Tallinn
Tallinn (od 1219 do 1918 Rewel, niem. hist. Reval) – stolica i największe miasto Estonii, zlokalizowane na północy kraju, na brzegu Zatoki Tallińskiej. Tallinn zajmuje 7. miejsce na liście najbardziej inteligentnych miast świata[2]. Wraz z fińskim Turku było Europejską Stolicą Kultury w 2011 roku.
| |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Prowincja | |||||
| Prawa miejskie |
1248 | ||||
| Burmistrz | |||||
| Powierzchnia |
159,2 km² | ||||
| Wysokość |
44 m n.p.m. | ||||
| Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Nr kierunkowy |
64 | ||||
| Kod pocztowy |
10111 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
A-B | ||||
Położenie na mapie Estonii  | |||||
 59°26′N 24°45′E/59,433333 24,750000
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Historia
edytujŚredniowiecze
edytuj
Tallinn był silnym ośrodkiem gospodarczym już w X w. Często osiedlali się w nim kupcy fińscy. W 1154 r. arabski uczony Al-Idrisi wspominał o grodzie Kaluri (dawna nazwa Tallinna, która po raz pierwszy występuje w latopisie ruskim 1223 r. – Koływań[3], prawdopodobnie wśród Finów i Estów nazwa ta brzmiała Kalevanlinna). W 1219 r. król duński Waldemar II Zwycięski, odbywający wyprawę krzyżową przeciw pogańskim Estom, zdobył fiński zamek Lyndanise[4], który kazał zburzyć i zbudować nową twierdzę. W językach fińskim i estońskim nazwa Tallinn tłumaczy się na „miasto duńskie” (taani linn) albo „miasto rolnicze” (talu linn). Inne – oprócz Kolyvana lub Kalevanlinna – historyczne warianty nazwy miasta to Rewal (Reval, Revalia, Rewel, Revel, Reveln) i Lindanisa (Lyndanise, Lindanäs); nazwa Tallinn obowiązuje od 1918.
W 1227 r. Duńczycy – po klęsce pod Bornhöved – utracili miasto na korzyść zakonu kawalerów mieczowych. Trzy lata później miasto – jako Rewel – ponownie uzyskało prawa miejskie. Duńczycy, którzy w 1236 ponownie zawładnęli miastem, potwierdzili lokację na prawie lubeckim w 1248. Rozpoczęli oni w 1265 budowę największych w tej części swoich ziem fortyfikacji, z murami liczącymi 2,5 km długości (jednymi z najdłuższych w średniowiecznej Europie), do 16 m wysokości, z 45 basztami. Po dwudziestu latach, w 1285 Rewel stał się członkiem Hanzy. W 1346 r. Estonia wraz z Rewlem została wykupiona przez zakon krzyżacki, który przebudował trzynastowieczny zamek na wzgórzu Toompea, dobudowując m.in. basztę „Długi Herman”.
Nowożytność i czasy współczesne
edytuj
W 1561, w trakcie zmagań czterech mocarstw w wojnach o Inflanty – Polski, Rosji, Danii i Szwecji – Tallinn wraz z północną częścią dzisiejszej Estonii przypadł tej ostatniej. W kolejnych dekadach Polska rościła prawa do miasta na podstawie paktu wileńskiego z 1561, na mocy którego Inflanty poddały się pod panowanie polsko-litewskie, i domagała się odstąpienia miasta przez Szwecję, oferując kompensację finansową i sojusz przeciwko Rosji, jednakże Szwecja odmówiła.[5] Dopiero w trakcie III wojny północnej, w 1710 r., car Piotr I na czele zwycięskiego pochodu armii rosyjskiej zajął Estonię, co potwierdzono w traktacie pokojowym w Nystad z 1721. Od tej pory nazwa miasta – Rewal – nabrała rosyjskiego brzmienia i przekształciła się w Rewel.
