Graniczne placówki kontrolne

Graniczne placówki kontrolne (GPK) – pododdziały Wojsk Ochrony Pogranicza/Straży Granicznej (w SG graniczne jednostki organizacyjne) wykonujące kontrolę graniczną osób, towarów i środków transportu bezpośrednio w przejściach granicznych oraz kontrolę bezpieczeństwa w komunikacji lotniczej na terenie portów lotniczych (GPK SG).

Zadaniem GPK było kontrolowanie dokumentów upoważniających do przekraczania granicy, również kontrola celna obrotu towarowego z zagranicą. Ze względu na rodzaj przejścia granicznego rozróżnia się GPK drogowe, kolejowe, lotnicze, morskie i rzeczne. Występowały w strukturach Straży Granicznej do roku 2005.

Przejściowe punkty kontrole

Od października 1945 roku, w ramach tworzących się Wojsk Ochrony Pogranicza tworzono przejściowe punkty kontrolne (PPK). Ze względu na nasilenie ruchu granicznego podzielono je na trzy kategorie:

• PPK kat. I – etat nr 8/10 liczył 33 żołnierzy i 3 pracowników cywilnych
• PPK kat. II – etat nr 8/11 liczył 17 żołnierzy i 2 pracowników cywilnych
• PPK kat. III – etat nr 8/12 liczył 10 żołnierzy i 1 pracownika cywilnego

We wrześniu 1946 roku dokonano reorganizacji przejściowych punktów kontrolnych. Skorygowano ich dyslokację i utworzono 3 kategorie przejściowych punktów kontrolnych drogowych i kolejowych (A, B, C), utrzymano nadal przejściowy punkt kontrolny na Okęciu oraz utworzono dodatkowo PPK morskie w Gdyni, Gdańsku i Szczecinie. Po reorganizacji istniało nadal 51 przejściowych punktów kontrolnych.

W początkach roku 1947 dokonano kolejnych zmian. Na granicy południowej uruchomiono 16 etatowych przejściowych punktów kontrolnych małego ruchu granicznego (PPK MRG). Związane to było z problemami wynikającymi z posiadania ziemi uprawnej przez Polaków i Czechosłowaków po obu stronach granicy. Do końca 1948 roku ich liczbę powiększono do 19. Reorganizacją objęto także inne PPK. Wprowadzono kategorię D przejściowych punktów kontrolnych o stanie osobowym 13 wojskowych i 1 pracownik cywilny. Po reorganizacji czynnych było w sumie 50 PPK, w tym 1 lotniczy, 2 rzeczne i 3 morskie.

W 1947 roku przejściowe punkty kontrolne (PPK) przyjęły nazwę granicznych placówek kontrolnych (GPK).

Wykaz przejściowych punktów kontrolnych w 1945

Granica zachodnia PPK Szczecin – portowy (III kategoria) PPK Szczecin – drogowy (III kategoria) PPK Kostrzyn – drogowy (III kategoria) nr 7 PPK Kostrzyn – kolejowy nr 8 PPK Słubice – drogowy (I kategoria) nr 6 PPK Słubice – drogowy (III kategoria) nr 7 PPK Gubin – kolejowy (III kategoria) nr 4 PPK Gubin – drogowy (III kategoria) nr 5 PPK Tuplice – drogowy (III kategoria) PPK Zgorzelcice – drogowy (III kategoria) Granica wschodnia PPK Olszenica – drogowy PPK Medyka – kolejowy (II kategoria) PPK Lubycza – drogowy (III kategoria) PPK Włodawa – kolejowy (III kategoria) PPK Terespol – kolejowy (I kategoria) PPK Terespol – drogowy (III kategoria) PPK Czeremcha – drogowy (III kategoria) PPK Białowieża – drogowy (III kategoria) PPK Bobrowniki – drogowy (III kategoria) PPK Kuźnica Białostocka – kolejowy (I kategoria) PPK Lipszczany – drogowy (III kategoria) PPK Worubie – drogowy PPK Siółko – drogowy Lotniska PPK Warszawa – lotnisko

