Wikipedia:Artykuły na Medal/archiwum/2008-01

Archiwum artykułów, które zostały umieszczone na stronie głównej w rubryce Artykuł na Medal.

2008-01-01

Mina typu S, S-Mine (od niem. Schrapnellmine - mina odłamkowa, lub Springmine - mina wyskakująca) — niemiecka mina przeciwpiechotna należąca do grupy min wyskakujących. Przez wojska lądowe większości aliantów zachodnich nazywana "Podskakująca Betty" (ang. Bouncing Betty), a przez Australijczyków i Nowozelandczyków jako "Skaczący Jack" (ang. Jumping Jack). Zasada działania tej miny polegała na wyrzuceniu jej przy pomocy ładunku miotającego na wysokość pasa (około jednego metra), a następnie eksplozji rozrzucającej horyzontalnie metalowe odłamki. Mina typu S została opracowana w nazistowskich Niemczech w latach 30. i wykorzystywana była intensywnie przez wojska hitlerowskie podczas II wojny światowej. Jej przeznaczeniem było rażenie nieosłoniętych żołnierzy piechoty w otwartym terenie. Produkowano dwie wersje min, które oznaczono rokiem rozpoczęcia produkcji danego modelu: SMi-35 i SMi-44. Obie konstrukcje były dość podobne, z tym że późniejsza SMi-44 została znacznie uproszczona w porównaniu do pierwowzoru. Pierwsza mina typu S została wprowadzona do produkcji w 1935 roku i dołączyła do kluczowych elementów strategii defensywnej Trzeciej Rzeszy. Do momentu zaprzestania produkcji po kapitulacji Niemiec w 1945 roku wyprodukowano ponad 1,93 miliona min tego typu. Spowodowały wiele ciężkich ran bądź śmierci, spowalniając lub zatrzymując postęp wojsk aliantów na pozostające w pod kontrolą Niemców terytoria. Ze względu na dużą skuteczność miny typu S była ona wielokrotnie kopiowana i pozostała jedną z najbardziej charakterystycznych i skutecznych broni II wojny światowej.

2008-01-02

Granica Roche'a - termin astrofizyczny, oznaczający w układzie dwóch ciał o znacznej różnicy mas promień sfery wokół cięższego ciała, wewnątrz której ciało o mniejszej masie rozpada się pod wpływem sił pływowych. Pojęcie nazwano na cześć francuskiego astronoma, Édouarda Roche'a, który pierwszy obliczył tę teoretyczną granicę w 1848. Siła oddziaływania grawitacyjnego zmienia się z odległością od ciała będącego źródłem oddziaływania odwrotnie proporcjonalnie do drugiej potęgi odległości. Powoduje to, że zmiany siły są duże w małej odległości od ciała, a w dużej odległości pole grawitacyjne jest niemal jednorodne. W następstwie tego, jeśli satelita znajdzie się zbyt blisko swojego macierzystego ciała niebieskiego, różnica sił powstająca wewnątrz satelity na skutek niejednorodności pola grawitacyjnego rozrywa go. Niektóre satelity mogą poruszać się wewnątrz swoich granic Roche'a, ponieważ rozerwaniu przeciwdziałają siły inne niż grawitacyjne, na przykład naprężenia. Księżyc Jowisza Metis oraz Saturna Pan są przykładami takich ciał.

2008-01-03

Lew (Panthera leo) – duży, mięsożerny ssak lądowy z rodziny kotowatych, drugi po tygrysie - co do wielkości - wśród czterech ryczących, lampart|wielkich kotów. Jedyny kot żyjący w zorganizowanych grupach socjalnych, zaliczany do tzw. wielkiej piątki Afryki - pięciu najbardziej niebezpiecznych zwierząt afrykańskich (słoń, nosorożec, bawół, lew i lampart). Samiec lwa, łatwo rozpoznawalny po grzywie, może ważyć 200-250 kg. Samice są znacznie mniejsze, ważą 110–160 kg i nie posiadają grzywy. Samce zajmują się ochroną stada, samice polują i opiekują się lwiątkami. Niegdyś zamieszkiwały Afrykę, Azję i Europę, a jeśli uznać lwy amerykańskie za podgatunek Panthera leo - to również Amerykę Północną i Południową. Współcześnie występują tylko w Afryce, gdzie są narażone na wyginięcie i szczątkowo w Indiach, gdzie ich stan liczebny określony został jako krytyczny.