Rewel pozostał w rękach Rosji aż do 1918 r., gdy po ogłoszeniu niepodległości Republiki Estońskiej stolica oficjalnie zyskała nazwę Tallinn. W trakcie II wojny światowej miasto znajdowało się pod okupacją radziecką od 1940, niemiecką od 1941 i ponownie radziecką od 1944, jednakże uniknęło poważnych zniszczeń (te, które miały miejsce, zostały dokonane przez lotnictwo sowieckie podczas odbijania miasta z rąk niemieckich w 1944 r.).
Po rozpadzie Związku Radzieckiego i ponownym odzyskaniu niepodległości przez Estonię Tallinn w znacznym stopniu odzyskał swoje zachodnie oblicze. W 1989 r. w Tallinnie założono Związek Polaków w Estonii. W 2002 r. zorganizowano tutaj 47. Konkurs Piosenki Eurowizji 2002. W 2009 na Placu Wolności (Vabaduse väljak) odsłonięto pomnik upamiętniający zwycięstwo w wojnie o niepodległość Estonii z lat 1918-1920. W 2011 roku miasto to otrzymało tytuł Europejskiej Stolicy Kultury[6].
Zabytki
edytuj
Tradycyjnym wyznaniem Estończyków jest protestantyzm (luteranizm), toteż większość obiektów sakralnych w Tallinnie należy do jego parafii. Z mniejszością rosyjską w mieście związane są natomiast cerkwie prawosławne.
Na wzgórzu Toompea, oprócz XIII- i XIV-wiecznych fortyfikacji znajduje się gotycka katedra Najświętszej Maryi Panny, w której wnętrzu znaleźć można nagrobki i epitafia (m.in. renesansowy z 1585 nagrobek Pontusa de la Gardie, szwedzkiego gubernatora Estonii). Pod wzgórzem na Starym Mieście znajdują się gotyckie kościoły: trzynastowieczny kościół św. Mikołaja (Niguliste) z potężną wieżą i dobudowanymi później kaplicami, trzynasto-czternastowieczny (później kilkakrotnie przebudowywany) św. Michała, zamieniony na prawosławną cerkiew w 1716 z barokowym ikonostasem z 1720, XIV-wieczny Świętego Ducha (Püha Vaimu) z późnogotyckim (1483) drewnianym ołtarzem dłuta Bernta Notkego i wysmukłą wieżą, XIV-XV-wieczne zabudowania klasztoru dominikanów św. Katarzyny ze zrujnowanym od 1531 kościołem. Pod koniec XV w. zbudowano kościół św. Olafa (Oleviste) (z kaplicą NMP z początku XVI w.), którego gotycka wieża, wysoka na 159 m, była wówczas prawdopodobnie jedną z najwyższych budowli w Europie i na świecie. Po pożarach przebudowywana, mierzy obecnie 123 m. Nadto ruiny XV-wiecznego kościoła klasztoru brygidek w Pirita zburzonego w 1577 r., kościół św. św. Piotra i Pawła, obecnie katedra katolicka, oraz cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy z XIX w.
Z budowli niesakralnych – XIV-XV-wieczny gotycki ratusz wraz z wieżą i zdobionymi dekoracyjnymi rzeźbami ławami w sali magistratu z początków XV w., XV-wieczny gotycki Dom Wielkiej Gildii z dwunawową salą ze sklepieniem krzyżowym i (z tego samego okresu) Dom Gildii św. Olafa, pochodzące z tego samego okresu gotyckie domy mieszkalne (np. „Trzy Siostry” – zespół trzech takich domów) oraz renesansowy (1597) dom Bractwa Czarnogłowych.
