Wikipedia

Berlin

stolica Niemiec
To jest najnowsza wersja przejrzana, która została oznaczona 25 lis 2024. Od tego czasu wykonano 1 zmianę, która oczekuje na przejrzenie.
Ten artykuł dotyczy stolicy Niemiec. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Berlin – stolica, największe miasto Niemiec i zarazem kraj związkowy. Zajmuje powierzchnię ok. 891,70 km² i zamieszkuje go 3 755 251 osób (31 grudnia 2022)[3]. Jest największym miastem w Unii Europejskiej pod względem liczby mieszkańców w granicach administracyjnych.

Berlin
Ilustracja
Brama Brandenburska (na górze), Czerwony Ratusz (na środku z lewej), Kościół Pamięci (na środku z prawej), Reichstag (u dołu)
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Niemcy

Kraj związkowy

Berlin

Data założenia

XII w.

Prawa miejskie

Przed 1237

Burmistrz

Kai Wegner

Powierzchnia

891,12[1] km²

Wysokość

34–122 m n.p.m.

Populacja (31.12.2023)
• liczba ludności
• gęstość


3 878 100[2]
4351,9 os./km²

Nr kierunkowy

030

Kod pocztowy

10115–14199

Tablice rejestracyjne

B

Podział miasta

12 okręgów administracyjnych, 97 dzielnic

Plan Berlina
Położenie na mapie Brandenburgii
Mapa konturowa Brandenburgii, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Berlin”
Położenie na mapie Niemiec
Mapa konturowa Niemiec, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Berlin”
Ziemia52°31′07″N 13°24′30″E/52,518611 13,408333
Multimedia w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Berlin jest podzielony na dwanaście okręgów administracyjnych (Bezirk). Przez przestrzeń miejską przepływają m.in. rzeki Sprewa i Hawela, a ponadto znajduje się wiele jezior i zatok, w tym największe Müggelsee.

Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1237. Berlin pełnił rolę historycznej stolicy Brandenburgii, Królestwa Prus, Związku Północnoniemieckiego, Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej i III Rzeszy. Po 1945 wschodnia część miasta była stolicą Niemieckiej Republiki Demokratycznej (Berlin, Hauptstadt der DDR), natomiast pozostała tworzyła Berlin Zachodni – otoczoną murem (okres 1961–1989) enklawę na terenie NRD. Po zjednoczeniu Niemiec (1990) Berlin został stolicą całych Niemiec. Berlin jest siedzibą Prezydenta RFN (od 1994), Kanclerza RFN (od 2001), Bundestagu (od 1999) i Bundesratu (od 2000).

Berlin jest jedną z ważniejszych w Europie metropolii globalnych, ponadto ważnym węzłem komunikacyjnym Niemiec i Europy, zarówno kolejowym, lotniczym i drogowym. Ważny ośrodek naukowy, kulturalny i artystyczny (m.in. Europejska Akademia Filmowa i Museumsinsel).

Toponimia

edytuj

Językoznawcy wywodzą nazwę Berlin od prasłowiańskiego *brl, oznaczającego bagno lub moczary, i podają znaczenie nazwy jako miasto na bagnach[4]. Według hipotezy Reinholda Trautmanna Berlin jest zniekształconą nazwą Bralin (za czym przemawia m.in. zapis w dokumencie z 1215 nazwy miejscowości jako Braline) i pochodzi od nazwy osobowej Bral, czyli skróconej formy słowiańskiego imienia złożonego Bratosław[5].

Geografia

edytuj

Berlin leży we wschodniej części Niemiec. Berlin znajduje się między płaskowyżami Barnim i Teltow. Leży około 90 km od granicy z Polską.

Największa długość miasta w kierunku wschodnio-zachodnim wynosi około 45 km, największa długość w kierunku północno-południowym wynosi około 38 km. Najwyższe wzniesienie ma wysokość 115,4 m n.p.m., natomiast najniższy punkt leży na wysokości 34 m n.p.m.[6]

Wody

edytuj

Miasto położone jest nad rzekami Sprewą i Hawelą oraz ich dopływami. Sprewa w dzielnicy Spandau wpada do Haweli, prawego dopływu Łaby. Berlińskie dopływy Sprewy to Panke, Dahme, Wuhle i Erpe. Hawela płynie przez miasto korytem polodowcowym przypominającym jeziora. Bocznymi odnogami Haweli są jeziora Tegeler See i Große Wansee. Do Haweli wpływają strumienie: Tegeler Fließ oraz Bäke. Największym jeziorem na terenie miasta jest jezioro Große Müggelsee położone w dzielnicy Treptow-Köpenick. Obszar wód chronionych w mieście to 212 km² co stanowi prawie jedną czwartą całkowitej powierzchni miasta[7].

