Wikipedia

Fructidor (1909)

francuski okręt podwodny

Fructidor (Q58) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu zewnętrznych wyrzutni. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

Fructidor (Q58)
Ilustracja
Bliźniak „Fructidora” – „Pluviôse” w 1913 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Cherbourg, Cherbourg

Położenie stępki

2 marca 1908

Wodowanie

13 listopada 1909

 Marine nationale
Wejście do służby

29 czerwca 1910

Wycofanie ze służby

12 listopada 1919

Los okrętu

sprzedany w 1921, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

„Fructidor” został zwodowany 13 listopada 1909 roku w stoczni Arsenal de Cherbourg w Cherbourgu, a do służby w Marine nationale wcielono go 29 czerwca 1910 roku. Uczestniczył w działaniach wojennych, operując na wodach kanału La Manche i Oceanie Atlantyckim. Jednostka została skreślona z listy floty 12 listopada 1919 roku i sprzedana w celu złomowania w maju 1921 roku.

Projekt i budowa

edytuj

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Fructidor” został zamówiony 26 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Cherbourgu wraz z ośmioma siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni (numer stoczniowy Q24)[7][8]. Stępkę okrętu położono 2 marca 1908 roku[9][b]. W sierpniu 1909 roku kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) M.-L. Sibeud został zdjęty z krążownika „Victor Hugo” i wyznaczony do nadzorowania zakończenia budowy okrętu[10]. Jednostka została zwodowana 13 listopada 1909 roku[11][12]. Nazwa okrętu nawiązywała do 12. miesiąca we francuskim kalendarzu rewolucyjnym[7]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q58 i kod identyfikacyjny FR[8][12].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

„Fructidor” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[11][13]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[11][14]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[14]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[15][16]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[17]. Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[17]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][18]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[18]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[19]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[18]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[18]. Dwa zbiorniki wody słodkiej o pojemności 2200 litrów znajdowały się poza kadłubem sztywnym, zaś w luku między maszynami znajdował się rezerwowy cylindryczny zbiornik na 1280 litrów; trzy zbiorniki wyrównawcze miały pojemność 3950 litrów, a zbiornik zastępczy montowany na dziobie zamiast torpedy mieścił 530 litrów[20].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy i dziobową wyrzutnię torpedową; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[14]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[21]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[15].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[15][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[15].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[15]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[18]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[8], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[23].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[24][e].

Urządzenia napędowe

edytuj

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[18]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[18]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[18]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[20]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[20]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[25]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[26].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[25]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[20]. Jeśli była taka potrzeba, rezerwę paliwa można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[20]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[20][27].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Breguet z Paryża[28]. Prędkość obrotowa wynosiła od 160 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[28]. Silniki miały po sześć biegunów głównych z niezależnym wzbudzeniem i uzwojenie kompensujące połączone szeregowo[28]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[28]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[11][13][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Tudor po 124 ogniwa[20].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[11][29]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[11][30].

Uzbrojenie i wyposażenie

edytuj

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem 6 torped modèle 1906[22][28]. Torpeda miała długość 5,07 metra, zaś jej masa wynosiła 646 kg[31].

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[32]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[33]. Binokularowy i dwuobiektywowy peryskop nocny miał długość 2,5 metra oraz średnicę 140 mm i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[34].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[34]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[35]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[35]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[36]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[21].

Służba

edytuj

„Fructidor” został wcielony do służby w Marine nationale 29 czerwca 1910 roku[12][37]. We wrześniu 1911 roku rozkaz objęcia dowództwa okrętu otrzymał kpt. mar. Changeux[38].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[39]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[40].

28 czerwca 1913 roku na dowódcę „Fructidora” został wyznaczony kpt. mar. Mars[41].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej większość okrętów typu Pluviôse znalazła się w składzie 1. Flotylli okrętów podwodnych z bazą w Cherbourgu („Fructidor”, „Pluviôse”, „Ventôse”, „Germinal”, „Prairial”, „Floréal”, „Watt”, „Giffard” i „Berthelot”)[42][43]. Jeden z dywizjonów tworzyły „Fructidor”, „Ventôse” i „Germinal”, a ich okrętem flagowym był niszczyciel „Sabre”[42].