Granica południowa PPK Jacobsthal – drogowy (III kategoria) PPK Jacobsthal – kolejowy (III kategoria) PPK Kudowa – kolejowy (II kategoria) PPK Międzylesie – drogowy (III kategoria) PPK Otmuchów – drogowy (III kategoria) PPK Głuchołazy – kolejowy (III kategoria) PPK Głubczyce – kolejowy (III kategoria) PPK Pilszcz – kolejowy (III kategoria) PPK Krzanowice – kolejowy (III kategoria) PPK Rudyszwałd – kolejowy (III kategoria) PPK Zebrzydowice – kolejowy (I kategoria) PPK Cieszyn – drogowy (III kategoria) PPK Zwardoń – drogowy (III kategoria) PPK Zwardoń – kolejowy (III kategoria) PPK Jabłonka – kolejowy (III kategoria) PPK Jaworzyna – drogowy (III kategoria) PPK Kępna – drogowy (III kategoria) PPK Radoszyce – drogowy (III kategoria) PPK Łupków – kolejowy (III kategoria) Granica północna PPK Szypliszki – drogowy (III kategoria) PPK Gołdap – drogowy (III kategoria) PPK Gdańsk – portowy (I kategoria) PPK Gdynia – portowy (II kategoria) PPK Kołobrzeg – portowy (II kategoria)

Graniczne placówki kontrolne

W 1947 roku przemianowano przejściowe punkty kontrolne na graniczne placówki kontrolne.

W 1949 roku zorganizowano na wybrzeżu Bałtyku placówki kontroli ruchu rybackiego Łeba, Kuźnica Jastarnia, Obłuże-Oksywie, Górki Zachodnie, Sypiewo (Mikoszewo) według kategorii A o stanie 15 wojskowych, oraz PKRR Dąbki Karwia, Jastrzębia Góra, Piaśnica, Chałupy, Swarzewo, Puck, Osłonino, Rewa, Mechelinki, Orłowo, Sopot, Jelitkowo, Stegna, Krynica Morska i Wierzchucino kategorii B o stanie osobowym 7 wojskowych. Powołano też nieetatowe PKRR Ostrowo i Chłapowo.

W 1951 roku w portach Gdańska, Gdyni i Szczecina powołano bataliony portowe, a w pozostałych – morskie graniczne placówki kontrolne (MGPK). Uruchomiono też nowe kolejowe GPK w Łupkowie oraz Krościenku.

W kwietniu 1954 roku na granicy zaangażowane były 47 graniczne placówki kontrolne, 44 placówki kontroli ruchu rybackiego (PK RR) oraz 13 przejściowych punktów kontroli małego ruchu granicznego (PPK MRG).

W latach 1965–1971 graniczne placówki kontrolne podporządkowane były Komendom Wojewódzkim Milicji Obywatelskiej.

W 1991 roku formująca się Straż Graniczna przejęła Graniczne Placówki Kontrolne WOP. Od 15 października 2002 roku do nazw granicznych placówek kontrolnych dodawano litery SG.

Istniały one w strukturach SG do dnia 23 sierpnia 2005 roku. Z dniem 24 sierpnia 2005 roku w ramach przygotowań struktur formacji do wejścia do strefy Schengen zreorganizowano najniższe szczeble organizacyjne: w miejsce dotychczasowych GPK-ów i strażnic utworzono placówki Straży Granicznej, w zakresie których pozostawała zarówno tzw. „granica zielona”, jak również przejścia graniczne.

Struktura organizacyjna GPK

Struktura GPK w latach 60. XX w.

Dowódca GPK

• zastępca dowódcy do spraw zwiadu
• starszy kontroler
• kontroler (2)
• szef GPK
• maszynistka-rewidentka
• pluton piechoty
  • trzy drużyny piechoty