Klimat

edytuj
 
Okręg administracyjny Mitte

Miasto znajduje się w umiarkowanej strefie klimatycznej. Przeciętna temperatura roczna wynosi +9,1 °C, średnia roczna ilość opadów wynosi 581 mm. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec (+14,3 °C) i sierpień (+14,1 °C), a najzimniejszy jest styczeń (–1,9 °C) i luty (–1,5 °C). Dokładną statystykę zawiera poniższa tabela[8]:

Miesiąc Średnia
minimalna
temperatura		 Średnia
maksymalna
temperatura		 Ilość
opadów		 Dni
deszczowe
Styczeń –1,9 °C 2,9 °C 42,3 mm 10
Luty –1,5 °C 4,2 °C 33,3 mm 8,0
Marzec 1,3 °C 11 °C 40,5 mm 9,1
Kwiecień 4,2 °C 13,2 °C 37,1 mm 7,8
Maj 9,0 °C 18,9 °C 53,8 mm 8,9
Czerwiec 12,3 °C 21,6 °C 68,7 mm 9,8
Lipiec 14,3 °C 23,7 °C 55,5 mm 8,4
Sierpień 14,1 °C 23,6 °C 58,2 mm 7,9
Wrzesień 10,6 °C 18,8 °C 45,1 mm 7,8
Październik 6,4 °C 13,4 °C 37,3 mm 7,6
Listopad 2,2 °C 7,1 °C 43,6 mm 9,6
Grudzień –0,4 °C 4,4 °C 55,3 mm 11,4

Historia

edytuj

Najstarsze osadnictwo i pierwsze grody

edytuj

Około 120 r. p.n.e. wzdłuż Sprewy musiały wędrować plemiona Cymbrów, Teutonów i Ambronów, podążających następnie przez dzisiejsze Czechy i Węgry do Italii i Galii.

U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane Varni i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanego Alamanami. W połowie V w. n.e. mieszkali tam Swebowie (czyli późniejsi Szwabowie, którzy przenieśli się na obszar dzisiejszej Badenii-Wirtembergii).

 
Osadnictwo słowiańskie w okolicach dzisiejszego Berlina ok. 1150 roku

Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą i Odrą. Następnie pojawili się tam słowiańscy Lucice. Sprewianie założyli tam gród Kopanica, który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi.

Gdy na teren dzisiejszego Berlina dotarli wojowie Karola Wielkiego, zamieszkiwany był on przez zachodniosłowiański związek plemienny określający się jako Hawelanie.

W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przez wikingów.

W pierwszej połowie XII wieku do okolic dzisiejszego Berlina granicę polskich wpływów przesunął książę Polski Bolesław III Krzywousty[9]. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskie Księstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Jego stolicą była Kopanica – Köpenick, od 1920 dzielnica Berlina.

Panowanie brandenburskie

edytuj
 
Cytadela Spandau 1559–94

Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicach Marchii Brandenburskiej, rządzonej przez Albrechta Niedźwiedzia. Około 1200 był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie z Saksonii oraz terenów dzisiejszej Holandii.

Miasto Cölln (słowiańskie Kolno), położona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237, zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasa Via Imperii, łącząca Szczecin z Rzymem. W 1307 zbudowano wspólny ratusz dla obu miast.

W latach 1373–1415 wraz z Marchią Brandenburską (unia personalna z Krajami Korony Czeskiej w latach 1373–1378) miejscowość znajdowała się we władaniu dynastii Luksemburgów[10][11]. W 1380 pożar zniszczył centrum miasta. Dwa lata po objęciu Marchii przez Hohenzollernów przeniesiono stolicę z Brandenburga nad Havelą do Berlina.

 
Berlin w XVII wieku

W latach 1443–1451 wzniesiono zamek. Od 1451 Berlin był rezydencją brandenburskich margrabiów i elektorów. W trakcie wojny pomiędzy Brandenburgią a śląskim księstwem głogowskim w 1477 lub 1478 pod Berlin dotarł najazd piastowskiego księcia głogowsko-żagańskiego Jana II Szalonego. W XVII wieku Berlin został rozbudowany o kilka przedmieść. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszy król Polski, Jan Sobieski. Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców z 14 000 do 8000 osób[12]. W 1650 rozpoczęto budowę Twierdzy Berlin. W 1685 elektor Fryderyk Wilhelm I zezwolił na osiedlanie się w Brandenburgii francuskim hugenotom. Migracja Francuzów odbywała się czterema falami: w latach 1686/87, 1695, 1697/98 i 1700[13]. W 1700 roku Francuzi stanowili już ok. 30% populacji miasta[13]. Inni imigranci przybywali m.in. z Polski i Monarchii Habsburgów. W 1688 pięć sąsiadujących ze sobą miast zostało połączonych, tworząc Wielki Berlin liczący 56 000 mieszkańców (w tym 20 000 pierwotnego Berlina)[12].

Stolica Królestwa Prus

edytuj
 
Berlin w 1737 r.