2008-01-04

Pauliści, Towarzystwo Świętego Pawła, katolickie zgromadzenie zakonne założone przez ks. Jakuba Alberione w 1914 roku w Albie, we Włoszech, a zatwierdzone 27 czerwca 1949 przez papieża Piusa XII. Celem zgromadzenia jest "ewangelizacja przez apostolstwo spełniane za pomocą współczesnych środków przekazu". Pauliści wykorzystują wszelkie środki masowego przekazu (prasę, książki, kino, radio, telewizję, Internet i inne media) do ewangelizacji. Najważniejszym wydawnictwem zgromadzenia jest Edycja Św. Pawła. Od 1996 zgromadzenie prowadzi prace nad nowym, polskim przekładem Biblii. Zgromadzenie stanowi centralną część grupy powiązanych z sobą organizacji katolickich tworzących "Rodzinę Św. Pawła". W skład tej grupy wchodzi 5 zgromadzeń zakonnych, 4 świeckie instytuty oraz jedno świeckie stowarzyszenie. Zgromadzenie prowadzi działalność ewangelizacyjną w kilkudziesięciu krajach na świecie. Do Polski przybili w 1934 r. W latach 1967-1977 zakon nie działał w Polsce, by w 1978 r. zostać oficjalnie reaktywowany. Pauliści noszą czarną sutannę, przepasaną czarnym pasem.

2008-01-05

Keno Don Hugo Rosa znany bardziej jako Don Rosa (ur. 29 czerwca 1951 w Louisville, Kentucky) - amerykański grafik włoskiego pochodzenia, jeden z najsłynniejszych twórców komiksów z Kaczorem Donaldem, Sknerusem McKwaczem i innymi disneyowskimi postaciami, przez wielu uważany za najlepszego od czasów Carla Barksa twórcę "kaczych" historii. W 1995 nagrodzony Nagrodą Eisnera (komiksowy odpowiednik Oscara) za komiks Życie i czasy Sknerusa McKwacza. Historyjki rysowane przez Dona Rosę zawierają zwykle więcej niż zwyczajowe 8 obrazków na stronę. Kompresja ta jest niezbędna z uwagi na ograniczenia związane z objętością czasopism (również polskiego "Kaczora Donalda") w których drukowane są komiksy Dona Rosy.

2008-01-06

Psychiatria represyjna w ZSRR – sposób represjonowania przeciwników politycznych – dysydentów, a także osób uważanych za naruszających normy społeczne, polegająca na przymusowym leczeniu psychiatrycznym w szpitalu-więzieniu (szpital psychiatryczny specjalnego rodzaju, ros. "психиатрическая больница специального типа", psichotiurma психотюрьма, pot. psichuszka, психушка). Metoda, stosowana incydentalnie w wielu krajach, masowy charakter uzyskała w ZSRR od lat 50. do lat 80. XX wieku. Stosowana także w innych krajach komunistycznych (Rumunia, Kuba, prawdopodobnie Chiny). Na założeniach radzieckiej psychiatrii represyjnej wzorowały i wzorują się także inne państwa totalitarne, takie jak Chińska Republika Ludowa. Nie są to jednak systemy tak rozbudowane, jak w ZSRR, choć uważa się, że w Chinach przymusowe osadzanie osób niewygodnych dla władz w szpitalach psychiatrycznych jest praktykowane nadal. Raporty Amnesty International sugerują też, że podobne praktyki miały miejsce także w krajach demokratycznych, m.in. w USA i Kanadzie, choć nigdy nie przybrały tam one charakteru instytucjonalnego.

2008-01-07

Katedra w Bazylei (niem. Basler Münster) - kościół w Bazylei, powstały w kilku etapach między 1019 a 1500 rokiem w stylach romańskim i gotyckim. Katedra w układzie bazylikowym z transeptem zbudowana jest z czerwonego piaskowca. Ze względu na dwie smukłe wieże z ażurowymi zwieńczeniami i przenikające się pod kątem prostym dachy kryte barwnie szkliwionymi dachówkami jest charakterystycznym elementem widzianej od strony Renu panoramy starego miasta. Wbrew temu, co może sugerować nazwa, kościół od prawie pięciuset lat nie stanowi już siedziby biskupa, jest obecnie miejską świątynią protestancką i stanowi jedną z głównych atrakcji turystycznych Bazylei.

