Wikipedia

Kijów

stolica i największe miasto Ukrainy
Ten artykuł dotyczy stolicy Ukrainy. Zobacz też: inne znaczenia słowa „Kijów”.

Kijów (ukr. Київ, Kyjiw) – stolica i największe miasto Ukrainy (pod względem liczby ludności oraz powierzchni), leżące nad rzeką Dniepr.

Kijów
Київ
Ilustracja
Złota Brama; Uniwersytet Kijowski; ławra Peczerska; cerkiew św. Andrzeja; kolumna ze słowiańskim bóstwem Berehynią na placu Niepodległości; pomnik Bohdana Chmielnickiego
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Ukraina

Miasto wydzielone

 Kijów

Data założenia

przed 482[1]

Prawa miejskie

1494
1802[1]

Mer

Witalij Kłyczko

Powierzchnia

835,85[2] km²

Wysokość

179 m n.p.m.

Populacja (2022)
• liczba ludności
• gęstość


2 952 301[3]
3533 os./km²

Nr kierunkowy

+380 44

Kod pocztowy

01000-06999

Tablice rejestracyjne

AA; KA

Podział miasta

10 dzielnic

Położenie na mapie Kijowa i obwodu kijowskiego
Mapa konturowa Kijowa i obwodu kijowskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kijów”
Położenie na mapie Ukrainy
Mapa konturowa Ukrainy, u góry znajduje się punkt z opisem „Kijów”
Ziemia50°27′N 30°30′E/50,450000 30,500000
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa
Logotyp

Ma status miasta wydzielonego i jest ośrodkiem administracyjnym obwodu kijowskiego. Stanowi także największy ośrodek przemysłowy i kulturalno-naukowy kraju. Posiada rozwinięty przemysł maszynowy, lotniczy, optyczny, precyzyjny, elektrotechniczny i elektroniczny, stoczniowy, chemiczny, lekki, spożywczy i materiałów budowlanych. Miasto jest także ważnym węzłem kolejowym i drogowym. Obsługiwane jest przez dwa międzynarodowe porty lotnicze (Boryspol i Żulany). Znajdują się tu także port rzeczny oraz sieć metra. W Kijowie działa około 20 szkół wyższych (m.in. Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki, Akademia Kijowsko-Mohylańska, Narodowy Uniwersytet Techniczny i Narodowa Akademia Muzyczna), mieści się tu również siedziba Akademii Nauk Ukrainy. Do instytucji kultury zaliczają się m.in. Opera Narodowa im. Tarasa Szewczenki, Narodowy Teatr Dramatyczny im. Iwana Franki, Ukraiński Teatr Dramatyczny im. Łesi Ukrainki, Filharmonia Narodowa Ukrainy oraz liczne muzea.

Od IX wieku stolica Rusi Kijowskiej, a po jej rozpadzie – siedziba Księstwa Kijowskiego. Od 1363 roku w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1471 siedziba województwa kijowskiego, a od 1569 miasto królewskie Korony Królestwa Polskiego. Od 1667 pod władzą Rosji. W latach 1918–1920 stolica Ukraińskiej Republiki Ludowej, w latach 1921–1991 miasto w Ukraińskiej SRR (od 1934 jej stolica). Od 1991 roku stolica niepodległej Ukrainy.

Według danych z 1 stycznia 2022, liczba mieszkańców miasta wynosi 2 952 301 osób [3].

Historia

edytuj
Osobny artykuł: Historia Kijowa.
 
Bolesław Chrobry wkracza do Kijowa w czasie wyprawy w 1018 roku (obraz Jana Matejki)
 
Wielki książę litewski Giedymin wyzwala Kijów z jarzma tatarskiego w 1321 roku (rycina z XIX w.)
 
Józef Piłsudski i Symon Petlura w Kijowie w czasie wyprawy w 1920 roku
 
Bombardowanie Kijowa przez wojska rosyjskie w czasie bitwy o Kijów, luty 2022 r.
 
