Wikipedia

Wilno

stolica Litwy
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Wilno.

Wilno (lit. Vilnius ⓘwymowa, biał. Вільня, Вільнюс, ros. Вильнюс, Вильна, łot. Viļņa, jid. ווילנע = Wilne, hebr. וילנה = Wilna, łac. Vilna) – stolica i największe miasto Litwy, położone na Pojezierzu Litewskim u ujścia rzeki Wilejki do Wilii.

Wilno
Vilnius
Ilustracja
Od lewego górnego rogu, zgodnie z ruchem wskazówek zegara: kościół św. Anny, baszta Giedymina, centrum biznesowe miasta, Pałac Prezydencki, ul. Zamkowa, Ostra Brama
Herb Flaga
Herb Flaga
Dewiza: Unitas, justitia, spes
(Jedność, sprawiedliwość, nadzieja)
Państwo

 Litwa

Okręg

 wileński

Rejon

Wilno

Prawa miejskie

1387

Mer

Valdas Benkunskas

Powierzchnia

401 km²

Wysokość

112–148 m n.p.m.

Populacja (2024)
• liczba ludności
• gęstość


605 270[1]
1392 os./km²

Nr kierunkowy

(+370) 5

Kod pocztowy

LT-01001
(główny urząd pocztowy)

Podział miasta

20 dzielnic + 1 prowincja miejska

Plan Wilna
Położenie na mapie Litwy
Mapa konturowa Litwy, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Wilno”
Ziemia54°41′N 25°17′E/54,683333 25,283333
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Historyczna stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie jedno z większych miast I Rzeczypospolitej. Już za czasów I Rzeczypospolitej w Wilnie, obok Krakowa i Lwowa, działał jeden z najważniejszych polskich uniwersytetów założony w 1579 roku przez polskiego króla Stefana Batorego[2]. Uniwersytet Wileński był drugim najstarszym polskim uniwersytetem, po krakowskim założonym w 1364 r. oraz przed lwowskim założonym w 1661 r. i warszawskim założonym w 1816 roku, pozostałe ważne polskie uniwersytety zostały otwarte już po odzyskaniu niepodległości po 1918 roku oraz po II wojnie światowej od 1945 r.

Miejsce obrad Sejmów Wielkiego Księstwa Litewskiego[3]. Wilno po unii lubelskiej nie utrzymało formalnych funkcji stolicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów[4]. Miejsce obrad sejmików ziemskich powiatu wileńskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[5][6], po III rozbiorze Polski w 1795 roku Wilno znalazło się w zaborze rosyjskim, od 12 października 1920 do 22 kwietnia 1922 jako stolica tzw. polskiej Litwy Środkowej, w latach 1922–1945 w granicach II RP (jako stolica województwa wileńskiego). Po agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 roku przekazane przez ZSRR Litwie i okupowane przez nią do 3 sierpnia 1940 roku[7], kiedy to w wyniku aneksji państw bałtyckich przez ZSRR znalazło się pod okupacją sowiecką. Po ataku III Rzeszy na ZSRR od czerwca 1941 do lipca 1944 roku pod okupacją niemiecką (Komisariat Rzeszy Wschód). Od lipca 1944 do 16 sierpnia 1945 roku[a] ponownie pod okupacją sowiecką. W konsekwencji decyzji mocarstw wielkiej trójki zapadłych na konferencji jałtańskiej znalazło się ostatecznie w granicach Litewskiej SRR, a większość polskich mieszkańców Wilna została wysiedlona przez władze sowieckie m.in. do Gdańska, Olsztyna, Szczecina, ale i też bardziej na południe przykładowo do Wrocławia, Opola, Bytomia czy Gliwic oraz wielu innych miejscowości. Od 1990 roku jest stolicą niepodległej Litwy.

Liczba ludności miasta w 2024 roku wyniosła 605 tys. mieszkańców[8], wraz z aglomeracją ok. 820 tys. Nawet współcześnie, mimo powojennego wysiedlenia większości polskich mieszkańców, prawie 16% ludności Wilna to Polacy, a w okolicach Wilna Polacy stanowią nawet 30–90% wszystkich mieszkańców (w zależności od gminy[9].

Pod względem powierzchni największe miasto w krajach bałtyckich, duży ośrodek gospodarczy, finansowy, przemysłowy oraz węzeł komunikacyjny kolejowy i drogowy, port lotniczy, ośrodek kulturalny i naukowy; 8 uniwersytetów, w tym Uniwersytet Wileński (1579); cenny zespół obiektów zabytkowych wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1994. W Wilnie znajduje się agencja Unii Europejskiej – Europejski Instytut ds. Równości Kobiet I Mężczyzn (EIGE).

Wielki ośrodek religijny; ponad 40 kościołów rzymskokatolickich, w tym: sanktuarium Matki Bożej Ostrobramskiej, sanktuarium Miłosierdzia Bożego[10], Bazylika archikatedralna, a także ok. 20 cerkwi prawosławnych, kościoły protestanckie, 3 synagogi żydowskie, kienesa karaimska, cerkiew staroobrzędowców.