2008-01-08

Bitwa pod Somosierrą – szarża 3 szwadronu 1 Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej trwająca osiem minut, przeprowadzona 30 listopada 1808 rano (ok. godziny 10.30) na przełęcz Somosierra w Hiszpanii na wysokości 1444 m n.p.m., przy 300-metrowej różnicy poziomów. Zakończyła się zdobyciem wąwozu przez polskich szwoleżerów i sukcesem armii napoleońskiej. Bitwa ta otworzyła Napoleonowi drogę na Madryt i pozwoliła kontynuować hiszpańską kampanię. Szarża szwoleżerów była często wykorzystywanym motywem zarówno w literaturze, jak i malarstwie. Opisywali ją uczestnicy w pamiętnikach. Znany historyk francuski Louis Adolphe Thiers nazwał jeden z tomów swego dzieła o epopei napoleońskiej (L'Histoire du Consulat et de l'Empire) "Somosierra". Powstały obrazy: Juliusza, Jerzego i Wojciecha Kossaków, Januarego Suchodolskiego, Piotra Michałowskiego czy Michała Byliny, ale także Horacego Verneta, Louisa-Françoisa Lejeune'a i Hyppolita Belangé'a. Stworzone zostały także prace Wiktora Mazurowskiego, Jana Rosena czy Zygmunta Rozwadowskiego.

2008-01-09

Absalom (אַבְשָׁלוֹם, hebr. Avšalom) (ur. po 1010 p.n.e. w Hebronie, zm. przed 970 p.n.e. w "Lesie Efraima") - postać biblijna, syn izraelskiego króla Dawida. W odwecie za gwałt na jego rodzonej siostrze zamordował swojego przyrodniego brata Amnona. Po kilku latach wygnania uzyskał łaskę ojca. Później zbuntował się przeciw niemu, w Hebronie ogłosił się królem i zajął Jerozolimę. Wojska Dawida pokonały armię Absaloma w lesie Efraima. Po porażce uciekający na mule Absalom zaczepił swoimi długimi włosami o gałęzie dębu. Tak wiszącego zastał go dowódca wojsk Dawida, Joab, który - wbrew rozkazom królewskim - zabił Absaloma. Hagada twierdzi, że śmierć Absaloma była karą za jego fałszywą dumę (z powodu wspaniałych włosów odziedziczonych po Adamie) i za sprzeniewierzenie się ojcu. Nie ma dla niego miejsca w przyszłym świecie, jednak ze względu na żal ojca ominęły go w piekle najgorsze kary. Z imieniem tego syna Dawida wiąże się znajdujący w dolinie Cedronu w Jerozolimie tzw. grób Absaloma (Yad Avshalom). W rzeczywistości jest to część większego zespołu grobowego, pochodzącego z I wieku p.n.e. Przez stulecia mieszkańcy Jerozolimy pokazywali ten grobowiec, przypominając, jak kończą synowie sprzeciwiający się ojcom.

2008-01-10

Białko VHL (pVHL) - białko, kodowane przez gen VHL znajdujący się na chromosomie 3. Gen VHL jest genem supresorowym; jego mutacja prowadzi do rozwoju nowotworów. Germinalne mutacje w genie VHL prowadzą do choroby von Hippla i Lindaua, która charakteryzuje się występowaniem w młodym wieku i rodzinnie określonych typów bogato unaczynionych nowotworów ośrodkowego układu nerwowego, siatkówki, rdzenia nadnerczy, trzustki i innych narządów.
Nazwa genu pochodzi od nazwy choroby von Hippla i Lindaua (ang. von Hippel-Lindau disease) i została po raz pierwszy użyta w pracy Bernda R. Seizingera i jego współpracowników opublikowanej na łamach Nature w marcu 1988 roku, w której locus domniemanego genu wywołującego chorobę określono na 3p25.

2008-01-11

Padniewko – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie mogileńskim, w gminie Mogilno granicząca od wschodu bezpośrednio z Mogilnem. Wieś jest siedzibą sołectwa Padniewko, w którego skład wchodzą również miejscowości Baba, Kopczyn i Szerzawy. Wieś Padniewko leży w bezpośrednim sąsiedztwie Mogilna, przy drodze lokalnej Mogilno - Rogowo - Gąsawa. Tradycyjnym i nadal ważnym źródłem utrzymania mieszkańców jest praca w rolnictwie. W Padniewku istnieją 62 gospodarstwa rolne, z czego 10 powyżej 50 ha, 25 powyżej 10 ha, a pozostałe mają mniejszą powierzchnię. Grunty orne to w większości ziemia III i IV klasy. Coraz więcej mieszkańców znajduje zatrudnienie w sektorze usług czy rzemiosła w pobliskim Mogilnie, okolicznych miejscowościach a także samym Padniewku, do którego przeniosło swe siedziby kilka firm.

