54]. Działania okrętów 2. Flotylli nie przyniosły żadnych rezultatów, a wysłużone jednostki doczekały zakończenia wojny[55].

Koniec służby

edytuj

„Berthelot” został wycofany ze służby 1 grudnia 1919 roku[9][56]. Okręt sprzedano 1 sierpnia 1921 roku prywatnej osobie (M. Kalfon-Vita z Tunisu) w celu złomowania, po czym został w 1922 roku rozebrany w Bizercie[8][57][i].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Dianow 2020e ↓, s. 44, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2023 ↓ podają, że stępkę okrętu położono w 1906 roku.
  3. ↑ Identycznie podaje Dianow 2019 ↓, s. 25. Natomiast Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140, Miramar 2023 ↓ i Gogin 2023 ↓ podają, że wodowanie okrętu nastąpiło dzień później, 19 maja 1909 roku.
  4. ↑ Początkowo miała tam znajdować się także wyrzutnia torpedowa, niezamontowana po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[20][21].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  6. ↑ Zdemontowanego po 29 sierpnia 1910 roku[23].
  7. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  8. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2023 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.
  9. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 44 podaje, że okręt został sprzedany 1 grudnia 1921 roku.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c d e Roberts 2021 ↓, s. 1722.
  9. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 44.
  10. ↑ a b Gogin 2023 ↓.
  11. ↑ a b c d e Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  12. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  13. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  14. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 21.
  15. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  16. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  17. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  18. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  19. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  20. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  21. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  22. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  23. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  24. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  25. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  26. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  27. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  28. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  29. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  30. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  31. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  32. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  33. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  34. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  35. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  36. ↑ Maret 1910 ↓, s. 3.
  37. ↑ Journal officiel de la République française 1910 ↓, s. 9749.
  38. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  39. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  40. ↑ La Petite presse 1912 ↓, s. 2.
  41. ↑ Le Mémorial des Pyrénées 1913 ↓, s. 2.
  42. ↑ La Lanterne 1914 ↓, s. 3.
  43. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 33.
  44. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  45. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 34.
  46. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 35.
  47. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 35–36.
  48. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36–37.
  49. ↑ a b Dianow 2020d ↓, s. 37.
  50. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 38.
  51. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 38–39.
  52. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 39.
  53. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 40.
  54. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 41.
  55. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42.
  56. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 25.
  57. ↑ Miramar 2023 ↓.

Bibliografia

edytuj
  • Armée et Marine: Nominations. „La Petite presse: journal quotidien”, 1912-09-20. Paris. 
  • BERTHELOT (6103835). miramarshipindex.nz. [dostęp 2023-03-06]. (ang.).
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Exercices de sous=marins. „Le Radical”. 30, 1910-09-23. Henry Maret. Paris. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2023-03-06]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Incencie à bord o’un sous-marin. „Le Mémorial des Pyrénées: politique, judiciaire, industriel et d'annonces”. Nr 306. 110, 1913-11-02. Pau. 
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • LES DÉPARTEMENTS: MANCHE. „La Lanterne: journal politique quotidien”. Nr 13434. 37, 1914-02-01. Paris. 
  • Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 327. 42, 1910-12-01. Paris. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859-1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Berthelot_(1909)&oldid=75222582”