Znajdują się tu także wczesnoklasycystyczny (z 1718, wg innej klasyfikacji – późnobarokowy) Pałac Kadriorg zaprojektowany przez Włocha Nicolo Michettiego (letnia rezydencja Piotra I Wielkiego, obecnie muzeum sztuki[7], otoczony przez piękne ogrody), pałac gubernatora z XVIII w., klasycystyczny pałac z 1813, liczne budynki użyteczności publicznej (neogotycki bank z 1904, modernistyczny teatr z 1910, dom sztuki z 1934 w stylu funkcjonalistycznym, pałac prezydencki ([8]) z 1938 w stylu nawiązującym do sąsiadującego Pałacu Kadriorg), zabytkowe wille i kamienice czynszowe. Tallinn szczyci się ponadto najdłużej w Europie stale – od średniowiecza – funkcjonującą apteką.
Z końca XIX w. pochodzi sobór św. Aleksandra Newskiego, katedra Estońskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego[9].
W Tallinnie, mimo licznych zniszczeń z okresu II wojny światowej, skrupulatnie odbudowano średniowieczne obwarowania miejskie z basztami i bramami – baszty Megede i Kiek in de Kök (XIV-XV wiek), basztę Paks Margareeta (Gruba Małgorzata, XVI wiek), Wielką Bramę Morską (XVI w.).
Na brzegu zatoki, na wprost odległego o kilometr Pałacu Kadriorg stoi pomnik upamiętniający 177 rosyjskich marynarzy, którzy zatonęli w 1893 wraz ze swoim okrętem wojennym „Rusałka”.
Tallińskie stare miasto zostało w 1997 wpisane na listę światowego kulturowego dziedzictwa ludzkości UNESCO.
Demografia
edytujTallinn skupia w sobie około 33% populacji kraju.
| Rok | 1925 | 1959 | 2000 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba ludności[10] | 119 200 | 238 071 | 400 378 | 392 306 | 401 502 | 403 505 | 399 096 | 401 372 | 404 005 | 406 703 | 411 980 |
| Rok | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 | 2022 |
| Liczba ludności[10] | 416 144 | 419 830 | 429 899 | 434 426 | 439 517 | 443 623 | 448 764 | 438 874 | 443 926 | 445 678 | 445 002 |
| Grupa etniczna | udział w % (2022 r.)[11] |
|---|---|
| Estończycy | 52,9% |
| Rosjanie | 35,0% |
| Ukraińcy | 3,8% |
| Białorusini | 1,6% |
| Finowie | 0,9% |
| Łotysze | 0,4% |
| Żydzi | 0,3% |
| Niemcy | 0,3% |
| Tatarzy | 0,3% |
| Litwini | 0,3% |
| Ormianie | 0,3% |
| Polacy | 0,2% |
| Azerowie | 0,2% |
| Francuzi | 0,2% |
| Włosi | 0,2% |
| Inni | 3,2% |
Podział administracyjny
edytujTallinn podzielony jest na 8 dzielnic (est. linnaosa, l.mn. linnaosad). Każda z nich dzieli się na dalsze poddzielnice (est. asum). Na czele dzielnicy stoi Starszy Dzielnicy (dosłowne tłumaczenie estońskiego linnaosavanem), który nominowany jest przez burmistrza miasta i zatwierdzany przez Radę Miejską.
Władze miasta
edytuj.jpg)
Lista burmistrzów Tallinna:
| Lata | Imię i nazwisko |
|---|---|
| 01.1990-04.1992 | Hardo Aasmäe (RR) |
| 04.1992-11.1996 | Jaak Tamm (EK) |
| 10.1996-11.1996 | Priit Vilba (RE) |
| 11.1996-05.1997 | Robert Lepikson (EK) |
| 05.1997-11.1999 | Ivi Eenmaa (EK) |
| 03.1999-11.1999 | Peeter Lepp (KE) |
| 11.1999-12.2001 | Jüri Mõis (IL) |
| 06.2001-12.2001 | Tõnis Palts (RP) |
| 12.2001-10.2004 | Edgar Savisaar (KE) |
| 10.2004-11.2005 | Tõnis Palts (RP) |
| 11.2005-04.2007 | Jüri Ratas (KE) |
| 04.2007-09.2015 | Edgar Savisaar (KE) |
| 09.2015-04.2019 | Taavi Aas (KE) |
| 04.2019- | Mihhail Kõlvart (KE) |
Transport
edytuj_Aeropuerto_Tallinn,_Estonia,_2012-08-05,_DD_06.jpg)
Miasto otacza od południa droga krajowa nr 11 łącząca wszystkie drogi krajowe, odciążac centrum z ruchu tranzytowego.