2008-01-13

Half-Life 2 (HL2) - gra komputerowa z gatunku first-person shooter osadzona w świecie science-fiction wydana 16 listopada 2004. Jest kontynuacją gry Half-Life i tak jak ona, została stworzona przez studio Valve. Pojawienie się gry na rynku było zwieńczeniem pięcioletniego cyklu wydawniczego, podczas którego porcje kodu źródłowego gry przeciekały do Internetu. Gra niemal jednomyślnie zdobyła uznanie czasopism branżowych i życzliwe przyjęcie przez krytyków. Pierwotnie gra dostępna była tylko dla komputerów domowych działających pod kontrolą systemu operacyjnego Microsoft Windows, lecz do chwili obecnej pojawiły się porty dla gry na konsolę Xbox, a w roku 2007 planowane jest wydanie tytułu na platformy Xbox 360 oraz PlayStation 3. Akcja gry toczy się w fikcyjnym mieście o nazwie City 17 oraz jego okolicach, w nieokreślonej, lecz bliskiej przyszłości. Jej bohaterem jest naukowiec, doktor Gordon Freeman. Doktor Freeman zostaje rzucony w niebezpieczne środowisko, w którym skutki incydentu w kompleksie badawczym Black Mesa dosięgają społeczeństwa ludzi. Freeman chcąc przeżyć zmuszony jest do walki z narastającymi trudnościami, zaś w potyczkach dołączają do niego rozmaici sprzymierzeńcy, w tym jego byli współpracownicy, uciśnieni mieszkańcy miasta oraz Vortigaunty.

2008-01-14

I Pułk szwoleżerów gwardii, właściwie I Pułk Lekkokonny (Polski) Gwardii Cesarskiej, (fr. 1er Régiment de chevau-légers (polonais) de la Garde Impériale), oddział polskich szwoleżerów z epoki napoleońskiej. Znany z udziału w m.in. w bitwach pod Wagram, nad Berezyną i pod Hanau oraz szarży na przełęczy Somosierra. Pułk został utworzony na bazie Towarzystwa Przyjaciół Ojczyzny dekretem cesarskim Napoleona I, podpisanym 9 kwietnia 1807. w Kamieńcu Suskim (Finckenstein).

2008-01-15

Zwierzęta użytkowe – zwierzęta chowane, hodowane lub poławiane z natury w celu systematycznego użytkowania ich cech (wartości użytkowych), głównie dla osiągnięcia korzyści ekonomicznych (np. produkty, praca, opieka). Do zwierząt użytkowych zaliczane są wszystkie zwierzęta gospodarskie, niektóre gatunki zwierząt domowych oraz niektóre inne gatunki (np. zwierząt łownych hodowanych na specjalistycznych farmach lub zwierząt ozdobnych, choć ta grupa często traktowana jest odrębnie). Wśród zwierząt użytkowych wyróżnia się zwierzęta pracujące, czyli wykonujące dla człowieka określony rodzaj pracy (np. psy tropiące ślad lub konie ciągnące zaprzęg), oraz towarowe – czyli użytkowane w celu uzyskania konkretnego towaru – surowców pochodzenia zwierzęcego (np. mleko, mięso, skóry, jaja, miód, wełna, jedwab). Niektóre gatunki zwierząt pełnią funkcje użyteczne dla człowieka, ale nie wynikające z tresury, lecz bezpośrednio związane z naturalnym zachowaniem tych zwierząt; np. koty zwalczające gryzonie, którymi żywią się w warunkach naturalnych – w magazynach, domostwach, a nawet w obiektach wojskowych albo owady drapieżne żywiące się gatunkami uznawanymi przez ludzi za szkodliwe dla upraw (biologiczne zwalczanie szkodników).

2008-01-16

Korpus Ochrony Pogranicza, KOP – formacja wojskowa czasu pokoju utworzona w 1924 do ochrony wschodniej granicy II Rzeczypospolitej przed penetracją agentów i terrorystów ze wschodu; w czasie ewentualnego stanu wojny misja KOP miała dobiec końca, a niektóre z jego jednostek miały zasilić oddziały i pododdziały walczącego Wojska Polskiego. Umundurowanie kopowców niewiele różniło się od umundurowania innych żołnierzy. Różnicą było to, iż nosi oni okrągłe czapki jako jedyne (nie mieli rogatywek) i tym samym wraz ze szwoleżerami stanowili wyjątek w przedwrześniowych wojskach lądowych. Czapki, określane w regulaminach jako wzoru angielskiego, wykonywane były z gabardyny koloru ogólnowojskowego, z jasnozieloną wypustką wzdłuż krawędzi denka i granatowym otokiem, zaopatrzone były w czarny daszek, okuty metalem koloru srebrnego. Orzełki na czapkach były takie same jak w wojskach lądowych. Denka czapek były nieusztywniane, podobnie jak rogatywek w reszcie armii, do reformy umundurowania w 1936, kiedy wprowadzono usztywnienie drutem. Patki (łapki) na kołnierzach KOP-u były barwy granatowej, z jasnozieloną wypustką, ozdobione typowym wężykiem. Kawaleria KOP, jak inne jednostki jazdy, nosiła na kołnierzach proporczyki w barwach formacji: granacie i jasnej zieleni. Kolor granatowy w barwach KOP jako kolor ogólnowojskowy symbolizował związek formacji z resztą armii, kolor jasnozielony bywał tłumaczony jako symbol jednego z zadań korpusu: ochrony zielonej granicy.