W 1701 Berlin został stolicą nowo utworzonego Królestwa Prus. W latach 1701–1705 hugenoci wybudowali Katedrę Francuską. W 1708 wzniesiono Katedrę Niemiecką. W 1709 zjednoczono miasta i gminy Berlin, Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt w jedno miasto Berlin. Wkrótce powstały dalsze przedmieścia. W 1742 otwarto Królewski Teatr Dworski. W połowie wieku miasto liczyło ponad 100 000 mieszkańców[12]. W 1760 Berlin był przez kilka dni okupowany przez wojska rosyjskie. W latach 1747–1773 w protestanckim Berlinie wybudowano katolicki kościół św. Jadwigi. W 1774 świątynię konsekrował Ignacy Krasicki, który został w niej pochowany w 1801. W latach 1788–1791 wzniesiono Bramę Brandenburską, będącą obecnie jednym z symboli miasta. W 1800 Berlin był największym miastem (co najmniej 170 000 mieszkańców[12]) krajów niemieckich po Wiedniu. W 1806 został zajęty przez armię Napoleona[14]. W latach 1816–1821 stolica rejencji berlińskiej w prowincji Brandenburgia, a w latach 1822–1875 rejencji poczdamskiej w tej samej prowincji.

W XIX wieku w Berlinie funkcjonowały rozmaite organizacje polskie: w 1818 powstały studencki Związek Przyjacielski oraz Stowarzyszenie Polskie, w 1819 – Związek Polski, w 1869 – Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie[15]. W latach 1837–1840 w Berlinie nauki u Carla Friedricha Rungenhagena pobierał Stanisław Moniuszko. W 1847 miał tu miejsce tzw. proces berliński przeciwko 254 Polakom, oskarżonym o przygotowanie powstania wielkopolskiego z 1846[16]. W kolejnym roku miastem wstrząsnęły niemieckie wystąpienia rewolucyjne[17][18]. W 1861 obszar miasta został ponownie rozszerzony, gdy włączono miejscowości Wedding, Moabit oraz przedmieścia po stronie Tempelhofu i Schönebergu. W 1863 w więzieniu Moabit za pomoc powstańcom styczniowym byli więzieni Wojciech Kętrzyński i Maksymilian Jackowski. W 1864 w Berlinie odbył się kolejny proces berliński, tym razem przeciwko 149 osobom, związanym z powstaniem styczniowym.

W granicach Niemiec

edytuj
 
Zamek w Berlinie, 1886

W 1871 miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec – jako cesarstwa. Stołeczną funkcję zachował do dziś, będąc następnie stolicą Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej Niemiec. Po 1874, po śmierci hrabiego Atanazego Raczyńskiego, niemiecki rząd zakupił Pałac Raczyńskich, w latach 1884–1894 wznosząc w jego miejscu gmach parlamentu. W 1875 r. w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono Kancelarię Rzeszy.

Na przełomie XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej prasy, kultury, sportu i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarz Wojciech Kossak, pisarz Stanisław Przybyszewski, kompozytorzy Feliks Nowowiejski, Mieczysław Karłowicz i Leopold Godowski. W 1891 roku w Berlinie powstała Gazeta Robotnicza, a w 1897 Dziennik Berliński. W 1895 r. powstało Polskie Towarzystwo Szkolne „Oświata”[15]. W Berlinie została założona w 1905 r. przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szeluto, a następnie miała siedzibę Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich[19]. W 1911 r. założono Polski Klub Sportowy Berlin, rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 r. i reaktywowany w Berlinie Wschodnim w latach 1948–1951.

Po I wojnie światowej w 1918 ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 na podstawie tzw. Ustawy o Dużym Berlinie ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców.

27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpłynął wniosek o rejestrację Związku Polaków w Niemczech. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdził statut i odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którym Stanisław Sierakowski został wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetę Kulturwehr dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnych Niemiec: Polaków, Serbołużyczan, Fryzów, Duńczyków i Litwinów. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy na I Kongres Polaków w Niemczech.

W 1930 Berlin został siedzibą katolickiej diecezji berlińskiej.

 
Mur Berliński przed zburzeniem w 1989 roku

Po przejęciu władzy przez nazistów (1933) Berlin stał się stolicą III Rzeszy. W 1936 odbyły się w Berlinie igrzyska olimpijskie. Planowano znaczną rozbudowę miasta na stolicę świata (tzw. plan Germania Alberta Speera), czemu przeszkodziła klęska Niemiec w II wojnie światowej. W czasie alianckich bombardowań i walk o zdobycie Berlina przez wojska radzieckie i polskie znaczne obszary zabudowy zostały dosłownie zmiecione z powierzchni ziemi. Berlin został zniszczony w 40% i w 10% jego infrastruktura podziemna. Dzielnica Mitte została zniszczona w 70%[20]. W czasie wojny w Berlinie byli więzieni m.in. Wincenty Witos, Stefan Rowecki, Zdzisław Maszewski i Juliusz Bursche.

 
Bundestag (2016)

Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przez aliantów na 4 sektory okupacyjne. Stąd też przed ponownym zjednoczeniem Niemiec miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącą sektor radziecki i od 1949 stolicę NRD (Berlin, Hauptstadt der DDR), i część zachodnią (Berlin Zachodni), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadzili blokadę Berlina Zachodniego, na co alianci zachodni odpowiedzieli uruchomieniem mostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczony murem, którego zburzenie w 1989 stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich.

Decyzją Bundestagu, od 1991 Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 w Berlinie swoje siedziby mają parlament i rząd.

Demografia

edytuj

W końcu 2015 Berlin zamieszkiwało 621 tys. cudzoziemców z ponad 190 krajów, w tym 54 951 Polaków[21].