Ulica Chreszczatyk w Kijowie podczas planowych wyłączeń prądu. Grudzień 2022 roku.

Kijów został założony na początku V wieku jako placówka handlowa. W okresie największego rozkwitu Kaganatu Chazarskiego w VIII wieku kaganowi chazarskiemu trybut płaciło 25 plemion i księstw, w tym być może władca Kijowa (Kuaru). Po utworzeniu w IX wieku rzecznego szlaku handlowego od Waregów do Greków łączącego Konstantynopol ze Skandynawią stał się jedną z jego głównych stacji. Od X wieku w Kijowie szlak rzeczny łączył się z lądowym transkontynentalnym szlakiem radanitów (ar-Radanija) wiodącym z hiszpańskiej Andaluzji do środkowej Azji. Wówczas stał się jednym z najbogatszych miast w Europie.

Od IX do XI wieku, znany jako Kanugård, Chunigard lub Känu-gard, był centrum prowadzonego przez Waregów handlu na Rusi. Był jednocześnie głównym składem daniny ściąganej przez wikingów z plemion słowiańskich (862–1240).

W 882 r. Kijów został zdobyty przez wikińskiego władcę Olega Mądrego, który przeniósł do Kijowa swoją siedzibę. W 988 lub 989 r. miał miejsce w Kijowie chrzest Włodzimierza I Wielkiego, uznawany symbolicznie za chrzest Rusi. 14 sierpnia 1018 Bolesław I Chrobry zdobył Kijów podczas wyprawy kijowskiej.

Choć pod koniec IX wieku Kijów został stolicą Rusi Kijowskiej, jednak w 1169 r. stracił swoje znaczenie polityczne. W 1240 r. Gród Jarosława został najechany i zniszczony przez Tatarów, co spowodowało upadek dawnego miasta i początek okupacji mongolskiej.

W 1363 r. książę litewski Olgierd Giedyminowic włączył Kijów do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Litwini pierwszy drewniany zamek zbudowali na Górze Zamkowej w latach 1370–1380. Od tego czasu zaczął się powolny rozwój położonej nad rzeką osady Padół, która przejęła rolę położonego wyżej dawnego Kijowa. Po 1387 roku do miasta wrócił zakon dominikanów, którzy rozpoczęli budowę drewnianej katedry katolickiej. W 1397 roku Kijów stał się siedzibą diecezji katolickiej.

W latach 1471 do 1569 stolica jednego z XI okręgów w składzie województwa kijowskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od roku 1569 do 1659 miasto było stolicą województwa kijowskiego, w składzie małopolskiej prowincji Korony Polskiej, w którym odbywały się sejmiki oraz sądy szlacheckie: ziemskie i grodzkie[4].

W 1494 r. wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk nadał miastu prawa magdeburskie. Miasto po unii lubelskiej w 1569 roku zostało włączone do Korony Polskiej i było miastem królewskim Rzeczypospolitej[5]. Od tego momentu nastąpił dynamiczny rozwój miasta. W XVI wieku Padół stał się liczniejszy niż Wysokie Miasto i zachował dominującą rolę do XIX wieku[6].

W 1648 r. zostało opanowane przez Kozaków Chmielnickiego, miasto odzyskał Janusz Radziwiłł w 1651 r., jednak sytuacja zmieniła się po ugodzie perejasławskiej, w której Bohdan Chmielnicki oddał ówczesną lewobrzeżną Ukrainę i Kijów carowi rosyjskiemu. Na mocy rozejmu andruszowskiego w 1667 roku Rzeczpospolita przyznała czasowo (na 2 lata) prawa Rosji do Kijowa, a w 1686 roku na mocy traktatu Grzymułtowskiego miasto zostało przyznane Carstwu Rosyjskiemu. Jednak kolejne sejmy polskie nie chciały ratyfikować traktatu, więc prawnie pozostawał on nieważny, aż do sejmu konwokacyjnego w 1764 roku, gdy sejm zatwierdził zabór przez Rosję Zadnieprza. Jednak nie dotyczyło to samego Kijowa. Żaden z traktatów polsko-rosyjskich dotyczących miasta nie był nigdy ratyfikowany[7]. Formalnie więc Kijów pozostawał miastem królewskim Korony aż do II rozbioru w 1793 roku (gdy zlikwidowano województwo kijowskie), a królowie polscy nosili tytuł „księcia kijowskiego” do samego końca Rzeczypospolitej.