W granicach miasta, 4 kilometry od centrum znajduje się międzynarodowy Port lotniczy Tallinn, do którego można dotrzeć pociągami Eesti Liinirongid (stacja Ülemiste) lub autobusem (linia 2, Reisisadam – Mõigu), a pod koniec 2017 roku będą docierać na lotnisko tramwaje[12].
Transport wodny zapewnia także port położony w centrum miasta, obsługujący połączenia z Helsinkami, Sztokholmem i Petersburgiem, a także okresowo z Rygą.
Dworzec Bałtycki zapewnia połączenia kolejowe z Petersburgiem i Moskwą (GoRail) oraz Tartu, Valgą, Narwą, Parnawą, Viljandi, Aegviidu, Riisipere i Paldiskami (ELRON).
Komunikację miejską tworzą głównie autobusy. Sieć tramwajowa Tallinna jest słabo rozwinięta. Od 1 stycznia 2013 r. dla mieszkańców Tallinna nie ma opłat za komunikację miejską. W referendum za było 75,5% głosujących, więc władze Tallinna wyszły z inicjatywą. Ma to przyczynić się do ochrony środowiska, ograniczyć koszty (np. wydatki na bilety, kontrole etc.), zwiększyć mobilność biednych rodzin[13].
Sport
edytujW Tallinnie mają siedzibę najbardziej utytułowane estońskie kluby piłkarskie Flora Tallinn i Levadia Tallinn oraz inne kluby. Mieszczą się tu m.in. stadion piłkarski A. Le Coq Arena oraz wielofunkcyjny Stadion Kadriorg. Tallinn był gospodarzem meczu o Superpuchar Europy UEFA 2018.
W Tallinnie rozegrane zostały Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie Grupy B I Dywizji w 2006 i 2019.
Szkolnictwo wyższe
edytuj
W Tallinnie mają siedzibę Uniwersytet Techniczny w Tallinnie, Uniwersytet Talliński i Estońska Akademia Muzyki i Teatru.
Muzea
edytuj- Eesti Meremuuseum z filiami: Gruba Małgorzata i Lennusadam
- Estońskie Muzeum Sztuki z 5 oddziałami, m.in. Kumu
- Pałac Maarjamäe
- Patarei
Współpraca
edytujMiejscowości partnerskie Tallinna[14]:
Annapolis, Stany Zjednoczone
Berlin, Niemcy
Dartford, Wielka Brytania
Gandawa, Belgia
Hangzhou, Chiny
Helsinki, Finlandia
Kijów, Ukraina- Kilonia, Niemcy
- Kotka, Finlandia
Malmö, Szwecja
Moskwa, Rosja (zawieszony)- Odessa, Ukraina
- Pekin, Chińska Republika Ludowa
- Petersburg, Rosja (zawieszony)
Ryga, Łotwa- Schwerin, Niemcy
Skopje, Macedonia Północna
Tbilisi, Gruzja- Turku, Finlandia
Wenecja, Włochy
Wiedeń, Austria
Wilno, Litwa
Galeria
edytuj-
Widok z Zatoki Tallińskiej na Stare Miasto i port -
Promy pasażerskie w porcie, w tle Wieża Telewizyjna -
Stare Miasto -
Plac Ratuszowy (Raekoja plats) -
Plac Wolności (Vabaduse väljak)
Polonica
edytuj
- 15 września 1939 r. do Tallinna, jako neutralnego portu, za zgodą władz estońskich, zawinął ORP Orzeł w celu odstawienia do szpitala chorego dowódcy. Wskutek niemieckiej interwencji okręt został internowany w nocy z 17/18 września 1939 r. ORP Orzeł wsławił się brawurową ucieczką z Tallinna i po miesiącu dotarł do Wielkiej Brytanii. Ucieczka Orła stała się pretekstem utworzenia sowieckich baz wojskowych na terenie Estonii, a następnie aneksji Estonii w 1940 r. przez ZSRR.