2008-01-17

Zofia (Sonka) Holszańska herbu Hippocentaurus, lit. Zofija Alšėniškė (ur. ok. 1405, zm. 21 września 1461 w Krakowie) – księżniczka litewska, królowa Polski, od 1422 roku czwarta i ostatnia żona Władysława II Jagiełły. Sonka przed ślubem z polskim królem musiała przejść z prawosławia na katolicyzm, przyjmując jednocześnie imię Zofia. Koronowana w 1424 roku. Wraz z mężem starała się zapewnić polski tron synowi Władysławowi III Warneńczykowi, co zakończyło się połowicznym sukcesem, bo w 1434 roku – po śmierci Jagiełły – Władysław został królem, ale Zofia nie została regentką. Po śmierci starszego syna w 1444 roku zabiegała o polską koronę dla młodszego Kazimierza IV Jagiellończyka, który został koronowany w 1447 roku. Inicjatorka pierwszego tłumaczenia Biblii na język polski (tzw. Biblia królowej Zofii).

2008-01-18

Dziewanna drobnokwiatowa (Verbascum thapsus L.) – gatunek rośliny zielnej należący do rodziny trędownikowatych. Roślina dwuletnia, która w pierwszym roku wytwarza przyziemną rozetę liściową, w drugim wyrasta w prosty pęd, zwieńczony w górnej części kwiatostanem z gęsto zbitych, żółtych kwiatów. Zasięg naturalny obejmuje Europę, północną Afrykę i Azję, od Azorów i Wysp Kanaryjskich na zachodzie po Chiny na wschodzie, od Wysp Brytyjskich, Skandynawii i Syberii na północy, po Himalaje na południu. Gatunek ten został zawleczony i jako chwast obecny jest na wielu obszarach o klimacie umiarkowanym, np. w Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Ameryce Północnej, Chile, Argentynie, także w tropikalnej Azji oraz na Haiti, Hawajach i wyspie Reunion.

2008-01-19

Efekt cieplarniany – zjawisko wywoływane przez atmosferę, w wyniku którego temperatura powierzchni planety jest wyższa niż gdyby planeta nie posiadała atmosfery. Spowodowane jest ograniczeniem wypromieniowywania ciepła z jej powierzchni i dolnych warstw atmosfery w przestrzeń kosmiczną. Czynnikiem ograniczającym wypromieniowanie ciepła są gazy cieplarniane. Efekt cieplarniany występuje na planetach i księżycach posiadających atmosferę i ogrzewanych przez gwiazdy. W Układzie Słonecznym obserwowany jest on na Ziemi, Marsie, Wenus oraz na księżycu Saturna – Tytanie. Istnienie zjawiska rozpatrywał już Jean Baptiste Joseph Fourier w 1824, a badał między innymi Svante Arrhenius w 1896. Jego nazwa pochodzi od podobieństwa do przemian cieplnych, zachodzących w szklarni (niekiedy używa się pojęcia "efekt szklarniowy". Światło słoneczne nagrzewa szklarnię natomiast szkło nie pozwala ciepłu emanować do atmosfery, co sprawia, że wewnątrz szklarni temperatura rośnie.

2008-01-20

Margaret Hilda Thatcher (ur. 13 października 1925) – polityk brytyjska, premier Wielkiej Brytanii w latach 1979-1990, chemik, prawnik. Stanowczość w stosunku do strajkujących górników oraz do państw komunistycznych spowodowała nadanie jej przydomku Żelaznej Damy (Iron Lady). Liberalną politykę gospodarczą jej gabinetu ochrzczono mianem Taczeryzmu. Jeden z czołowych "eurosceptyków", zwolenniczka ograniczonej integracji europejskiej. Była najdłużej urzędującym brytyjskim premierem w XX w., piastowała ten urząd przez najdłuższy nieprzerwany czas od kadencji Lorda Liverpool. Jest także jedyną kobietą, która kiedykolwiek była wybrana na szefa partii, a razem z Margaret Beckett jako jedyne pełniły funkcję ministra z najważniejszej grupy resortów tzw. Great Offices of State. Niewątpliwie jest jednym najbardziej rozpoznawalnych brytyjskich polityków w ostatnich czasach, a także budzącym ogromne emocje od uczuć szczerego podziwu do głębokiej niechęci.