W Kijowie podczas każdej z trzech fal pogromów antyżydowskich dochodziło do przemocy. Podczas pogromu w kwietniu 1881 napastnicy splądrowali około 1000 żydowskich domów i miejsc pracy. Doszło również do morderstw i gwałtów[8][9]. W 1905, w następstwie rozruchów po ogłoszeniu przez cara Manifestu październikowego w dwudniowej fali przemocy zabito 47–100 Żydów, a ponad 300 zostało rannych[10]. W październiku 1919, podczas wojny ukraińsko-radzieckiej i na fali pogromów antyżydowskich, białogwardziści rozpętali pogrom, w którym zamordowano 500–600 osób[11].

W 1918 r. miasto zostało czasowo zdobyte przez bolszewików, także w Kijowie ogłoszono stworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej i stoczono ciężkie boje z bolszewikami, w których brała udział 3. Armia Wojska Polskiego, która, w porozumieniu z atamanem Symonem Petlurą, wkroczyła do miasta 7 maja 1920 w czasie wyprawy kijowskiej. Bolszewicy ostatecznie zdobyli miasto w 1920 r. W 1934 do Kijowa przeniesiona została z Charkowa stolica Ukraińskiej SRR. W latach 30. XX wieku w Bykowni pod Kijowem NKWD zamordowało około 150 tysięcy osób. W 1941 r. Niemcy dokonali masakry kilkudziesięciu tysięcy kijowskich Żydów w Babim Jarze.

Po zniszczeniach II wojny światowej Kijów odzyskał znaczenie gospodarcze, stając się trzecim najważniejszym miastem Związku Radzieckiego. W 1986 r. 100 km na północ od Kijowa doszło do katastrofy elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Wiatr wiejący na północ nie sprowadził jednak skażenia nad miasto.

W trakcie rozpadu Związku Radzieckiego 24 sierpnia 1991 roku ukraiński parlament ogłosił deklarację niepodległości Ukrainy, czyniąc Kijów stolicą państwa. W tym też roku został siedzibą katolickiej diecezji kijowsko-żytomierskiej obrządku łacińskiego.

W latach 2004–2005 Kijów był głównym miejscem wystąpień podczas pomarańczowej rewolucji, a od listopada 2013 do lutego 2014 roku plac Niepodległości był głównym miejscem Euromajdanu.

Po 24 lutego 2022 roku Kijów stał się jednym z głównych celów ataku prowadzonego w ramach inwazji Rosji na Ukrainę[12]. Między 25 lutego, a 2 kwietnia 2022 miała miejsce Bitwa o Kijów, zakończona zwycięstwem wojsk ukraińskich.

Nazwa

edytuj

Historyczne nazwy:

  • W II połowie IV wieku mogło istnieć w rejonie obecnego Kijowa prawdopodobne „państwo” Boza stanowiące silną organizację plemienną Antów. Byli oni związkiem plemiennym zorganizowanym w IV w. przez króla Gotów Hermanaryka. Antowie toczyli kilkunastoletnią wojnę z Gotami, którym ostatecznie ulegli. Jordanes podaje nawet imiona króla gockiego, Winitara, i wodza Antów, Boza, przez gockiego kronikarza tytułowanego „królem”. Boz został pokonany przez króla Ostrogotów Winitara, a następnie ukrzyżowany wraz z synami i licznymi możnymi[13]. (zob. kultura kijowska)
  • Kuar VI–VII w. – Zenobi Glaki, ormiański historyk[14]
  • Kaenuogardia IX w., sagi normańskie[15]
  • Könugard, Känugard, Chunigard lub Känu-gard, Känugard 868, Włodzimierz z Känugardu 997 – sagi islandzkie IX/X w. (ok. 861 na średnim Dnieprze w Kijowie wtedy ziemia Polan (według Nestora), ale w jęz. ałtyjskim słowo pol’an oznacza – lud, ziemia ta nazywała się Chazarią, a po podboju tego kraju przez Normanów nową Gardariki[16])
  • Kijoaba Sabatas „Kijów zębaty” – Konstantyn VII Porfirogeneta X w.[17]
  • Kujaba, Kuj-Aba, Kildare – źródła arabskie al-Istachriego i Ibn Hauqala IX/X w.
  • Känugard 1050 Iziesław
  • Kyjev, koniec XI w. (Kijów – Drewlan powstanie chłopskie z 1113) – kronika Nestora[18]
  • Mankirmen, Magraman XIII-XIV w., bulle papieskie[19]
  • Kijów-Padół – XV/XVI w., nadanie praw miejskich Padołowi w 1497

Według różnych interpretacji nazwa miasta może pochodzić od prasłowiańskiego kujь, kujati, „wicher” i „teren równinny, wydmowy, narażony na silne podmuchy wiatru” (jednak Kijów położony jest na wzgórzach, a nie równinie); pierwotnie Kujava (porównaj polskie Kujawy oraz krainę i nazwę miejscową na Zaodrzu lechickim – Kujava z XII wieku)[20]. Słowiańskie osady na -ov (Kijów, Kraków, Tarnów) były pierwotnie pochodzenia topograficznego, nie patronimicznego[21]; średniowieczni kronikarze rzekomych eponimów dorabiali od nazwy miejscowości, stąd Kij, podobnie Krak u Kadłubka i Krok u Kosmasa (od Krakowa), czy Libusza (od Libuszyna).

Najbardziej rozpowszechnioną angielską nazwą Kijowa jest Kiev. Opiera się ona jednak na języku rosyjskim, w związku z czym ukraińskie instytucje jako nazwę "dla języków obcych" zalecają formę Kyiv[22][23].

Polacy w Kijowie

edytuj

Do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku Kijów był jednym z najważniejszych ośrodków polskości na dawnych wschodnich ziemiach przedrozbiorowej Polski[24].

Polacy w Kijowie stanowili elitę społeczną i intelektualną. Na tamtejszym uniwersytecie kadrę naukową i studencką początkowo (po upadku powstania styczniowego) tworzyli m.in. Polacy. W roku akademickim 1838/39 studenci polscy stanowili 62,5% ogółu studentów[25]. Dzielnicę Łypki zamieszkiwała arystokracja polska, obok rosyjskiej (tutaj znajdowały się posiadłości magnackie Potockich i Branickich), także na głównej ulicy Kreszczatik tętniło polskie życie społecznościowe (tutaj w 1920 wkroczyły polskie dywizje wojskowe, podczas tzw. wyprawy kijowskiej). Na tej głównej alei miasta mieściło się wiele prowadzonych przez Polaków nowoczesnych magazynów, renomowanych firm, zakładów rzemieślniczych. Podobnie było na sąsiednich ulicach: Funduklejewskiej, Luterańskiej, Puszkińskiej, Prorieznoj, Wielkiej Włodzimierskiej, Nikołajewskiej i innych. Życie teatralne opierało się niemal tylko na wędrownych polskich trupach. Centrum jednej z polskich dzielnic Kijowa była ulica Kościelna, przy której znajdował się katolicki kościół pw. św. Aleksandra. Odbyły się tam jedne z największych manifestacji w mieście młodzieży polskiej w przeddzień wybuchu powstania w 1863.