Wilno jest głównym ośrodkiem polskiej kultury i nauki na Litwie, ze szczególnym uwzględnieniem kultury literackiej[11], miastem, które dało początek epoce romantyzmu i zawsze było związane z literaturą[12], działają tam m.in. Polskie Studio Teatralne w Wilnie (1960), Polski Teatr w Wilnie (1963), Fundacja Kultury Polskiej na Litwie im. Józefa Montwiłła (1989), Stowarzyszenie Naukowców Polaków Litwy (1989), Związek Harcerstwa Polskiego na Litwie (1989), Związek Polaków na Litwie (1990), Uniwersytet Polski w Wilnie (1998), Dom Kultury Polskiej w Wilnie (2001), Wydział Ekonomiczno-Informatyczny w Wilnie Uniwersytetu w Białymstoku (2007), odbywają się Wileńskie Spotkania Teatralne Sceny Polskiej (2004). W Wilnie siedzibę ma także Akcja Wyborcza Polaków na Litwie (AWPL).

Siedziba władz rejonu miejskiego Wilno, w skład którego wchodzą gminy tworzące miasto, oraz rejonu wileńskiego, otaczającego miasto.

Nazwa

edytuj

Po raz pierwszy nazwa miasta pojawiła się w formie Vilna w 1323 roku w napisanym po łacinie liście księcia Gedymina, w którym prosił o przysłanie księży znających języki semigalski (łotewski), ruski i polski: „Volumus enim episcopos, sacerdotes, religiosos ordinis [...], quibus iam ereximus duas ecclesias in civitate nostra regia, dicta Vilna, et aliam Novgardia, ad quas nobis hoc anno quatuor fratrem scientes polonicum, semigallicum ac ruthenicum [...]”[13]. W 1325 roku pojawiła się forma Wilno w liście do biskupa i mieszkańców Rygi: „Datum Wilno in die sancti trinitatis”. Najstarsze zapisy nazwy miasta zgromadził litewski uczony Aleksandras Vanagas, który jako nazwy łacińskie wymienił: Vilna (1323), ante Vilnam (1365), in castro nostro Vilnensi (1387). Nazwy niemieckie: Vilne (1323), Wille (1365, 1385), Wilne (1367). Ruskie: v Vilne, u Vilni (1421), k Vilni, vo Vilni, iz Vilni, gorodu Vilni, u Vilni (1446 i n.), a w języku polskim: Wilno w 1325 roku, Wylno 1382, 1387, 1397[14].

Klimat

edytuj
Średnia temperatura i opady dla Wilna
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C] -3,5 -1,7 +3.3 +10.7 +18.2 +21.1 +22.1 +21.6 +16.4 +10.2 +3.5 -0,5 +10,1
Średnie temperatury w nocy [°C] -8,7 -7,6 -3,8 +1.6 +7.5 +10.8 +12.3 +11.5 +7.7 +3.4 -0,9 -5,2 +3,4
Opady [mm] 41 38 39 46 62 77 78 72 65 53 57 55 683
Źródło: The World Meteorological Organization[15] 17.05.2009

Historia

edytuj
Osobny artykuł: Historia Wilna.

Pierwsza pewna wzmianka o mieście pochodzi dopiero z 1323 r. z listu wielkiego księcia Giedymina do papieża Jana XXII. W czasie rządów Olgierda nastąpił w 1365 najazd Krzyżaków na Wilno, podczas którego spłonęła większość zabudowy. Następny najazd Krzyżaków miał miejsce w 1383. Po oblężeniu ponownie zdobyli miasto i je spalili. Przełomowym rokiem dla Wilna był 1387. Wielki książę litewski i król polski Władysław Jagiełło w tym właśnie roku w konsekwencji zawartej unii z Polską w Krewie w 1385 zorganizował w Wilnie uroczystość chrztu Litwy. W 1387 roku Wilno uzyskało prawa miejskie magdeburskie[16] od Władysława Jagiełły.

Zaczęto sprowadzać osiedleńców, ustanowiono podporządkowaną Gnieznu katolicką diecezję wileńską na której czele stanął biskup Andrzej Jastrzębiec. Wilno rozwijało się dynamicznie. Jesienią 1390 Krzyżacy i Witold Kiejstutowicz ponownie spalili miasto i Zamek Dolny; Klemens Moskarzewski obronił Zamek Górny. Ponowny najazd miał miejsce w 1394 r.

W 1413 r. wielki książę Litwy Jagiełło ustanowił w Wilnie województwo wileńskie, które do 1793 roku wchodziło w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Po pożarze w 1419 r. książę Witold rozpoczął budowę pierwszego murowanego zamku (zwanego później Zamkiem Górnym) na Górze Zamkowej. Potem powstał obok katedry murowany Zamek Dolny. W styczniu 1429 na zjeździe władców Europy Wschodniej i Środkowej w Łucku cesarz Zygmunt Luksemburski złożył propozycję koronowania Witolda na króla Litwy. Planowane na 29 września 1430 uroczystości koronacji Witolda w Wilnie nie doszły do skutku. 27 października 1430 Witold zmarł. Pochowany został w katedrze wileńskiej.