2008-01-21

Twierdza Modlin – twierdza położona na Mazowszu u zbiegu Wisły i Narwi, około 30 km na północny zachód od Warszawy. Składa się z cytadeli położonej na prawym brzegu Narwi, umocnionych przedmości: kazuńskiego i nowodworskiego oraz z dwóch pierścieni fortów. Jest jedną z największych i najlepiej zachowanych twierdz w Polsce. Twierdza Modlin stanowi wielokrotnie rozbudowywany zespół umocnień i zawiera w sobie elementy fortyfikacji francuskiej, rosyjskiej i polskiej. Twierdza była czterokrotnie broniona: w 1813, 1831, 1915 i 1939 roku. Ponadto w 1920 w oparciu o nią toczyły się walki polsko-bolszewickie. Obsadzały ją wojska polskie (Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego, wreszcie Rzeczypospolitej), francuskie, saskie, wirtemberskie, rosyjskie i niemieckie (II i III Rzeszy). Twierdza jako atrakcja turystyczna nie jest w pełni wykorzystywana, a dewastacja niektórych jej obiektów dodatkowo nie sprzyja poprawie tej sytuacji.

2008-01-22

Pierwsze organizmy państwowe zaczęły powstawać na terenie Wietnamu na przełomie czwartego i trzeciego wieku p.n.e., ale już u schyłku III w. p.n.e. nastąpiła inwazja z północy i Wietnam (północny i środkowy) stał się na krótko kolonią chińską. Wkrótce jednak odzyskał niepodległość, by aż po wiek XVIII istnieć w postaci dwóch państewek, rządzonych przez dynastie Trinhów na północy i Nguyenów na południu. W drugiej połowie XVIII w. wybuchło w Wietnamie tzw. Powstanie Taysonów, które zniosło dynastię Trinhów, ale pod koniec stulecia zostało rozbite przez Nguyenów, którzy korzystali z pomocy Francuzów. W całym tym okresie - od odkrycia przez Portugalczyków po powstanie Taysonów - ogromną rolę odgrywali w Wietnamie misjonarze katoliccy - głównie francuscy, którzy, m.in., stworzyli podwaliny pod współczesny alfabet wietnamski, a także doprowadzili do tego, że w XIX wieku Wietnam popadł w zależność od Francji.

2008-01-23

Krater Silverpit - przykryta osadami morskimi formacja znajdująca się na dnie Morza Północnego w pobliżu wschodniego wybrzeża Wielkiej Brytanii. Został odkryty w roku 2002 podczas analizy danych sejsmicznych zebranych w czasie poszukiwania ropy naftowej. Niektórzy naukowcy uważają, że powstał on na skutek uderzenia w powierzchnię naszej planety ciała niebieskiego. Badania pozwoliły oszacować wiek krateru Silverpit na od 45 do 74 milionów lat (górna kreda, paleocen, eocen). Na granicy kredy i paleocenu miało miejsce wymieranie kredowe (wielkie wymieranie dinozaurów oraz innych form życia). Istnieje hipoteza, według której Ziemia zderzyła się w tym czasie nie z jednym obiektem, lecz z całą formacją ciał poruszających się w Układzie Słonecznym. Taka katastrofa mogła mieć przebieg zbliżony do obserwowanej w roku 1994 kolizji komety Shoemaker-Levy 9 z Jowiszem. Autorzy hipotezy wielu kraterów sugerują, że kilka innych miejsc na naszej planecie może nosić ślady zderzeń z tego samego okresu.

2008-01-24

Jarmann M1884 — norweski karabin powtarzalny kalibru 10,15 mm, jeden z pierwszych karabinów powtarzalnych używanych w świecie zachodnim. Karabin Jarmann i późniejsze modyfikacje zmieniły armię norweską uzbrojoną w przestarzałe jednostrzałowe karabiny na proch czarny w dobrze uzbrojoną w nowoczesne karabiny powtarzalne strzelające amunicją elaborowaną prochem bezdymnym. W latach osiemdziesiątych XIX stulecia wyprodukowano kilka tysięcy sztuk tej broni z przeznaczeniem na uzbrojenie armii norweskiej i szwedzkiej. Projektantem tej unikalnej broni był norweski inżynier Jacob Smith Jarmann. Po wycofaniu karabinów Jarmanna ze służby wiele z nich przerobiono na harpuny. Karabin Jarmann M1884 strzelał amunicją czarnoprochową kalibru 10,15 mm, umieszczoną w 8 nabojowym magazynku rurowym znajdującym się pod lufą broni. Naboje były umieszczone jeden za drugim. Lufa była zamknięta zamkiem suwliwym ryglowanym obrotową rączką. Ten sposób ryglowania, wystarczający przy strzelaniu amunicją czarnoprochową, jest jednak zdecydowanie zbyt słaby dla mocniejszej amunicji na proch bezdymny.