  •  
    Ludność Berlina w latach 1880–2015 wyrażona w tys. osób
  •  
    Piramida wieku 2020 roku
  •  
    Odsetek ludności polskiej w Berlinie w 2012 r. według dzielnic
Zobacz też: Miasta w Unii Europejskiej według liczby ludności.

Religia

edytuj
Religia w Berlinie
(2017)[22]
Religia %
Niereligijność 64,9%
Protestantyzm 15,9%
Kościół katolicki 9,2%
Islam 8,0%
Judaizm 0,3%
Inny 1,7%
Σ 100%

Archidiecezja berlińska (niem. Erzbistum Berlin) – katolicka archidiecezja niemiecka położona w północno-wschodniej części kraju, obejmująca swoim zasięgiem terytoria trzech landów: Berlin, część Brandenburgii, Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Siedziba arcybiskupa znajduje się w katedrze św. Jadwigi w Berlinie. Katolicką patronką Berlina jest polska święta Jadwiga Śląska.

 
Katedra ewangelicka w Berlinie

Ewangelicki Kościół Berlin-Brandenburg-Śląsk Górne Łużyce (EKBO) z siedzibą w Berlinie jest jednym z 20 Kościołów członkowskich Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (EKD). W 2017 roku Berlin otrzymał honorowy tytuł „Miasto Reformacji Europy”, przyznany przez Wspólnotę Kościołów Ewangelickich w Europie[23].

Spis z 2011 wskazał, że 21,6% populacji Berlina należało do Kościoła ewangelickiego, 9,6% do Kościoła katolickiego, 1,5% do Kościoła prawosławnego i 0,7% do Wolnego Kościoła Ewangelickiego. W roku 2019 14,4% populacji stanowili protestanci, a 8,3% katolicy. Spośród około 3,8 miliona berlińczyków pod koniec 2020 13,9% było protestantami, 8,1% katolikami, a 78% należało do innych wyznań i religii lub do żadnego z nich. We wschodniej części miasta, które należały do byłej NRD, odsetek osób związanych z chrześcijaństwem jest szczególnie niski[24].

Społeczność żydowska w Berlinie liczyła w 2017 około 10 000 członków[25]. Z kolei 7–9% mieszkańców to wyznawcy religii traktowanych przez wyznawców za islamskie (2018). .

Struktura etniczna

edytuj
 
Berlińczycy w parku

Populacja 30 czerwca 2020:[26]:

Administracja

edytuj
 
Izba Deputowanych (Abgeordnetenhaus von Berlin)
Osobny artykuł: Okręgi administracyjne i dzielnice Berlina.

Miasto podzielone jest na 12 okręgów administracyjnych (niem. Bezirk), które dzielą się na 97 dzielnic (niem. Ortsteil, czyli części miasta). Podział ten istnieje od 1 stycznia 2001, kiedy to w wyniku reformy administracyjnej zmniejszono liczbę okręgów administracyjnych z 23 do 12 w celu obniżenia kosztów. Każdy okręg ma oddzielny samorząd i prawa zbliżone do praw miejskich.

Herb i nazwa okręgu administracyjnego
 Liczba mieszkańców
Stan na
31 XII 2022
 Powierzchnia
km² 		 
  Charlottenburg-Wilmersdorf 341 155 64,72
  Friedrichshain-Kreuzberg 293 231 20,16
  Lichtenberg 308 286 52,29
  Marzahn-Hellersdorf 285 678 61,74
  Mitte 395 599 39,47
  Neukölln 329 476 44,93
  Pankow 420 768 103,01
  Reinickendorf 268 308 89,46
  Spandau 254 175 91,91
  Steglitz-Zehlendorf 311 040 102,50
  Tempelhof-Schöneberg 353 913 53,09
  Treptow-Köpenick 289 180 168,42

Współpraca

edytuj

W ramach Partnerstwa-Odra Berlin razem z landami Brandenburgia, Meklemburgia-Pomorze Przednie i Saksonia współpracuje z zachodnimi województwami Polski: dolnośląskim, lubuskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim oraz z pięcioma największymi miastami Polski zachodniej: z Poznaniem, Szczecinem, Wrocławiem, Gorzowem Wielkopolskim i Zieloną Górą[27][28].

Gospodarka

edytuj
 
Siemens w Berlinie

Berlin jest ważnym ośrodkiem gospodarczym z rozwiniętym przemysłem, głównie elektrotechnicznym i elektronicznym (m.in. Siemens, AEG), maszynowym, środków transportu precyzyjnym, spożywczym, poligraficznym i odzieżowym[29]. W Berlinie działa 167 057 przedsiębiorstw (2019)[30].

Pomiędzy 1993 a 2012 w prywatne ręce trafiła prawie połowa miejskich zasobów mieszkaniowych, a liczba lokali socjalnych zmalała z 370 do około 150 tys.[31]. Działania te wraz z deregulacją polityki czynszowej doprowadziły do gentryfikacji najatrakcyjniejszych dzielnic miasta.

W 2019 wartość PKB wytworzonego w Berlinie wyniosła 157 mld euro[32].