Na przełomie wieków XIX/XX rozpoczęła się budowa kolejnego kościoła katolickiego w mieście, według projektu polskiego arch. Władysława Horodeckiego – pw. św. Mikołaja (do lat 60. XIX wieku istniał również kościół w gmachu tutejszego Uniwersytetu). W tym okresie, na przełomie wieków, żyło w Kijowie ponad 35 000 Polaków (1900 rok). Należeli oni do najbogatszych mieszkańców miasta, działało tutaj wiele filii i sklepów z Warszawy[26]. W mieście największą księgarnią i jednocześnie magazynem książkowym z biblioteką były zabudowania na alei Kreszczatik Leona Idzikowskiego – księgarza i wydawcy, który wydał ponad 100 tłumaczeń oryginalnych dzieł polskich, a jego zbiory liczyły setki tysięcy książek. W latach 1860–1863 prezydentem Kijowa był Józef Zawadzki, założyciel Towarzystwa Polskiego w Kijowie. Poza tym w Kijowie działało wiele polskich zakładów przemysłowych, szkół prywatnych, pracowniczych, gimnazjów, siedzib gazet, teatrów, sklepów i firm, a także wydawnictw codziennych (np. gazeta Dziennik Kijowski, której nakład wynosił średnio około 5000 egzemplarzy; była prenumerowana zarówno w Kijowie i okolicy, jak również w Moskwie, Petersburgu i Warszawie). Na cmentarzu Bajkowa znajduje się szereg nagrobków Polaków związanych z Kijowem, a także polskich żołnierzy poległych w 1920 podczas wojny polsko-bolszewickiej.

Józef Ignacy Kraszewski tak opisywał swoją podróż do Kijowa w II poł. XIX wieku:

Na ulicach... polski język słychać co chwila; we wszystkich magazynach, sklepach, hotelach, restauracjach...; księgarnie polskie są tu ogromne; teatr, chodź przyjechał w środku lata, interesy robił dobre; firm polskich mnóstwo...; dzięki pracy i roztropności, dzięki zamożności i solidarności, stanowimy żywioł poważny[27].

Wkład społeczeństwa polskiego w życie miasta drastycznie był ograniczany po upadku powstania styczniowego. Polska społeczność miasta ostatecznie przestała odgrywać w nim znaczącą rolę i zeszła na stanowisko marginalne po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, kiedy to większość tutejszego polskiego życia inteligenckiego, kulturalnego i przemysłowego przeniosła się w granice II Rzeczypospolitej.

W nocy z 7 na 8 kwietnia 1944 roku lotnictwo niemieckie zbombardowało leżącą na terenie Kijowa stację kolejową Darnica, przy której stacjonował 1 Samodzielny Dywizjon Artylerii Przeciwlotniczej pod dowództwem ppłk. Włodzimierza Sokołowskiego (Walki pod Darnicą). W wyniku bombardowania śmierć poniosło 2 oficerów, 19 podoficerów i 22 polskich szeregowców, których pochowano w kwaterze wojennej Cmentarza Darnickiego[28].

Obecnie w Kijowie mieszka około 7000 Polaków.

Demografia

edytuj

Kijów jest największym miastem na Ukrainie i siódmym pod względem liczby ludności w Europie. Według danych z 2019 roku Kijów zamieszkuje 2 967 360[29] osób.