Także po śmierci Witolda (1430) Wilno pozostało siedzibą wielkich książąt litewskich. Wilno uzyskało prawo składu w 1432 roku[17]. Po okresie walk wewnętrznych za rządów księcia Świdrygiełły i Zygmunta Kiejstutowicza wielkim księciem litewskim został (1440) syn Jagiełły, Kazimierz Jagiellończyk, który nadał miastu kolejne prawa i przywileje. Dla Wilna nastał długotrwały okres pokoju.

W 1441 r. Kazimierz Jagiellończyk potwierdził prawa miejskie. W latach 1503–1522 wybudowano mury obronne. Najświetniejszy okres w dziejach miasta to czasy zygmuntowskie. Powstały wówczas mennica, arsenał, młyny, most na Wilejce, liczne szpitale i pałace. Pracowali tu architekci i rzeźbiarze włoscy. Wilno stało się miastem wielu narodowości.

 
Wilno ok. 1600 (Tomasz Makowski)

W 1579[18] na mocy przywileju króla Zygmunta II Augusta z 1568 roku, Wilno uzyskało zrównanie swych praw z Krakowem. Zaczyna wysyłać na wszystkie sejmy zwyczajne i elekcyjne dwóch lub trzech posłów z rady mieszczan, którzy zajmują drugie miejsce po posłach krakowskich. Wszyscy piastujący urzędy miejskie wójtowie, burmistrzowie, rajcy itd. zrównani zostali stanowi rycerskiemu i szlachcie, posiadając prawo do używania herbów za zgodą odpowiednich rodzin szlacheckich[19].

Około 1551 roku Wilno uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis[20].

Od 1568 roku obywatelstwo Wilna dawało przywilej do posiadania ziemi[21].

Król Stefan Batory założył Akademię prowadzoną przez jezuitów, co stało się zalążkiem Uniwersytetu Wileńskiego. Miasto stało się dla Żydów „Jerozolimą Północy” (hebr. Jeruszalaim szel cafon). Działała tu jedna z najwybitniejszych szkół talmudycznych na świecie.

 
Wilno w XVIII w. (Józef Peszka)

Rozwój miasta poważnie zahamował wielki pożar w 1610 r.[22] W 1639 r. miały miejsce zamieszki na tle religijnym; Kalwini zostali zmuszeni do opuszczenia miasta[22]. W dniu 7 sierpnia 1655 w trakcie wojny polsko-rosyjskiej po zajęciu miasta, w którym schroniła się okoliczna ludność z wielu grodów, Rosjanie wymordowali około 25 tysięcy ludzi. Pożary w stolicy Litwy trwały przez 17 dni. Kolejnym ciosem była III wojna północna.

Miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[23]. W 1782 roku było miastem królewskim[24].

 
Wilno w XIX w. (Zygmunt Vogel)

W trakcie insurekcji kościuszkowskiej, w nocy z 22/23 kwietnia 1794 doszło w Wilnie do walk, w trakcie których wyparto z miasta Rosjan. W 1795 roku po III rozbiorze Polski Wilno znalazło się w zaborze rosyjskim i stało się stolicą guberni. Podczas wojen napoleońskich w 1812 pomimo grabieży armii napoleońskiej był to dla miasta okres ponownej krótkotrwałej wolności (lipiec – grudzień 1812). Już 10 grudnia 1812 Wilno znowu zajęli Rosjanie.

 
Wilno w XIX w. (Marcin Zaleski)

W XIX wieku Wilno było miejscem rozwoju licznych patriotycznych polskich organizacji np. filaretów, filomatów, Związku Patriotycznego i Szubrawców. Po powstaniu listopadowym z 1831 Rosjanie zamknęli uniwersytet. Od 1861 sytuacja w mieście zaczęła być coraz bardziej napięta, gdy podczas polskich pochodów patriotycznych kozacy zaatakowali manifestację (masakra w Wilnie 1861). Wybuchło powstanie styczniowe, podczas którego w okolicy Wilna trwały zacięte walki. Według spisu ludności z 1897, w Wilnie Litwini stanowili 2% ludności, a Polacy 30,1% (choć w rzeczywistości liczba Polaków w Wilnie była znacznie wyższa niż ukazana w spisie z 1897, ponieważ wielu z nich zapisano m.in. jako Rosjan i szacuje się, że liczba Polaków w Wilnie w tym czasie mogła wynosić 40–50%), Żydów zaś było około 40%[25].

 
Katedra w Wilnie na pocz. XX w.