Najwięksi pracodawcy

edytuj
 
Charité

2020[33]:

Targi

edytuj

Miasto stanowi ważny ośrodek handlowy, organizujący międzynarodowe targi i wystawy o znaczeniu nie tylko niemieckim, europejskim, ale cały szereg z nich (międzynarodowe targi kolejnictwa InnoTrans, Berlin Fashion Week(inne języki), Internationale Tourismus-Börse (Międzynarodowa Giełda Turystyczna), Internationale Funkausstellung (Międzynarodowa Wystawa Radiowa), Venus Berlin, Internationale Luft- und Raumfahrtausstellung Berlin (Międzynarodowa Wystawa Lotniczo-Kosmiczna), Internationale Grüne Woche Berlin (Międzynarodowy Berliński Zielony Tydzień)) – światowym. Prym wśród organizatorów pełni Messe Berlin.

Turystyka

edytuj

W 2017 Berlin odwiedziło ok. 34,1 mln turystów, w tym 13,5 mln turystów zagranicznych[34]. Najpopularniejszą trasą turystyczną w Berlinie jest szlak Muru Berlińskiego (Berliner Mauerweg)[35]. Liczy ok. 160 kilometrów długości, z czego ok. 50 kilometrów prowadzi przez obszar miejski Berlina, w tym ścisłe centrum, a pozostała część przez tereny podmiejskie i leśne. Pierwsza wersja trasy powstała w 1990 przygotowana przez Powszechny Niemiecki Klub Rowerowy (Allgemeiner Deutscher Fahrrad-Club(inne języki), ADFC) z myślą o turystach pieszych i rowerowych. Przez Berlin prowadzą dwa szlaki rowerowe sieci EuroVelo – Szlak Stolic nr 2 i Szlak Słońca nr 7.

 
Springer Nature

Wydawca

edytuj


Urbanistyka

edytuj
 
Berlin 2021

Zabytki

edytuj
 
Brama Brandenburska
Zobacz też: Atrakcje turystyczne Berlina.

Parki i ogrody

edytuj
 
Ogród Zoologiczny w Berlinie

Transport

edytuj

Miasto stanowi węzeł transportu drogowego, kolejowego, lotniczego oraz wodnego.

Transport drogowy

edytuj
 
Autostrady (Bundesautobahn)

Transport kolejowy

edytuj
 
Berlin Hauptbahnhof
Osobny artykuł: Transport kolejowy w Berlinie.

Kolej z Berlina do Poczdamu była drugą na terenie Niemiec i została uruchomiona w 1838, biegnąc z obecnego placu Poczdamskiego przez Steglitz, Zehlendorf i Novawes do Poczdamu.

W XIX wieku w Berlinie powstało 9 dworców czołowych kolei dalekobieżnych. Z czasem poszczególne koleje połączono ze sobą – najpierw linią przetokową, zastąpioną później przez linię pierścieniową (zwaną Ring lub Psią Głową) i linią średnicową wschód-zachód na estakadzie. Od lat 60. XIX w. kursowały w Berlinie pociągi podmiejskie i regionalne, z biegiem czasu otrzymywały własne tory, zaś od 1924 zostały przekształcone w elektryczną kolej miejską S-Bahn. Dla S-Bahn zbudowano w latach 1934–1939 tunel północ-południe.

W latach 50. w związku ze spadkiem dalekobieżnego ruchu kolejowego zamknięto wszystkie dworce czołowe Berlina. W maju 2006 otwarto nowy centralny dworzec, na skrzyżowaniu linii wschód-zachód i drugiego tunelu północ-południe, pod nazwą Berlin Hauptbahnhof, podczas budowy zwanego też nazwą Berlin Hauptbahnhof-Lehrter Bahnhof na pamiątkę istniejącego tam wcześniej dworca Lehrter Bahnhof.

 
Linie S-Bahn oraz metra w Berlinie (2019)

Główne dworce dalekobieżne Berlina:

Największe dworce regionalne: Berlin-Charlottenburg, Berlin Friedrichstraße, Berlin Alexanderplatz, Berlin Potsdamer Platz

 
Port lotniczy Berlin Brandenburg – Terminal 1

Metro berlińskie (U-Bahn Berlin) ma długość 155,4 km i 175 stacje (2021). Najdłuższą linią jest 32-kilometrowa U7, najkrótszą jest natomiast linia U4 licząca 5 stacji. W godzinach szczytu pociągi kursują w odstępach od 2 do 5 minut, a poza szczytem co 7 do 15 minut. Ponadto od 2003 roku metro kursuje w noce z piątku na sobotę i z soboty na niedzielę. Punktualność metra w Berlinie wynosi 98,7% (2016).

Transport lotniczy

edytuj
Osobne artykuły: Lotniska w Berlinie i Port lotniczy Berlin Brandenburg.

Berlin od 31 października 2020 obsługiwany jest przez lotnisko Berlin Brandenburg. Lotnisko Berlin Brandenburg, powstałe obok byłego portu lotniczego Berlin-Schönefeld, zastąpiło trzy berlińskie porty lotnicze: Tempelhof (zamknięty w 2008), Tegel (zamknięty w 2020) i Schönefeld.