- W Rewlu urodzili się polski inżynier i budowniczy Gdyni Włodzimierz Szawernowski oraz polska bibliotekarka i historyczka Wanda Tukanowicz.
- Tallinn jest najliczniejszym skupiskiem Polaków w Estonii. Ma tu siedzibę Związek Polaków w Estonii, a w okresie międzywojennym miał tu siedzibę Związek Narodowy Polaków w Estonii.
- W Katedrze Świętych Apostołów Piotra i Pawła odprawiane są katolickie nabożeństwa m.in. w języku polskim[15].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Tallinn arvudes: Statistika valdkonnad - üldandmed [online] [dostęp 2023-02-19].
- ↑ Tech capitals of the world, „The Age”, 13 września 2007 [dostęp 2016-01-04].
- ↑ Al-Idrisi miał wspomnieć Tallinn w swoim atlasie „Mapie świata”: „Koływań jest miastem Astlandy. Miasto małe, podobne do wielkiej twierdzy, jego mieszkańcy zajmują się rolnictwem, a bydła u nich dużo.” (za Andrzej Lorek, Historyczne centrum Tallinna, „serce” hanzeatyckiego miasta).
- ↑ Według legendy flaga Danii – Dannebrog, biały krzyż na czerwonym tle, jak na tarczy herbowej Tallinna – została zesłana z nieba przez Boga podczas tej bitwy, która miała miejsce 15 czerwca 1219
- ↑ Witold Nowodworski. Stosunki Rzeczypospolitej ze Szwecyą i Danią za Batorego. „Przegląd Historyczny”. 12 (1), s. 19, 24, 1911. (pol.).
- ↑ Tallin i Turku europejskimi stolicami kultury w 2011 r.. [w:] Komisja Europejska [on-line]. europa.eu, 11 stycznia 2011. [dostęp 2014-01-20].
- ↑ Adres: Weizenbergi 37.
- ↑ Adres: Weizenbergi 39.
- ↑ D. Koczetow, E. Szewczenko, Aleksandra Niewskogo stawropigialnyj sobor w Tallinie[w:] Prawosławnaja Encikłopiedija. T. I. Moskwa: Cerkowno–naucznyj centr „Prawosławnaja Encyklopedia”, 2000, s. 551–553. ISBN 5-89572-007-2.
- ↑ a b Tallinn arvudes: Statistika valdkonnad - rahvastik [online], www.tallinn.ee [dostęp 2023-02-19].
- ↑ Tallinn arvudes [online], www.tallinn.ee [dostęp 2023-02-19].
- ↑ Tallinn airport to be connected with tram link [online], Sport [dostęp 2016-01-04].
- ↑ W Tallinnie wszyscy będą jeździć na gapę – Finanse – WP.PL.
- ↑ Tallinna suhted teiste linnadega [online], www.tallinn.ee [dostęp 2021-08-01] (est.).
- ↑ St. Peter and Paul's Roman Catholic Church | Sightseeing | Tallinn [online], www.inyourpocket.com [dostęp 2019-07-19] (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj
- Strona internetowa miasta
- Szczegółowe informacje oraz artykuły o Tallinnie w serwisie Eesti
- Historia Tallinna, związków miasta z Polską, wirtualna mapa okolic, historia okolicznych miast – Rzeczpospolita wirtualna
- Zdjęcia z Tallinna
- Rewel, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 629.