Wikipedia

Krak

legendarny założyciel Krakowa
Ten artykuł dotyczy legendarnej postaci. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Krak I (Krakus lub Gracchus) − legendarny władca Polaków, założyciel Krakowa. Według Kadłubka, którego świadectwo jest najstarsze, miał być jednym z książąt czy namiestników Polaków walczących z Galami w Panonii lub Karyntii (kronikarz nie stwierdza tego wprost), po czym został wybrany królem i dał początek zorganizowanemu państwu polskiemu.

Krak I
Kopiec Krakusa
Krakus drzeworyt z Kroniki Macieja Miechowity
Alessandro Guagnini, Sarmatiae Europeae descriptio, Spira, 1581
Pomnik Kraka w Krakowie

Legendy

edytuj

Po powrocie na ziemie polskie został królem. Miał dwóch synów: (Kraka II, Lecha II) oraz jedną córkę, Wandę. Jego synowie mieli zabić groźnego smoka wawelskiego, a jeden z nich przez zawiść zabił brata[1]. Inna legenda podaje, że sam Krak był pogromcą smoka[2]. Córka stała się bohaterką legendy „O Wandzie, która nie chciała Niemca”[3].

Z opisem pogrzebu Kraka łączy się wzmianka o założeniu Krakowa. Podanie o Kraku przypomina nieco podanie o czeskim Kroku[4], a motyw walki ze smokiem został prawdopodobnie zaczerpnięty z legendy o świętym Jerzym[5] lub mitu o walce Peruna ze Żmijem, legenda zawiera ślady wydarzeń VII i VIII-wiecznych. Po śmierci Kraka usypano mu kopiec, gdzie według legend został pochowany[6]. W czasie usypywania mieszkańcy Krakowa nosili ziemię w rękawach, stąd powstało święto Rękawki, a kopiec nazwano Kopcem Kraka lub Krakusa.

Kraka nazywano Smokobójcą[2].

Z kroniki Mistrza Wincentego

edytuj

Wykład o Kraku zaczyna się w Kronice Polski po zakończeniu wojny z Rzymianami, gdzie jest wspomniane, że Prapolacy (nazwa stworzona na potrzeby tego artykułu; u kronikarza nienazwany ogół słowiański[7]) wybrali Kraka na księcia. Następnie Kadłubek opisuje w skrócie dzieje innego wielkiego plemienia, które jako jedyne mogło się wtedy mierzyć z Polakami – Gallów. Mieli oni w pewnym czasie wkroczyć do Panonii z czego dla mistrza Wincentego płynie oczywisty fakt walk Prapolaków z Gallami (Panonię uważano w średniowieczu za kolebkę Słowian[8]). Taki stan rzeczy miał wywołać wśród tych pierwszych tendencje odśrodkowe – pęd do władzy różnych jednostek. Dlatego też Krak, którego z niewiadomych przyczyn nie było wtedy na miejscu (Kadłubek pisze, że wrócił z Karyntii; możliwe, że przebywał tam na wyprawie wojennej[9]), powróciwszy postanowił zebrać wszystkich na wiecu. Na zebraniu tym zdobył sobie zaufanie społeczeństwa (Kadłubek wkłada mu w usta słowa: „tym samym świat bez słońca – co państwo bez króla”[10]), które ogłosiło go królem.

Wincenty Kadłubek zlatynizował imię Krak do formy „Gracchus” i pod takim też imieniem ta postać w jego kronice występuje. Niewątpliwie ma to swoje korzenie w chęci przyrównania Kraka do innego słynnego ustawodawcy i opiekuna obywateli Tyberiusza Gracchusa[11]. Nie bez znaczenia może być też fakt, że pierwsze informacje o Kraku pojawiają się w kronice Kadłubka, kiedy opisuje on walki Polaków z Rzymianami. Mianowicie gdy walki ustały Prapolacy mieli zająć pewne miasta, w których następnie ustanowili namiestników. W tym samym czasie obrali także księcia, którym został właśnie Krak. Co jednak wynika z dalszego przebiegu opowiadania, nie równało się to nadrzędnej pozycji plemiennej[10] – prawdopodobnie był jednym z namiestników. Stąd Krak został namiestnikiem najprawdopodobniej w jakimś rzymskim mieście[12]. Inna rzecz wskazująca na łączność z Rzymem i Tyberiuszem Grakchem znajduje się w opisie pierwszych czynów Kraka kiedy ogłoszono go królem. Prawo, które stworzył nowy król, Kadłubek ubrał w formy przejęte od Rzymian („Tak więc powstał zawiązek naszego prawa obywatelskiego i nastały jego narodziny”), zasady nowego prawa natomiast opierały się na zniesieniu niewoli i niesprawiedliwości (o co walczył wspomniany Tyberiusz Grakch)[13]. W taki sposób kronikarz chciał dać Krakowi mocniejsze historyczne podstawy.