 
Mapa berlińskich dróg wodnych

Transport wodny

edytuj

Łączna długość dróg wodnych w granicach miasta wynosi 182 km, a w jego otulinie około 400 km[43]. Berlin leży w centrum wschodniego obszaru niemieckich federalnych dróg wodnych. Zbiegają się tu trzy główne drogi wodne: kanał Odra-Sprewa, kanał Odra-Hawela oraz kanał Hawela-Łaba. Największe znaczenie ma kanał Hawela-Łaba który łączy się z poprzez Mittelland Kanal z Renem a poprzez Łabę z Hamburgiem.

Kanał Odra-Sprewa łączy Berlin poprzez Górną Odrę z Górnym Ślaskiem, kanał Odra-Hawela łączy się z Dolną Odrą i stanowi drogę wodną do portów w Szczecinie i Świnoujściu.

Miasto ma trzy porty śródlądowe: Port Neuköln, Port Südhafen w dzielnicy Spandau oraz największy port – Port Westhafen w dzielnicy Moabit.

Kultura

edytuj

Berlin, w porównaniu z innymi stolicami europejskimi, posiada bardzo dużą liczbę zabytków. Prócz tego znaleźć tu można wiele muzeów i innych instytucji kultury.

W Berlinie znajdują się 3 światowej klasy opery, które mogą pomieścić ponad 4400 widzów. Ponadto w Berlinie znajduje się ponad 150 teatrów i sal na każdy rodzaj imprezy[44].

Europejska Akademia Filmowa – współfinansowana przez Komisję Europejską inicjatywa europejskich reżyserów z siedzibą w Berlinie przyznająca od 1988, co roku Europejskie Nagrody Filmowe. Akademia aktywnie uczestniczy w przedsięwzięciach promujących europejską produkcje filmową[45].

Muzyka

edytuj
 
Berliner Philharmonie
 
Staatsoper Unter den Linden

Opery:

Orkiestry symfoniczne:

Chóry:

 
Klunkerkranich

Dyskoteki (2019):

  • Watergate
  • Berghain
  • Tresor
  • Matrix
  • Klunkerkranich
  • SO36

Teatry

edytuj
 
Friedrichstadt-Palast

Muzea

edytuj
 
Stara Galeria Narodowa (Alte Nationalgalerie) na Wyspie Muzeów w formie świątyni rzymskiej
Osobny artykuł: Muzea w Berlinie.

Kuchnia

edytuj
 
KaDeWe

Currywurst – tradycyjna niemiecka kiełbaska wieprzowa, grillowana i doprawiona znaczną ilością curry. Pokrojona w plasterki lub serwowana w całości. Niekiedy dodaje się do niej sos pomidorowy również doprawiony curry. Podaje się ją w towarzystwie frytek lub bułeczek na papierowych tackach.

Berliner Pfannkuchen – pączek podawany w czasie podwieczorku, zrobiony ze słodkiego ciasta drożdżowego, smażony na głębokim oleju. Nadziewany dżemem lub marmoladą. Tradycyjnie pojawia się na stołach w Sylwestra oraz w czasie karnawału.

Berliński Hackbraten, jest specjalnością z mielonego mięsa suto doprawionego czosnkiem, w wersji czosnkowej są tu również niemieckie Bratkartoffeln.

Döner kebab: W Niemczech döner kebab spopularyzowany został przez tureckich imigrantów w Berlinie na początku lat 70. XX wieku[47]. To tam danie rozwinęło się ze swojej pierwotnej formy w charakterystyczną kanapkę z obfitą sałatką, warzywami i sosami, sprzedawanymi w dużych porcjach po przystępnych cenach.

Kaufhaus des Westens – luksusowy dom towarowy w Berlinie w dzielnicy Schöneberg. Jest drugim na świecie sprzedawcą żywności w jednym miejscu po tokijskim domu handlowym Takashimaya[48].

Zobacz też: Kuchnia niemiecka.
 
Internationales Literaturfestival Berlin

Festiwale

edytuj

Oświata

edytuj
 
Uniwersytet Humboldtów
 
Międzynarodowa Unia Matematyczna

W Berlinie jest 40 szkół wyższych, które mają około 200 000 studentów (2021)[50]. Najważniejsze z nich to:

Rada Europejskiego Instytutu Technologii i Innowacji (EIT)[51] 16 grudnia 2009 wyznaczyła centra pierwszych trzech węzłów wiedzy i innowacji. Uczelnie z Berlina będą brać udział w pracach węzła informatycznego i węzła klimatycznego.

Badania naukowe

edytuj

Sport

edytuj
 
 
 
Stadion Olimpijski w Berlinie, Berlin Recycling Volleys, Stadion An der Alten Försterei

Kluby sportowe

edytuj

Imprezy sportowe

edytuj

W 1936 Berlin był gospodarzem Letnich Igrzysk Olimpijskich.

9 lipca 2006 na stadionie Olympiastadion Berlin odbył się Finał Mistrzostw Świata w Piłce nożnej pomiędzy Włochami a Francją.