W grudniu 1862 uruchomiono Kolej Warszawsko-Petersburską, której Wilno stało się ważnym węzłem. W 1906 z inicjatywy Alfonsa Parczewskiego powstało polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie[26], w 1912 Tadeusz Wróblewski założył Bibliotekę Wróblewskich w Wilnie[27].

 
Uroczystość przyłączenia Wileńszczyzny do Polski w 1922 r.
 
Odezwa Komitetu Głównego Budowy Pomnika Adama Mickiewicza w Wilnie z lat 30. XX wieku (miejsce przechowywania: Archiwum Państwowe w Poznaniu).

W latach 1915–1918 Wilno było okupowane przez Niemców. Po ustąpieniu Niemców rozgorzał polsko-litewski konflikt o Wilno, większość miejscowej ludności opowiadała się po polskiej stronie. Podczas wojny 1920 miasto zostało zdobyte dwukrotnie przez Armię Czerwoną (zob. m.in. zajęcie Wilna). 12 lipca 1920 rząd sowiecki zawarł układ z rządem litewskim na mocy którego m.in. Wilno i Suwalszczyzna miały być oddane Litwie. Sowieci, uciekając, przekazali Wilno Litwinom. Józef Piłsudski w celu zajęcia Wilna, posunął się do podstępu, zlecając gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy Litewsko-Białoruskiej Dywizji Piechoty, upozorować „bunt” i wkroczyć do Wilna. 9 października 1920 oddziały Żeligowskiego weszły do miasta. Proklamowano utworzenie etnicznie polskiej Litwy Środkowej zależnej od Polski. 20 lutego 1922 Sejm Litwy Środkowej przyjął uchwałę o włączeniu Litwy Środkowej do Polski; Wilno zostało stolicą województwa wileńskiego i powiatu wileńsko-trockiego (choć samo Wilno nie wchodziło w skład powiatu). W 1922 otwarto Państwową Szkołę Techniczną[28], w 1928 odbyły się pierwsze Targi Północne[29]. W 1931 roku Wilno było zamieszkiwane w 65,9% przez Polaków, 28% przez Żydów, 3,8% przez Rosjan, tylko 0,8% przez Litwinów i 1,5% przez innych. Natomiast powiat wileńsko-trocki był zamieszkały w aż 84,9% przez Polaków.

 
Uroczystość przyłączenia Wilna do Litwy w pobliżu katedry wileńskiej w 1939 roku

19 września 1939, po krótkiej obronie, Wilno zajęła Armia Czerwona. 28 października 1939 Sowieci przekazali miasto oraz 1/5 część Wileńszczyzny Litwinom. Ludność – w zdecydowanej większości polska – niechętnie odnosiła się do władz litewskich, ponieważ zaczęto prześladować i szykanować Polaków, zwolniono wielu polskich profesorów z Uniwersytetu Wileńskiego, nauczycieli szkół czy polskich pracowników, wprowadzono język litewski jako urzędowy, choć litewski znało mniej niż 1% mieszkańców miasta, co wiązało się z protestem Polaków. Wielu rdzennym mieszkańcom Wilna zabrano obywatelstwo (szczególnie Polakom i propolskim Żydom), a do miasta ściągano Litwinów, którzy praktycznie go nie znali. Zaczęto stosować metodę, w której rdzenną ludność Wilna zaczęto traktować jako obcych, a tak naprawdę obcych Litwinów jako rdzenną ludność. W świetle prawa międzynarodowego zajęcie Wilna przez Litwinów było nielegalne i była to litewska okupacja[30]. 15 czerwca 1940 roku jednak ponownie Sowieci zajęli Wilno wraz z aneksją państw bałtyckich. 14 lipca 1940 zaczęły się wywózki na Syberię. W czasie wojny prześladowania i deportacje objęły ok. 35 tys. mieszkańców Wileńszczyzny, głównie polskiego pochodzenia. 22 czerwca 1941 Niemcy zbombardowali miasto, a 24 czerwca 1941 Wilno zajął Wehrmacht. Wycofujący się Sowieci zamordowali co najmniej kilkuset więźniów z wileńskich więzień i aresztów. W latach 1941–1944 we wsi Ponary niemiecka SS i litewskie Ypatingasis būrys (YB) zamordowały ok. 100 tys. osób, w tym 72 tys. Żydów i około 1,5–2 tys. Polaków[31]. 7 lipca 1944 skoncentrowana pod miastem polska Armia Krajowa rozpoczęła atak na Wilno (operacja Ostra Brama). W kilka dni po nadejściu Armii Czerwonej NKWD aresztowało wszystkich polskich żołnierzy i oficerów oraz wydarło Wilno z rąk polskich. Następnie Litwę razem z Wilnem ponownie włączono do Związku Radzieckiego. Po 1944 większość polskich mieszkańców została przesiedlona. Od tego czasu w Wilnie zaczęli masowo osiedlać się Litwini i Rosjanie.