Mieszkańcy Kijowa według narodowości i grup etnicznych (na podstawie danych ze spisów powszechnych Imperium Rosyjskiego, ZSRR i Ukrainy)
rok Ukraińcy[30] Rosjanie[31] Polacy Żydzi Niemcy Tatarzy krymscy Białorusini Czesi i Słowacy Łotysze Ormianie Azerowie Gruzini Mołdawianie
1874[32] 38,6 tys. (31,43%) 58,2 tys. (47,42%) 7,9 tys. (6,41%) 12,9 tys. (10,53%)
1897[33] 55 064 (22,23%) 134 278 (54,20%) 16 579 (6,69%) 29 937 (12,08%) 4354 (1,78%) 2797 (1,13%) 945 (0,38%) 110 (0,04%)
1919 128,7 tys. (23,64%) 232,1 tys. (42,65%) 36,8 tys. (6,77%) 114,5 tys. (21,07%)
1926[34] 216 528 (42,29%) 125 514 (24,51%) 13 706 (2,68%) 140 256 (27,39%) 3554 (0,69%) 5436 (1,06%) 990 (0,19%) 805 (0,16%) 638 (0,12%)
1939[35] 450 556 (53,21%) 139 495 (16,47%) 11 808 (1,39%) 224 236 (26,48%)
1959[36] 663,9 tys. (60,11%) 254,3 tys. (23,02%) 8,5 tys. (0,77%) 153,5 tys. (13,90%)
1970[36] 1056,9 tys. (64,76%) 373,6 tys. (22,89%) 9,7 tys. (0,59%) 152,0 tys. (9,31%)
1979[36] 1455,6 tys. (67,89%) 474,4 tys. (22,13%) 10,5 tys. (0,49%) 132,2 tys. (6,17%)
1989[37] 1863,7 tys. (72,45%) 536,7 tys. (20,87%) 10,4 tys. (0,40%) 100,6 tys. (3,91%) (0,1%) (1,0%) (0,2%) (0,1%) (0,1%) (0,1%)
2001[38] 2110,8 tys. (82,2%) 337,3 tys. (13,1%) 6,9 tys. (0,3%) 17,9 tys. (0,7%) 2,5 tys. (0,1%) 16,5 tys. (0,6%) 4,9 tys. (0,2%) 2,6 tys. (0,1%) 2,4 tys. (0,1%) 1,9 tys. (0,1%)
 
Podział administracyjny Kijowa

Podział administracyjny

edytuj

Gospodarka

edytuj

Kijów jest głównym centrum gospodarczym Ukrainy z silnie rozwiniętym i zróżnicowanym przemysłem. W mieście zlokalizowane są m.in. zakłady przemysłu: maszynowego, lotniczego (Zakład Lotniczy Antonow), optycznego, precyzyjnego, stoczniowego, elektrotechnicznego, elektronicznego, chemicznego, materiałów budowlanych, lekkiego i spożywczego[39]. Miasto jest gospodarzem międzynarodowych targów.

Transport

edytuj

Kijów jest ważnym węzłem kolejowym i drogowym[39]. Obsługiwany jest przez dwa międzynarodowe porty lotnicze (Boryspol i Żulany). Znajdują się tu także port rzeczny oraz sieć metra[40].

Kultura i zabytki

edytuj

Instytucje kultury

edytuj

Zabytki

edytuj
 
Sobór Mądrości Bożej
 
Ławra Peczerska – w tle Dniepr
 
Monaster św. Michała
 
Kościół św. Mikołaja

W 1990 r. sobór Mądrości Bożej i ławra Peczerska zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Muzea

edytuj

Pomniki

edytuj

Skanseny

edytuj

Edukacja

edytuj
 
Narodowy Uniwersytet Techniczny Ukrainy Politechnika Kijowska

W Kijowie działa około 20 szkół wyższych oraz znajduje się w nim siedziba Akademii Nauk Ukrainy[39].

Sport

edytuj
Osobny artykuł: Sport w Kijowie.
 
Stadion Olimpijski

Miasto, jako stolica, jest również sportowym centrum Ukrainy. Najbardziej znanym klubem Kijowa jest Dynamo, wielokrotny mistrz Ukrainy, a wcześniej również i Związku Radzieckiego. Klub ten dwukrotnie zdobył również Puchar Zdobywców Pucharów, występował także w Lidze Mistrzów. Poza Dynamem działa tu jeszcze wiele klubów zarówno piłkarskich, jak i reprezentujących inne dyscypliny sportu. Corocznie rozgrywane są tutaj memoriały Wiktora Bannikowa i Walerego Łobanowskiego. W 2012 roku w Kijowie odbył się mecz finałowy EURO 2012.

Urodzeni w Kijowie

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Kijowie.