W Berlinie odbywa się Maraton Berliński, który ze względu na wyniki w nim osiągane jest uznawany za „najszybszy” maraton świata. W 2009 miasto gościło lekkoatletyczne mistrzostwa świata.

Pierwszy sezon Formuły E składał się z jedenastu wyścigów, rozgrywanych w dziesięciu różnych miastach-gospodarzach.

Przestępczość

edytuj

W 2013 na terenie Berlina popełniono łącznie ponad 503 tys. przestępstw[54]. Dość niebezpiecznym rejonem jest centralny kiez Regierungsviertel (dzielnica Mitte). To tutaj dochodziło najczęściej (w przeliczeniu na 1000 mieszk.) do kradzieży rowerów (w całym mieście zgłoszono ponad 26,5 tys. takich zdarzeń) oraz uszkodzeń mienia (w całym Berlinie – 43,5 tys.). W tym samym rejonie dochodziło także najczęściej do kradzieży w ogóle (w całym Berlinie – ponad 226 tys.). Samochody w stolicy Niemiec w roku 2013 kradzione były łącznie ponad 6,6 tys. razy, najczęściej w dzielnicy Halensee. Podpaleń odnotowano 973. Do uszkodzeń ciała dochodziło najczęściej w rejonie Kurfürstendamm (w całym Berlinie – 52,1 tys.). Naruszenia prawa związane z narkotykami odnotowano 13,3 tys. razy (najczęściej w kiezie Schillerpromenade oraz Südliche Luisenstadt). Policja odnotowała ponadto 11,5 tys. włamań do mieszkań i domów (najczęściej w dzielnicy Grunewald)[54].

Urodzeni w Berlinie

edytuj
 
Eliza Radziwiłłówna
 
Pałac Radziwiłłów ok. 1830 (niezachowany)

Współpraca

edytuj

Miejscowości partnerskie:[55]