Ruchy niepodległościowe zapoczątkowane w czerwcu 1988 przez Litewski Ruch na Rzecz Przebudowy (Sąjūdis) nasiliły się w 1990, a w styczniu 1991 doszło do starć pod wieżą telewizyjną. 11 marca 1990 Litwa ogłosiła deklarację niepodległości, a Wilno stało się stolicą niepodległej Litwy.

W 2023 r. siedemsetleciu Wilna poświęcone są wydawnictwo „Znad Wilii”[32] i XXX Międzynarodowy Festiwal Poezji „Maj nad Wilią”[33]. Z okazji 700-lecia miasta powstają rozmaite utwory, 25 stycznia opublikowany został wiersz Tomasza Snarskiego z okazji jubileuszu miasta pt. „Małe okienko w niebie”, zarówno w języku polskim, jak i w języku litewskim, w tłumaczeniu Birute Jonuskaite[34][35].

Przynależność państwowa Wilna

edytuj
 
Gmach przedwojennego Urzędu Wojewódzkiego Wileńskiego

Kultura i historia kultury

edytuj

W 2009 r. Wilno było Europejską Stolicą Kultury. W tym samym roku miały miejsce obchody 1000-lecia Litwy[36]. W 2021 r. Wilno – historyczne miasto poetów[37] i poezji[38] otrzymało tytuł Miasta Literatury UNESCO, wzmacniającego międzynarodowe więzi społeczności literackiej.[39]

Muzyka w dawnym Wilnie

edytuj
 
Organy w kościele św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Wilnie, na których grał Stanisław Moniuszko

W XIV wieku w Wilnie działały chór katedralny oraz kapela na dworze książęcym. W 1387 r. powstał cech muzyków. W XVI wieku miasto stało się ważnym ośrodkiem budowy organów. Przy kościele św. Janów powstała szkoła muzyczna (śpiewu) dla chłopców, w Akademii nauczano śpiewu wielogłosowego. Znakomitą opinią cieszyła się kapela dworska Władysława IV, w której śpiewali włoscy soliści. W 1634 w Wilnie wystawiono pierwszą operę. Była to Il ratto di Helena, której kompozytorem przypuszczalnie był Marco Scacchi.

Poczynając od końca XVIII wieku coraz częściej organizowano publiczne koncerty i przedstawienia operowe. W 1827 r. powstał pierwszy stały zespół operowy, wystawiający głównie repertuar włoski, a w latach 1835–1844 działał niemiecki zespół operowy.

W latach 1802–1826 w Akademii wileńskiej nauczał Jan Dawid Holland. W latach 1840–1858 główną postacią wileńskiego życia muzycznego był Stanisław Moniuszko. To właśnie w Wilnie wystawiona była po raz pierwszy Halka: w 1848 r. w wersji estradowej, w 1854 w wersji scenicznej. Miasto odwiedzali wybitni wirtuozi, m.in. Henryk Wieniawski i Antoni Kątski. W 1867 r. powstała pierwsza szkoła muzyczna.

Wydarzeniem ważnym dla kultury litewskiej było wystawienie w 1906 sztuki teatralnej Biruta z muzyką Mikasa Petrauskasa, uważanej za pierwszą litewską operę narodową. W 1907 r. w Wilnie zamieszkał na kilka lat Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, który przez Litwinów ceniony jest jako twórca narodowej sztuki litewskiej.

W latach 1919–1939 w Wilnie dominowało środowisko polskich i żydowskich muzyków. Działały Konserwatorium (od 1921) i Żydowski Instytut Muzyki (od 1924). Najbardziej aktywnymi postaciami w środowisku polskim byli: Tadeusz Szeligowski, Stanisław Szpinalski, Witold Rudziński[40].

Demografia

edytuj
 
Udział procentowy Polaków na Litwie (według spisu ludności z 2011 roku)

Wilno zamieszkuje ok. 605 tys. osób (2024), a skład narodowościowy mieszkańców w 2011 wynosił: Litwini 63,2%, Polacy 16,5% (co daje ponad 87 tys. Polaków w Wilnie); Rosjanie 12%; Białorusini 3,5%; Żydzi 0,4%; inne narodowości 4,4%[41].

Pierwszego spisu ludności miasta dokonano w 1873 r. Według tego spisu ówczesne Wilno liczyło 96 tys. mieszkańców w czym więcej niż połowa Żydów[42].

W 1899 roku miasto liczyło około 159 500 mieszkańców[43].

Według spisu dokonanego przez okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 w Wilnie mieszkało 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2212 (1,59%) Rosjan, 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osoby innych narodowości. Łączna liczba ludności wyniosła wówczas 138 787[44].

Według spisu powszechnego z 9 grudnia 1931 Polacy stanowili 65,9% mieszkańców miasta (128,6 tys. osób), Żydzi 28% (54,6 tys. osób), Rosjanie 3,8% (7,4 tys. osób), Białorusini 0,9% (1,7 tys. osób), Litwini 0,8% (1579 osób), Niemcy 0,3% (600 osób), Ukraińcy 0,1% (200 osób), inni 0,2% (ok. 400 osób). Wiarygodność spisu jest podważana przez niektórych historyków[45][46].