I wojna światowa

edytuj
 
SM U-151, „Thermidor” i „Fructidor” w Cherbourgu około 1920 roku

Mobilizacja francuskiej floty rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku, a wchodzące w skład 2 Lekkiej Eskadry okręty podwodne 1. i 3. Flotylli rozpoczęły dzienne patrole defensywne na wodach wokół bazy[42]. 3 sierpnia – w dniu rozpoczęcia działań wojennych – całość sił 1. Flotylli wyszła na wody kanału La Manche, zajmując pozycje między Hawrem a Portsmouth; wobec stwierdzenia braku okrętów Kaiserliche Marine 4 sierpnia jednostki powróciły do Cherbourga, zmienione przez okręty 3. Flotylli[44]. Po przystąpieniu do wojny Wielkiej Brytanii 1. i 3. Flotylla okrętów podwodnych rozpoczęła patrole w zachodniej części kanału La Manche[44]. Sukcesy odnoszone na lądzie przez Niemców spowodowały przesunięcie od września wszystkich flotylli okrętów podwodnych na wschodnią część La Manche[44]. Na prośbę Brytyjczyków dwa dywizjony 1. Flotylli (w składzie: „Fructidor”, „Ventôse”, „Germinal”, „Watt”, „Prairial” i „Floréal” oraz niszczyciele „Sabre” i „Francisque”) zostały przesunięte do obrony Portsmouth, przybywając do portu 2 września[45]. Pod koniec września sojusznicy ustalili, że dywizjon w składzie „Fructidor”, „Giffard” i „Thermidor” wraz z „Francisque” pozostanie w Portsmouth, zaś reszta okrętów typu Pluviôse powróci do Francji[46]. W ciągu kolejnych miesięcy jednostki stacjonujące w Portsmouth były zastępowane przez inne, a same przechodziły w tym czasie konieczne remonty w stoczniach francuskich[47].

Na przełomie 1914 i 1915 roku na okręcie zamontowano żyrokompas firmy Sperry[47]. Przez cały 1915 rok okręt wraz z siostrzanymi jednostkami nadal prowadził służbę patrolową na wodach Kanału[47]. W maju 1915 roku dywizjon okrętów podwodnych w składzie: „Fructidor”, „Prairial” i „Thermidor” wraz z niszczycielem „Sabre” przerzucony został do Hawru, by prowadzić operacje przeciw U-Bootom[47]. 16 listopada 2 Lekka Eskadra została rozformowana, zaś okręty typu Pluviôse wraz z jednostkami typu Sirène zostały przyporządkowane do 1. Flotylli okrętów podwodnych w Cherbourgu[48]. Nie zmieniły się natomiast zadania, które nadal obejmowały defensywne patrole przeciw U-Bootom przeprowadzane w okolicach własnych baz[49]. Pełniąc tę służbę wysłużony okręt doczekał zakończenia wojny[50].

Podczas wojny na okręcie zainstalowano działo pokładowe kalibru 75 mm, osadzone na łożu modèle 1916[31]. Jednostka zyskała też osłonę sterówki, a komin został osadzony na stałe[31].

Koniec służby

edytuj

„Fructidor” został skreślony z listy floty 12 listopada 1919 roku[12][37]. 23 maja 1921 roku został sprzedany firmie Société d’approvisionnement métallurgiques et de matériels d’industrie w celu złomowania, po czym rozebrany w Cherbourgu[12][9].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Dianow 2020e ↓, s. 44, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2021 ↓ podają, że stępkę okrętu położono w 1906 roku.
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego po 29 sierpnia 1910 roku[22].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81, Smith 2011 ↓ i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby.
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2021 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b c Gogin 2021 ↓.
  9. ↑ a b Roberts 2021 ↓, s. 1721.
  10. ↑ Journal officiel de la République française 1909 ↓, s. 8765.
  11. ↑ a b c d e f Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  12. ↑ a b c d e Dianow 2020e ↓, s. 44.
  13. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  14. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  15. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 21.
  16. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  17. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  18. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  19. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  20. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  21. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  22. ↑ a b Dianow 2020b ↓, s. 32.
  23. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  24. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  25. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  26. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  27. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  28. ↑ a b c d e Dianow 2020a ↓, s. 27.
  29. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  30. ↑ Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  31. ↑ a b c Dianow 2020b ↓, s. 33.
  32. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  33. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  34. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  35. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  36. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  37. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 25.
  38. ↑ Navigazette 1911 ↓, s. 3.
  39. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  40. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  41. ↑ Le Télégramme 1913 ↓, s. 3.
  42. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 33.
  43. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  44. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 34.
  45. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 35.
  46. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 37.
  47. ↑ a b c d Dianow 2020d ↓, s. 38.
  48. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 38–39.
  49. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 39.
  50. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 42.

Bibliografia

edytuj
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2021-08-13]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Guerre et Marine: Nominations. „Le Télégramme: journal quotidien de la démocratie du Midi”. Nr 4742. 19, 1913-06-30. Toulouse. 
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 219. 41, 1909-08-14. Paris. 
  • Ministère de la marine: Officiers de vaisseau. „Navigazette”. Nr 1170. 10, 1911-09-28. Paris. 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859–1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • Gordon Smith: World War 1 at Sea, FRENCH NAVY. Naval History Homepage. [dostęp 2021-08-13]. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Fructidor_(1909)&oldid=75081108”