Miasta partnerskie

edytuj

Miasta partnerskie Kijowa[41]:

Byłe miasta partnerskie

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b А. Івченко: Міста України. Київ: 1999, s. 94. ISBN 966-7085-56-2.
  2. ↑ Окружний суд скасував рішення Київради щодо розширення меж столиці [online], nbnews.com.ua [dostęp 2014-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2014-01-13] (ukr.).
  3. ↑ a b Чисельність наявного населення України на 1 січня [online], State Statistics Service of Ukraine [dostęp 2024-10-23] (ukr.).
  4. ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
  5. ↑ Aleksander Jabłonowski, Polska XVI wieku. Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów – Bracław), T. 3, Warszawa 1897, s. 230.
  6. ↑ „Estimated Averange Population of Kiew by Century. Source I. Pantiukow, 1877. by Michael F. Hamm. Kiev: A Portrait, 1800–1917, 2003.
  7. ↑ Eugeniusz Romer, O wschodniej granicy Polski z przed 1772 r., w: Księga Pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lwów 1925, s. 358.
  8. ↑ ПОГРО́МЫ еврейские. [w:] электронная еврейская энциклопедия [on-line]. [dostęp 2013-02-13]. (ros.).
  9. ↑ S.M. Dubnow, History of the Jews in Russia and Poland, t. 2, 1918 [dostęp 2013-02-13] (ang.).
  10. ↑ W.C. Fuller Jr.: The Foe Within: Fantasies of Treason And the End of Imperial Russia. Cornell University Press, 2006, s. 44. [dostęp 2013-02-13]. (ang.). N.M. Meir: Kiev, Jewish Metropolis: A History, 1859–1914. Indiana University Press, 2010, s. 124–125. [dostęp 2013-02-13]. (ang.).
  11. ↑ E. Heifetz: The slaughter of the Jews in the Ukraine In 1919. Thomas Seltzer, Inc, 1921. s. 111, 112. [dostęp 2013-02-13]. (ang.). Y. Arad: The Holocaust in the Soviet Union. Jad Waszem, 2009, s. 13–14. [dostęp 2013-02-13]. (ang.).
  12. ↑ Kijów pod ciężkim ostrzałem rakietowym Rosjan. pap.pl, 2022-02-25. [dostęp 2022-02-27].
  13. ↑ Benedykt Zientara, Historia powszechna średniowiecza, 1973, s. 146.
  14. ↑ „An Armenian historian of the seventh century, Zenob Glak, knew of a similar legend concerning the founding of the city of Kuar (Kiev) in the land of Poluni (Polianians) by three brother Kuar, Mentery, and Kherean.”, [w:] Medieval Russia’s epics, chronicles, and tales. 1974; „Similarly to Nestor’s story about Kiy, Shchek and Khoriv, the Armenian legend of Kuar and his brothers says (in the 6th or in the 7th century). [w:] Киев, анциент анд модерн киты. 1983.
  15. ↑ „Hrec Kaenuogardia, quod ejus nomen in Sagis est, interdum in Chunigardiam facili tranfitu mutata occurrit, [w:] Birgit Scholz. Von der Chronistik zur modernen Geschichtswissenschaft. 2000.
  16. ↑ Вся жe Русь стала называться Gardariki – «страна гардов» (= городов). На ранних этапах своeй истории Рюриково городище (дрeвнeйший Новгород русских лeтописeй IX–X вв.) являлось резиденцией князeй – Рюрика, Олeга, откуда в 882 г...”, [w:] Anders Hedman, Анатолий Николаевич Кирпичников. Викинги и Славяне. 1998.
  17. ↑ Kijów „gród Kija”. Pierwotnie kij znaczył „młot” i był przezwiskiem naczelnika rodu, podobnie jak Karol Martel „Młot”. Konstantyn nazywa miasto Kijoaba Sambatas „Kijów zębaty”, to znaczy gród otoczony ostrokołem z blankami zdała widocznymi. [W:] Staszewski. Słownik geograficzny. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych.
  18. ↑ „Bysza 3 bratja, edinomu imia Kij, a drugomu Szczek, a tretemu Choriw, sestra ich Łybed. Siediaszcze Kij na gorie, gdie że nynie uwoz Boriczew, a Szczek siediasze na gorie, gdie njnie zowetsia Szczekowica, a Choriw na tret’ej gorie” Nestor (kronikarz), [w:] Wiek V-XV w źródłach. PWN. 1999; porównaj legendę Zonobiego Glaki o trzech braciach Kuarym, Menterym, i Khereanie z VII w.