Podział administracyjny

edytuj
 
Mapa podziału administracyjnego Wilna
Osobne artykuły: Podział administracyjny Wilna i Wilno (rejon miejski).
 
Stare Miasto

Wilno dzieli się na 20 dzielnic (gmin):

Zabytki

edytuj
 
Ulica Zamkowa

W 1994 Stare Miasto w Wilnie zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Osobny artykuł: Stare Miasto w Wilnie.

W Wilnie jest 40 kościołów, z których najbardziej okazałe, to barokowy kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu (1668–1676) zawierający ponad 2000 rzeźb oraz kaplica w Ostrej Bramie (Bramie Miednickiej) ze słynnym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Miasto leży na trasie Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego.

Zabytki gotyckie

edytuj

Zabytki renesansowe

edytuj

Zabytki barokowe

edytuj
 
Kościół św. Kazimierza w Wilnie – pierwsza barokowa świątynia miasta

Zabytki klasycystyczne

edytuj
 
Plac Ratuszowy

Zabytki eklektyczne i neostylowe

edytuj
 
Filharmonia

Zabytki XIX- i XX-wiecznej architektury cerkiewnej – style bizantyjsko-rosyjski i eklektyczny

edytuj
 
Sobór Przeczystej Bogurodzicy

Zabytki modernistyczne sprzed 1939

edytuj
 
Wzgórze Trzech Krzyży

Inne zabytki

edytuj
 
Kienesa karaimska

Nekropolie

edytuj
 
Cmentarz na Rossie

Transport

edytuj
 
Wieżowiec Europa – najwyższy wieżowiec w krajach bałtyckich o wysokości 148 m.
 
Biurowce w centrum biznesowym, 2016

Miasto posiada bezpośrednie połączenie kolejowe m.in. z Kownem, Szawlami, Kłajpedą, Kiejdanami, Turmontem, Mariampolem, Szostakowem, Święcianami, Oranami, Trokami. Dzięki współpracy przygranicznych regionów uruchomiono połączenie kolejowe Kraków – Warszawa – Białystok – Kowno – Wilno z przesiadką w Maćkowie.

Dworzec autobusowy zapewnia połączenia bezpośrednie ze wszystkimi ważniejszymi miastami Litwy. Można stąd dotrzeć również m.in. do Warszawy, Gdańska, Suwałk, Sejn, Białegostoku, Rygi, Tallinna, Dyneburga, Mińska, Kijowa, Lwowa, Poznania, Berlina. Główni przewoźnicy autobusowi to TOKS, Kautra, Eurolines, Busturas, Meteorit, Flixbus oraz Ecolines(inne języki).

Istnieje możliwość zakupu biletu na autobus przez Internet. W 2009 wprowadzono połączenia autobusowe z podwyższonym komfortem na linii Wilno – Ryga oraz na linii Wilno – Kowno – Warszawa – Poznań – Berlin.

Zobacz też: Port lotniczy Wilno i Vilnius (stacja kolejowa).

Oświata

edytuj

W mieście Wilnie w składzie okręgu wileńskiego ZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 128 szkół powszechnych, 14 szkół średnich, 6 szkół zawodowych, 3 seminaria nauczycielskie i 4 kursy. Ogółem w szkołach uczyło się 21 302 dzieci i pracowało 732 nauczycieli[50].

Media

edytuj

Na terenie Wilna swą działalność prowadzą wszystkie ważniejsze wydawnictwa czasopism i gazet litewskich, a także pisany w języku polskim Kurier Wileński. Swą siedzibę w Wilnie mają także liczne stacje telewizyjne, m.in.:

i radiowe, m.in.:

a także nadawane w języku polskim Radio znad Wilii.

Sport

edytuj
 
Nieistniejący już Stadion na Pióromoncie – dawny stadion piłkarski polskich klubów Pogoń Wilno i Ognisko Wilno

Wilno jest siedzibą wielu klubów sportowych, m.in. koszykówki – Lietuvos Rytas Wilno, piłki nożnej – Žalgiris Wilno oraz REO Wilno.

W Wilnie istnieje też polski klub sportowy Polonia Wilno założony w 1990 roku[51].