Razem: 40 żołnierzy i jeden pracownik cywilny

Graniczne placówki kontrolne OP w 1948

graniczne placówki kontrolne 6 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 63 „Zawistów” (kolejowo-drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 61 „Turów” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 59 „Jakuszec” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 1 „Zgorzelec” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 2 „Kaławsk” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 3 „Kleinbademeissel” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 4 „Tuplice” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 10 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 5 „Gubin” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 6 „Krosno Odrzańskie” (rzeczna)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 7 „Rypin” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 8 „Słubice” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 9 „Kostrzyn” (rzeczna nad Wartą)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 10 „Kostrzyn” (kolejowo-drogowa)

graniczne placówki kontrolne 8 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 11 „Gryfin” (rzeczna)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 12 „Kołbaczewo” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 13 „Gumieńce” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 14 „Szczecin” (morska)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 15 „Nowe Linki” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 17 „Świnoujście” (morska)

graniczne placówki kontrolne 12 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 18 „Kołobrzeg” (morska)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 19 „Darłowo” (morska)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 20 „Ustka” (morska)

graniczne placówki kontrolne 4 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 21 „Gdynia” (morska)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 22 „Gdańsk” (morska)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 23 „Gdańsk-Wrzeszcz” (lotniskowa)

graniczne placówki kontrolne 7 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 25 „Braniewo” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 26 „Bartoszyce” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 27 „Korsze” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 11 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 28 „Kuźnica” (kolejowo-drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 29 „Krynki” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 30 „Narewka” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 31 „Czeremcha” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 13 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 28 „Terespol” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 29 „Terespol” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 30 „Dorohusk” (kolejowo-drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 31 „Lubycza” (kolejowo-drogowa)

graniczne placówki kontrolne 15 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 37 „Medyka” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 38 „Przemyśl” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 39 „Olszanica” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 41 batalionu WOP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 40 „Łupków” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 41 „Radoszyce” (drogowa)

graniczne placówki kontrolne 19 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 62 „Muszyna” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 42 „Chyżne” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 43 „Łysa Polana” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 21 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 44 „Cieszyn” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 45 „Cieszyn” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 46 „Zebrzydowice” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 47 „Chałupki” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 48 „Chałupki” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 49 „Krzenowice” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 50 „Owsiszcze” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 51 „Pietrowice” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 52 „Głuchołazy” (kolejowa)

graniczne placówki kontrolne 23 Brygady OP:

• Graniczna Placówka Kontrolna nr 53 „Międzylesie” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 54 „Międzylesie” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 55 „Kudowa” (drogowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 56 „Mirowsk” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 57 „Lubawsk” (kolejowa)
• Graniczna Placówka Kontrolna nr 58 „Lubawa” (drogowa)

Wykaz placówek kontroli małego ruchu granicznego w 1948

W 1948 roku zorganizowano PK MRG w 10. i 9 O WOP

• PK MRG Jasnowice
• PK MRG Leszna Górna
• PK MRG Puńców
• PK MRG Pogwizdów
• PK MRG Kaczyce Górne
• PK MRG Kaczyce Dolne
• PK MRG Wymysłów
• PK MRG Marklowice
• PK MRG Skrebeńsko
• PK MRG Gołkowice
• PK MRG Chałupki
• PK MRG Olza
• PK MRG Pilszcz
• PK MRG Niedzica
• PK MRG Jurgów
• PK MRG Chochołów
• PK MRG Winiarczykówka
• PK MRG Glinka
• PK MRG Zwardoń

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945–1985. Warszawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi, 1985.
• Marian Laprus (red.): Leksykon wiedzy wojskowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06229-3. Brak numerów stron w książce
• Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza (1945-1991). Krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
• Jan Ławski: Ochrona granic Polski Ludowej 1945–1948. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowe, 1974.
• Luiza Potocka, Grzegorz Kowalski: Lubuski i Nadodrzański Oddział Straży Granicznej w Krośnie Odrzańskim. W: Leszek Elas [patronat]: Straż Graniczna w dwudziestoleciu 1991-2011. Materiały poseminaryjne – Tom II. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego, 2011. ISBN 978-83-909484-4-7.
• Grzegorz Zaremba; Przyczyny reorganizacji WOP w latach 1946–1948, Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia nr 3/08, Koszalin 2008.
• Grzegorz Goryński. Rola, miejsce i zadania Wojsk Ochrony Pogranicza w strukturze Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (1949-1954) i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (1955-1965), cz. II. „Problemy Ochrony Granic”. 12, s. 43–68, 2000. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. 
• Archiwum Straży Granicznej, Zespół DWOP, sygn. 2825/1. Rejestr główny jednostek Wojsk Ochrony Pogranicza.
• ASGr.Historia Kaszubskiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza. Gdańsk 1965.