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 30.09.2024 (3. Quartal 2024) [online], Statistisches Bundesamt [dostęp 2024-11-17] (niem.).
  2. ↑ Amt für Statistik Berlin Brandenburg – Statistiken [online], Amt für Statistik Berlin-Brandenburg [dostęp 2024-11-17] (niem.).
  3. ↑ Einwohnerbestand Berlin – Grunddaten [online], statistik-berlin-brandenburg.de [dostęp 2023-02-13] (niem.).
  4. ↑ „Berlin ortsname” w niemieckim czasopiśmie językowym „Onomastik”.
  5. ↑ S. Rospond, Onomastyka słowiańska, cz. II, [w:] Onomastica nr 4, r. III, z. 1, Wrocław 1957.
  6. ↑ Opis Berlina. berlin.trade.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-08)].
  7. ↑ Wasserschutzgebiete – Berlin.de [online], berlin.de [dostęp 2020-11-07] (niem.).
  8. ↑ World Meteorological Organization.
  9. ↑ Jerzy Krasuski, Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 51, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
  10. ↑ Petr Jokeš, Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa, Kraków: Avalon, 2020, ISBN 978-83-7730-439-6 (pol.).
  11. ↑ H.W. Koch, A history of Prussia, New York: Dorset Press, 1987, ISBN 0-88029-158-3, OCLC 17397738 [dostęp 2023-02-13].
  12. ↑ a b c d Pierre Chaunu Cywilizacja wieku oświecenia Państwowy Instytut Wydawniczy (seria Rodowody Cywilizacji), wyd. 1993, s. 403.
  13. ↑ a b Huguenot Refugees in Brandenburg and Berlin, Germany. Family Search. [dostęp 2016-03-26].
  14. ↑ Jerzy Krasuski, Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 142, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
  15. ↑ a b Polonijny Berlin – związki stare i nowe, cz. 1 historyczne i współczesne związki polonijne w Berlinie. Głos Polski. [dostęp 2016-03-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-09)].
  16. ↑ Jerzy Krasuski, Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 160, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
  17. ↑ A manual of dates: a dictionary of reference to the most important events in the history of mankind to be found in authentic records [online], archive.org [dostęp 2017-11-15].
  18. ↑ Jerzy Krasuski, Polska-Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Wrocław: Ossolineum, 2009, s. 174, ISBN 978-83-04-04985-7, OCLC 750890813.
  19. ↑ 1896–1914 Okres nauki, Młoda Polska | Karol Szymanowski [online], karolszymanowski.pl [dostęp 2017-11-15] (pol.).
  20. ↑ „LEIPZIGER STRASSE” im Bezirk Mitte von Berlin Architekturbüro Meyer Große Hebestreit Sommerer Berlin, im Dezember 2017.
  21. ↑ Nationalitäten in Berlin. [dostęp 2017-09-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-26)].
  22. ↑ Forschungsgruppe Weltanschauungen in Deutschland, Tabelle 2.2, Fowid.de, dostęp 2022-06-13.
  23. ↑ Müller: „Wir freuen uns auf den Kirchentag und sind stolz auf die Verleihung des Titels „Reformationsstadt Europas” an Berlin” [online], berlin.de, 28 kwietnia 2017 [dostęp 2021-10-07] (niem.).
  24. ↑ Zensusdatenbank: Ergebnisse des Zensus 2011 [online] [dostęp 2021-10-07] [zarchiwizowane z adresu 2013-06-05].
  25. ↑ Statistischer Bericht – Einwohnerinnen und Einwohner nach Religion am 31. Dezember 2020. (PDF; 1,1 MB) Statistik Berlin Brandenburg, S. 37, abgerufen am 17. Februar 2021.
  26. ↑ Statistischer Bericht A I 5 – hj 1 / 20 Einwohnerinnen und Einwohner im Land Berlin am 30. Juni 2020 Amt für Statistik Berlin-Brandenburg (niem.), dostęp 2022-07-04.
  27. ↑ Czym jest Partnerstwo-Odra?. Kancelaria Senatu, Administracja Senacka ds. Gospodarki, Technologii i Badań Naukowych. [dostęp 2013-06-06]. (niem. • pol.).
  28. ↑ Regiony Partnerstwa Odry. Kancelaria Senatu, Administracja Senacka ds. Gospodarki, Technologii i Badań Naukowych. [dostęp 2013-06-06]. (niem. • pol.).
  29. ↑ Berlin, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-04-26].
  30. ↑ Anzahl der umsatzsteuerpflichtigen Unternehmen in Berlin von 2002 bis 2020, Statista, dostęp 2022-07-05.
  31. ↑ Beata Chomątowska: Szklana pułapka, dostęp 2022-07-05.
  32. ↑ Bruttoinlandsprodukt von Berlin, Statista, dostęp 2022-06-30.
  33. ↑ So schneiden die 10 größten Arbeitgeber Berlins ab, kununu.com, dostęp 2022-07-11.
  34. ↑ Tourismus in Zahlen, Berlin.de, dostęp 2022-06-27.
  35. ↑ Szymon Nitka, Berlin na weekend: Mur Berliński w 30. rocznicę upadku [online], Znajkraj, 24 września 2019 [dostęp 2019-09-24] (pol.).
  36. ↑ ABOUT SPRINGER NATURE, Publons, dostęp 2022-06-30.
  37. ↑ Brama Brandenburska | Przewodnik po Berlinie ze znajomością rzeczy [online], Berlin – przewodnik po mieście ze znajomością rzeczy, 27 maja 2017 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
  38. ↑ Mur Berliński: krótka historia, mapa, szlak turystyczny i ciekawostki [online], Podróże po Europie, 3 listopada 2019 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
  39. ↑ Berlin – zwiedzanie i informacje praktyczne [online], Podróże po Europie, 5 lipca 2016 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
  40. ↑ Czerwony Ratusz w Berlinie [online], MiastaEuropy, 22 sierpnia 2014 [dostęp 2019-12-06] (pol.).
  41. ↑ Nowa Synagoga w Berlinie – Centrum Judaicum [online], Museumsportal Berlin [dostęp 2019-12-06] (pol.).
  42. ↑ Ku’damm, Wyspa Muzeów i Zamek Bellevue. Berlin na weekend [online], kultura.gazetaprawna.pl [dostęp 2019-12-06].
  43. ↑ Reise: Deutschland [online], boote-magazin.de [dostęp 2020-12-05] (niem.).
  44. ↑ e, 20 Zaskakujących Informacji i Ciekawostek o Berlinie [online], Fajne Podróże, 18 listopada 2018 [dostęp 2019-07-12] (pol.).
  45. ↑ Europejska Akademia Filmowa zaprosiła siedmiu nowych filmowców z Polski, którzy zdecydują, kto dostanie europejskie Oscary, krkfilm.com, dostęp 2022-07-13.
  46. ↑ Muzeum Żydowskie w Berlinie, arcydzieło Daniela Libeskinda [online], archirama.pl [dostęp 2019-12-06].
  47. ↑ From Berlin to the world – the doner kebab, „The Local Germany”, 31 października 2013 [dostęp 2021-04-12] (ang.).
  48. ↑ Europe’s Biggest Department Store. [dostęp 2010-10-23]. (ang.).
  49. ↑ „Berlinale” pierwszy międzynarodowy festiwal w roku 1951. berlinale.de. [dostęp 2019-02-07]. (niem.).
  50. ↑ Zahl der Studierenden in Berlin gestiegen [online], berlin.de, 21 listopada 2021 [dostęp 2022-06-05] (niem.).
  51. ↑ European Institute of Innovation and Technology: Single View.. [dostęp 2009-12-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-12-19)].
  52. ↑ Nobelpreisträger Humboldt-Universität zu Berlin, [dostęp 2022-07-30] (niem.).
  53. ↑ Erfolge ihrer Mitglieder Freie Universität Berlin, [dostęp 2022-07-30] (niem.).
  54. ↑ a b Julius Tröger, Moritz Klack: Kriminalität in Berlin – So gefährlich ist Ihr Kiez. Berliner Morgenpost, 2014-07-22. [dostęp 2014-08-18]. (niem.).
  55. ↑ Städtepartnerschaften [online], www.berlin.de, 4 marca 2024 [dostęp 2024-03-04] (niem.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Berlin&oldid=75273226”