W czasach II RP w Wilnie istniały też kluby piłkarskie:

Wilno było przed II wojną światową jednym z większych ośrodków wioślarskich w Polsce. W mieście w okresie międzywojennym istniały następujące kluby wioślarskie lub posiadające sekcję wioślarską:

Niektóre osoby związane z miastem

edytuj
 
Tablica upamiętniająca Adama Mickiewicza na ścianie jego dawnego domu
 
Tablica upamiętniająca miejsce zamieszkania Adama Mickiewicza w 1822
 
Dom Adama Mickiewicza w 1823
 
Pomnik Stanisława Moniuszki
 
Tablice upamiętniające Stanisława Moniuszkę na fasadzie domu, w którym mieszkał w l. 1840-1858
 
Tablica upamiętniająca Marcina Poczobutta-Odlanickiego
 
Popiersie Juliusza Słowackiego upamiętniające jego miejsce zamieszkania
 
Tablica upamiętniająca miejsce śmierci Władysława Syrokomli
 
Dom św. Faustyny w Wilnie

Ważniejsze rody

edytuj
 
Pałac Paców przy ul. Świętojańskiej, współcześnie Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej i Instytut Polski
 
Pałac Chodkiewiczów

Ważniejsze rody mieszkające w Wilnie i jego okolicach:[potrzebny przypis]

Wilno z lotu ptaka

edytuj
 
Panorama Wilna

Miasta partnerskie

edytuj

Miasta partnerskie Wilna[54]:

Współpraca miast bez umowy

edytuj

Zobacz też

edytuj
 
Wikipedia
Zobacz multimedia związane z tematem:
Wilno

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Po konferencji jałtańskiej (4–11 lutego 1945), wyłoniony w konsekwencji jej ustaleń Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podpisał 16 sierpnia 1945 umowę z ZSRR, uznając nieco zmodyfikowaną linię Curzona za wschodnią granicę Polski, w oparciu o porozumienie o granicy zawarte pomiędzy PKWN i rządem ZSRR 27 lipca 1944. W konsekwencji umowy Wilno i zachodnią część województwa wileńskiego włączono do Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Statistinės suvestinės: Gyventojų skaičius pagal savivaldybes 2024 m. liepos 1 d. [online] [dostęp 2024-09-29].
  2. ↑ Powstanie uniwersytetu w Wilnie – Muzeum Historii Polski [online], muzhp.pl [dostęp 2022-12-08] (pol.).
  3. ↑ Матвей Кузьмич Любавский, Литовско-русский Сейм. Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешней жизнью государства, Москва 1900, s. 182.
  4. ↑ Zigmantas Kiaupa – Wilno w czasach pierwszych Wazów, w:Litwa w epoce Wazów, Warszawa 2006, s. 87.
  5. ↑ Na czas okupacji rosyjskiej przeniesione w 1659 roku do Kamieńca Litewskiego.
  6. ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991 r., s. 34.
  7. ↑ Józef Krajewski: Wilno i okolice: Przewodnik. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Rewasz, 2012, s. 33. ISBN 978-83-62460-33-5.
  8. ↑ Statistinės suvestinės: Gyventojų skaičius pagal savivaldybes 2024 m. liepos 1 d.
  9. ↑ Polacy na Litwie [online], www.polonia.org [dostęp 2022-12-08] (pol.).
  10. ↑ Leonard Drożdżewicz, PRZESŁANIE MIŁOSIERDZIA ZNAD WILII, „Znad Wilii”, nr 3 (67) z 2016 r., s. 34., 2016.
  11. ↑ Leonard Drożdżewicz, Kultura literacka Wilna, „Znad Wilii”, nr 2 (58) z 2014 r., s. 152–153, http://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2020/04/Znad-Wilii-58.pdf.
  12. ↑ Elżbieta Frankiewicz, Sierpniowy „Maj nad Wilią” – kilka refleksji, „Znad Wilii”, nr 4(92 z 2022 r., s. 38, https://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2023/01/ZW-4-92-m.pdf.
  13. ↑ Bednarczuk Leszek, Nazwy Wilna i jego mieszkańców w dokumentach Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL), Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Linguistica V, 2010, s. 3–4.
  14. ↑ Aleksandras Vanagas, Lietuvos miestu̜ vardai, wyd. 2-as leidimas, Vilnius: Mokslo ir Enciklopediju̜ Leidybos Institutas, 2004, s. 254–262, ISBN 978-5-420-01531-5 [dostęp 2024-02-17].
  15. ↑ Weather Information for Vilnius. [dostęp 2006-12-12]. (ang.).
  16. ↑ Stanisław Alexandrowicz, Geneza i rozwój sieci miasteczek Białorusi i Litwy do połowy XVII wieku, w: Acta Baltico-Slavica, t. VII, Białystok 1970, s. 48.
  17. ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 144.
  18. ↑ Władysław Konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej, t. I, 1936, s. 163.
  19. ↑ Wanda Rewieńska, Miasta i miasteczka magdeburskie w woj. wileńskim i nowogródzkim, Lida 1938, s. 6–7.
  20. ↑ Ignacy Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 27.
  21. ↑ Henryk Wisner, Rzeczpospolita Wazów. Czasy Zygmunta III i Władysława IV, t. 1, Warszawa 2002, s. 47.
  22. ↑ a b Wilno. Przewodnik krajoznawczy Juljusza Kłosa Prof. Uniwersytetu St. Batorego. Wydanie trzecie poprawione, Wydawnictwo Wileńskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, Wilno 1937, s. 21, 140.
  23. ↑ Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  24. ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 15.
  25. ↑ https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/w/1044-wilno/100-demografia/22114-demografia.
  26. ↑ Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, Wilno s.d., s. 2.
  27. ↑ S. Rygiel, H. Drège, Bibljoteka im. Wróblewskich w Wilnie: 1912–1931, Wilno 1934, s. 2.
  28. ↑ Marian Balul: Państwowa Szkoła Techniczna w Wilnie im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1991, s. 21. ISBN 83-213-3603-5.
  29. ↑ Paweł Krasnopolski (red.): Wilno i Województwo Wileńskie: Informator społeczno-gospodarczy i księga adresowa m. Wilna i Województwa Wileńskiego. Wilno: Wiktoria Krasnopolska, 1937, s. 7.
  30. ↑ Dominik Wilczewski. Burzliwe stulecie Bałtów. „Polityka – Pomocnik Historyczny”. Dzieje wokół Bałtyku. 4/2020, s. 105, 2020. Warszawa: Polityka. ISSN 2391-7717. 
  31. ↑ Monika Tomkiewicz: Zbrodnia w Ponarach 1941–1944. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2008, s. 215–216. ISBN 978-83-60464-91-5.
  32. ↑ 2023.1(93), Kwartalnik Znad Wilii [online] [dostęp 2023-04-21] (pol.).
  33. ↑ KW, Program XXX Międzynarodowego Festiwalu Poezji „Maj nad Wilią”. 30. Spotkanie Poetyckie na 700-lecie Miasta Wilna – Kurier Wileński [online], kurierwilenski.lt, 19 maja 2023 [dostęp 2023-05-19] (pol.).
  34. ↑ „Małe okienko w niebie” – premiera wiersza Tomasza Snarskiego z okazji urodzin Wilna [online], lrt.lt, 25 stycznia 2023 [dostęp 2023-05-23] (pol.).
  35. ↑ Telewizja Polska S.A, Wiersz na 700-lecie Wilna [online], wilno.tvp.pl [dostęp 2023-05-23] (pol.).
  36. ↑ Zob. Dominik Szulc, Wilno – centrum obchodów Tysiąclecia Litwy i Europejska Stolica Kultury w 2009 roku, „Histmag.org”, 5 lipca 2009.
  37. ↑ Helena Drożdżewicz, Leonard Drożdżewicz, Powroty poezji do miasta poetów, „Znad Wilii”, nr 4(88), 2021, s. 25–26.
  38. ↑ Jedynka – polskieradio.pl [online], Jedynka – Polskie Radio [dostęp 2023-06-06] (pol.).
  39. ↑ Tomasz Snarski, WILNO STOLICĄ LITERATURY, kwartalnik Znad Wilii, Wilno.2024.2(98), s. 46, https://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2024/07/Znad-Wilii-2-98m.pdf, 2024 [dostęp 2024-07-23] (pol.).
  40. ↑ „Wilno”, [w:] The Grove Dictionary of Music and Musicians, London 2001.
  41. ↑ Litewski Departament Statystyczny.
  42. ↑ Czarkowski, Ludwik: Wilno w latach 1867–1885 (Ze wspomnień osobistych). Wilno 1929, s. 21.
  43. ↑ Russia and its’ Environs – a 1902 Travel Guidebook – Blog & Alexander Palace Time Machine [online], www.alexanderpalace.org [dostęp 2023-05-08].
  44. ↑ Spisy ludności m. Wilna za okupacji niemieckiej od d. 1 listopada 1915 r. [online], kpbc.umk.pl [dostęp 2017-11-20] (pol.).
  45. ↑ Marian Siemiakowicz. Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej.
  46. ↑ Bronisław Makowski. Litwini w Polsce 1920-1939.
  47. ↑ Zob. Wilno – przewodnik turystyczny, opr. L. Dowdo, Wydawnictwo Polskie w Wilnie 2008, s. 130–132.
  48. ↑ Wilno – zwiedzanie i informacje praktyczne [online], Podróże po Europie, 7 lutego 2017 [dostęp 2019-10-05] (pol.).
  49. ↑ Brygita Łapszewicz, Ambasada Polski w Wilnie przenosi się do nowej siedziby [online], Kurier Wileński, 28 sierpnia 2018 [dostęp 2019-10-05] (ang.).
  50. ↑ Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 242. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
  51. ↑ Klub sportowy „Polonia” Wilno. [dostęp 2010-04-23]. (pol.).
  52. ↑ Ryszard Lucjan Kobendza, Zarys 80-letniej działalności Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich, Warszawa: Komisja Historyczna PZTW, 2001, s. 254–263, ISBN 83-915043-0-1, OCLC 749366255.
  53. ↑ Herby szlacheckie Herb Machwicz i herbowni. (pol.).
  54. ↑ Miestai partneriai | Vilnius.
  55. ↑ Miasta partnerskie Wrocławia [online], VisitWroclaw.eu [dostęp 2019-07-17] (pol.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Wilno&oldid=75100288”