2008-01-25

Guanczowie (berber. Igwanciyen) byli pierwszymi znanymi mieszkańcami Wysp Kanaryjskich. Ta ludność o nieznanym pochodzeniu, znajdowała się na poziomie neolitu, kiedy w średniowieczu przybyli na wyspy Europejczycy. Zamieszkiwali głównie jaskinie skalne. Posługiwali się własnym językiem. Kultura Guanczów zaginęła pod koniec XV wieku, pozostawiając nieliczne ślady. Hiszpańska nazwa Guanches ma pochodzić, wg Núñeza de la Peña, od przeinaczonego przez Hiszpanów Guanchinet, nazwy tubylczej oznaczającej człowieka (Guan) z Teneryfy (Chinet). Wynika stąd, że nazwa Guanczowie pierwotnie odnosiła się tylko do mieszkańców tej wyspy; dopiero później zaczęto nią nazywać całą tubylczą ludność archipelagu. Guanczowie, którzy jako ludność zaginęli, na podstawie badań ich szczątków kostnych wydają się być bardzo podobni do człowieka z Crô-Magnon. Niewątpliwie stanowili odgałęzienie Berberów, którzy od zarania starożytności zamieszkiwali północną Afrykę od Egiptu do Oceanu Atlantyckiego.

2008-01-26

Henryk II Plantagenet lub Andegaweński, Curtmantle, Fitzempress (ur. 5 marca 1133, Le Mans, zm. 6 lipca 1189, Chinon) - od 1151 hrabia Andegawenii, od 1154 król Anglii, w różnych czasach kontrolował także część Walii, Szkocji, północną Irlandię i wschodnią Francję. Syn Godfryda V Plantageneta i Matyldy, córki Henryka I Beauclerca, króla Anglii. W 1151 odziedziczył po ojcu Andegawenię, w 1152 ożenił się z Eleonorą, dziedziczką Akwitanii, a w 1154 został królem Anglii. Jako taki przeprowadził szereg reform wewnętrznych. Skonfliktowany z Thomasem Becketem, arcybiskupem Canterbury. W 1171 podbił Irlandię, w 1175 podporządkował sobie Szkocję. Od 1173 walczył z królami francuskimi, którzy popierali przeciw niemu jego zbuntowanych synów - najpierw Henryka Młodego Króla, później Ryszarda I Lwie Serce. W pamięci wielu pokoleń potomnych pozostał jedynie jako ojciec Ryszarda Lwie Serce, którego legenda zdominowała historię całego domu angielskich Plantagenetów.

2008-01-27

Historia odkrycia stwardnienia guzowatego i badań nad tą chorobą liczy dopiero niecałe 200 lat. Stwardnienie guzowate (tuberous sclerosis, tuberous sclerosis complex, TSC) jest rzadką, wielonarządową chorobą genetyczną, w której rozwijają się łagodne guzy mózgu i guzy innych ważnych życiowo narządów: nerek, serca, oczu, płuc i skóry. Zespół objawów może obejmować napady drgawkowe, opóźnienie rozwoju, zaburzenia behawioralne i schorzenia dermatologiczne, a także objawy wynikające z zajęcia płuc i nerek. TSC może być spowodowane mutacją w jednym z dwóch genów: TSC1 i TSC2 , kodujących, odpowiednio, hamartynę i tuberynę. Oba geny należą do genów supresorowych (antyonkogenów), gdyż funkcją kodowanych przez nie białek jest regulacja cyklu komórkowego i procesu różnicowania komórek. W przeszłości zachorowania na tą chorobę traktowano jak ciekawe przypadki kazuistyczne; obecnie, badaniom nad patogenezą TSC przypisuje się istotne znaczenie w poznawaniu procesu nowotworzenia i supresji nowotworów.