  19. ↑ „Magraman – przekręcona nazwa Mankirmen, używana przez Tatarów na oznaczenie Kijowa; W latopisach ruskich gród ten niekiedy nosi nazwę: Kiew-drewian. Cudzoziemcy o Polsce: relacje i opinie. t. 1. 1971; (1314 i 1340 Majeria w bullach watykańskich); It is there stated that the Kipchak prince Bikyarok Aglen then had his residence at Man kirmen, a city on the Uzi river (the Dnieper of our days), [w:] Emil Bretschneider. Mediaeval researches from eastern Asiatic sources. 1967. s. 307.
  20. ↑ Stanisław Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 141 i 142 oraz 290 i 291.
  21. ↑ Ewa Rzetelska-Feleszko, Nazwy miejscowe, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, Kraków 2005, s. 191–231.
  22. ↑ Adam Taylor: Is It Time For The West To Stop Calling It ‘Kiev’ And Start Calling It ‘Kyiv’?. Business Insider, 24 stycznia 2014. [dostęp 2018-05-30]. (ang.).
  23. ↑ Kyiv (Kiev) Travel Guide. Kiev?, Kyiv?! Which is right? [online], uazone.net [dostęp 2024-04-23].
  24. ↑ Już w grodzie Jarosława przy bramie lackiej istniała (1151) Lacka Słoboda – dzielnica Polaków, obok dzielnicy Niemców i Włochów, a przy cerkwi Mikołaja – targowa osada węgierska”, [w:] Tadeusz M. Trajdos, Kościół Katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły, 1386–1434, 1982; „W Kijowie uczynił sobie św. Jacek bazę apostolską, założył klasztor przy „Bramie Lackiej” i postarał się o wyświęcenie biskupa, którym był wrocławski dominikanin”.
  25. ↑ Leszek Podhorodecki, Dzieje Kijowa, s. 152–155.
  26. ↑ Jan Engelgard, W Mieście Bułhakowa (3), Myśl Polska, nr 47–48, 21–28 listopada 2010.
  27. ↑ Leon Idzikowski – księgarz i wydawca. wspolnotapolska.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-10)].
  28. ↑ Dziennik Kijowski – Archiwum 2014 [online], www.dk.com.ua [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  29. ↑ Чисельність населення (за оцінкою) на 1 січня 2020 року та середня чисельність у 2019 році.
  30. ↑ Respondenci podający język ukraiński (małoruski) jako ojczysty.
  31. ↑ Respondenci podający język rosyjski (wielkoruski) jako ojczysty.
  32. ↑ kyiv_perepys_1874 [online].
  33. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-18].
  34. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-18].
  35. ↑ Демоскоп Weekly – Приложение. Справочник статистических показателей [online], demoscope.ru [dostęp 2017-11-18].
  36. ↑ a b c Итоги переписи населения Украины 2001 года [online], demoscope.ru [dostęp 2017-02-04].
  37. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | Результати | Основні підсумки | Національний склад населення | місто Киів [online], 2001.ukrcensus.gov.ua [dostęp 2017-02-04].
  38. ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001 | English version | Results | General results of the census | National composition of population | The city of K... [online], 2001.ukrcensus.gov.ua [dostęp 2017-11-18].
  39. ↑ a b c Kijów, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-03-07].
  40. ↑ ТОП-45 фактів про Київ, які ви не знали [online], kyiv-future.com.ua [dostęp 2021-12-03] (ukr. • ros.).
  41. ↑ Перелік міст, з якими Києвом підписані документи про поріднення, дружбу, співробітництво, партнерство.
  42. ↑ Ukraina: Mińsk już nie jest miastem partnerskim Kijowa [online], WNP.pl, 9 czerwca 2022 [dostęp 2022-08-14] (pol.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Kijów&oldid=75030705”