2008-01-28

Warszawskie metro (działające jako Metro Warszawskie sp. z o.o.) – stosunkowo młody system kolei podziemnej, choć pierwszą uchwałę o jego budowie podjęto już w 1925 roku. Po przerwie spowodowanej II wojną światową prace nad budową głębokiego metra rozpoczęły się od strony Pragi na początku lat 50., jednak w 1957 r. zostały definitywnie przerwane. Prace projektowe nad dzisiejszym metrem trwały od połowy lat 70. W 1982 roku Rada Ministrów zadecydowała o budowie pierwszej linii metra w Warszawie. 15 kwietnia 1983 wbito w ziemię pierwszy pal stalowy na budowie tunelu na Ursynowie. Tę datę uważa się za moment rozpoczęcia budowy obecnej linii metra. Obecnie Metro Warszawskie składa się z jednej linii z Kabat (Ursynów) przez Mokotów i Śródmieście do Starego Żoliborza (19 km, 17 stacji), łączącej południowe dzielnice miasta z Centrum i Żoliborzem i wciąż pozostającej w budowie. Metro Warszawskie zatrudnia ok. 1300 osób. Czas przejazdu linii (Kabaty - Pl. Wilsona) wynosi 28 minut. Z warszawskiego metra korzysta dziennie ponad 250 000 pasażerów. Pociągi metra kursują codziennie między 5.00 a 00.12. Od 17 lutego 2007 roku metro kursuje w noce z piątku na sobotę i z soboty na niedzielę aż do godziny 3:15. Pociągi odjeżdżają ze stacji co kilka minut, w nocy co około pół godziny.

2008-01-29

Marian Adam Rejewski (ur. 16 sierpnia 1905 w Bydgoszczy - zm. 13 lutego 1980 w Warszawie), polski matematyk i kryptolog, który w 1932 roku złamał kod Enigmy, najważniejszej maszyny szyfrującej używanej przez hitlerowskie Niemcy. Sukces Rejewskiego i współpracujących z nim kryptologów z Biura Szyfrów, między innymi Henryka Zygalskiego i Jerzego Różyckiego, umożliwił odczytywanie przez Brytyjczyków zaszyfrowanej korespondencji niemieckiej podczas II wojny światowej przyczyniając się do wygrania wojny przez aliantów. W 1929 roku podczas studiów matematycznych na Uniwersytecie Poznańskim Rejewski został skierowany przez profesora Zdzisława Krygowskiego na tajny kurs kryptologii. Jesienią 1930 roku utworzono w Poznaniu filię Biura Szyfrów, w której zatrudniono między innymi Mariana Rejewskiego. Dwa lata później filia została rozwiązana, a od 1 września 1932 wszystkie prace kryptologiczne przeniesiono do warszawskiego Biura Szyfrów Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Od września 1932 roku Rejewski zaczął pracować nad Enigmą w ciągu kilku tygodni odkrywając sposób okablowania wirników tej maszyny. Następnie wraz z kolegami ze studiów opracował techniki umożliwiające regularne odczytywanie szyfrogramów z Enigmy. Wkład Rejewskiego w złamanie kodu Enigmy polegał na opracowaniu katalogu kart i cyklometru oraz zaprojektowaniu bomby kryptologicznej.

2008-01-30

Hey Jude – ballada rockowa zespołu The Beatles. Została napisana przez Paula McCartneya, jednak przypisywano ją duetowi Lennon-McCartney. Pomimo swojej długości (7:05) przez dwa tygodnie była numerem jeden na brytyjskich listach przebojów, zaś w Stanach Zjednoczonych pozostała na szczycie listy magazynu Billboard przez dziewięć tygodni, co stanowi rekord, jeśli chodzi o piosenki tego zespołu. Powszechnie uważa się, iż był to najlepiej sprzedający się singel zespołu, w rzeczywistości jednak był nim singel I Want to Hold Your Hand. Piosenka, pierwotnie zatytułowana "Hey Jules", została napisana przez McCartneya dla syna Johna Lennona, Juliana, aby załagodzić jego cierpienia związane z rozwodem ojca z Cynthią Powell. Piosenka ta trafiła na wiele list "Best of...", włączając w to te, które zostały utworzone przez magazyn Rolling Stone.

2008-01-31

Biecz, miasto w województwie małopolskim, położone nad rzeką Ropą, na jednym ze wzgórz Pogórza Karpackiego. Jako miasto ma już za sobą ponad 750 lat istnienia. Do połowy XVI wieku był jednym z największych miast w Polsce. Przeżył rozkwit w XIV i XV wieku, dzięki posiadaniu statusu miasta królewskiego, zaś od XVII w. zaczął podupadać. Współcześnie Biecz jest niewielkim miasteczkiem o znaczących walorach turystycznych, w którym znajduje się wiele zabytków. Tereny, na których powstał i rozwijał się Biecz, były zamieszkiwane przez człowieka już w czasach neolitu, czyli ok. 4500 lat p.n.e. Świadczą o tym m.in. toporki i siekierki kamienne wykopane w samym Bieczu i jego okolicach. Biecz był zamieszkiwany także w okresie kultury łużyckiej (ok. 1200 p.n.e.), co potwierdzają fragmenty ceramiki z tamtych czasów, odnalezione na górze zamkowej w czasie prac archeologicznych w 1961. Przez te tereny w okresie od II do V w. n.e. biegł ważny szlak handlowy, o czym świadczą znalezione monety bizantyjskie i rzymskie.