Kiedy działalność ustawodawcza została ukończona Kadłubek pierwszy raz używa terminu „Polska”, którą Krak miał doprowadzić do „świetnego rozkwitu”. Rozkwit jednak nie trwał długo, ponieważ nowo stworzone państwo napotkało na swojej drodze nowy problem w postaci potwora zwanego „całożercą”[14]. Jak pisze mistrz Wincenty miał on terroryzować poddanych Kraka żądaniem ofiary z bydła, którego dostaw wymagał co tydzień. Jeżeliby ofiara nie została dokonana miał zjadać tylu ludzi ile bydła miało być mu dostarczone. W takiej sytuacji Krak nasłał na potwora swoich synów, którzy po niepowodzeniach w otwartej walce uciekli się do podstępu. Podali „całożercy” jako zwyczajową ofiarę skóry bydlęce wypchane siarką, czym udusili potwora[15]. Z tą historią jest powiązany wątek bratobójczy, który ostatecznie doprowadził do czasowego bezkrólewia w państwie Kraka. Mianowicie gdy jego synowie uśmiercili potwora, młodszy z żądzy władzy miał się rzucić na starszego i go zabić, ojcu skłamał zaś, że to wina potwora. Po śmierci Kraka jego syn na krótko przejął panowanie. Szybko jednak odkryto mroczny sekret Kraka II i skazano go na banicję[13]. Pomimo wszystko miłość ludu do Kraka i jego rodu miała być tak wielka, że władzę wkrótce przyznano jego córce Wandzie. Przy okazji Kadłubek notuje, że ośrodkiem decyzyjnym w tej sprawie było zebranie „Senatu, możnych i całego ludu”[13].

W dowód uznania dla Kraka seniora po jego śmierci rozpoczęto budowę miasta na skale, w której mieszkał „całożerca”. Jak podaje Kadłubek miasto nazwano Gracchovia (Kraków)[16] i tak długo wypełniano obrzędy pogrzebowe po zmarłym królu, póki nie skończono ostatniego budynku[17]. Mistrz Wincenty notuje też, że nazwę miasta Kraków niektórzy wywodzą od krakania kruków, które zleciały się by żerować na ciele „całożercy”[18].

Krak we współczesnej literaturze

edytuj

Książę Krak jest jednym z bohaterów trylogii Stanisława Pagaczewskiego o przygodach Baltazara Gąbki: Porwanie Baltazara Gąbki, Misja profesora Gąbki, Gąbka i latające talerze.

Historia Kraka zainspirowała Stanisława Szukalskiego do napisania w 1937 roku dramatu Krak, syn Ludoli.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ U Kadłubka smok określony grecyzującą formą „całożerca”. (Kadłubek 2003 ↓)
  2. ↑ a b Długosz 1961 ↓, s. 188–189.
  3. ↑ Kadłubek 2003 ↓, s. 16–18.
  4. ↑ Tak już Jan Długosz (Długosz 1961 ↓, s. 190), który córki Kroka pod trochę zmienionymi imionami przypisuje Krakowi; jedna z nich, Libusza (czes. Lubusza), miała być według niego następczynią Kraka w Czechach; tak więc według Długosza, Krak miał 3 „czeskie” córki oraz 3 „polskich” potomków (w sumie 6).
  5. ↑ S. Zakrzewski, Historia polityczna Polski do schyłku XII wieku, Kraków 1920, s. 10; teza w tekście głównym; B. Kürbis, Holophagus. O smoku wawelskim i innych smokach, [w:] Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, Poznań 1976, s. 163–178; teza o imporcie z Historiæ regum Britaniæ Galfreda z Monmouth; M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, „Rocznik Krakowski”, 42, 1971, s. 21–32.; teza o pokrewieństwie z Opowieścią o Aleksandrze i inne.
  6. ↑ Na łączność kopców z Krakiem i Wandą wskazywał już Długosz 1961 ↓, s. 190; zob. T. Reyman, Krakusa kopiec, Słownik Starożytności Słowiańskich, II (1964), s. 513.
  7. ↑ Kadłubek 2003 ↓, s. 10–11.
  8. ↑ Justyn 1988 ↓.
  9. ↑ J. Dąbrowski, Chorwacja i Dalmacja w opinii polskiego średniowiecza, Sbornik naučnih radova Ferdi Šišicu, Zagreb 1926; teza o przynależności Karyntii do Polski; Kazimierz Ślaski, Wątki historyczne w podaniach o początkach Polski, Poznań 1968; teza o powiązaniu tradycji karynckiej i polskiej.
  10. ↑ a b Kadłubek 2003 ↓, s. 11.
  11. ↑ H. Łowmiański, Początki Polski, t. V, Warszawa 1973; teza o stworzeniu Kraka z nazwy Krakowa i sztucznym powstaniu Kraka na kanwie antycznej; głębsze skojarzenie z Grakchem dał już Długosz 1961 ↓, s. 186–187.
  12. ↑ Gerard Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, t. II, Poznań 1988, s. 29.; teza o mieście Karantas w Karyntii jako źródle importu legendy o Kraku.
  13. ↑ a b c Balzer 1934 ↓.
  14. ↑ Kadłubek 2003 ↓, s. 13, o korzeniach legendy patrz wyżej.
  15. ↑ Kadłubek 2003 ↓, s. 13?; M. Plezia, Legenda o smoku wawelskim, „Rocznik Krakowski”, 42, 1971, s. 27. wykazuje znaczne pokrewieństwo w tym miejscu z syryjskim i perskim wariantem Opowieści o Aleksandrze.
  16. ↑ Długosz podaje odwrotną kolejność: Krak zakłada Kraków → problem ze smokiem → objęcie korony i ustanowienie praw (Długosz 1961 ↓, s. 188–189).
  17. ↑ Kadłubek 2003 ↓, s. 16.
  18. ↑ S. Urbańczyk, Nazwy naszych stolic, Kraków 1965; teza o ciągu Krak – Kraków; Gerard Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, t. II, Poznań 1988.; teza o topograficznym pochodzeniu nazwy.

Bibliografia

edytuj
  • Wincenty Kadłubek, Kronika Polska, B. Kürbis (tłum.), Wrocaław 2003, s. 13–15.
  • Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 1 – 2, Warszawa 1961.
  • Justyn, Zarys dziejów powszechnych według Pompejusza Trogusa, L. Lewandowski (tłum.), Warszawa 1988.
  • Studyum o Kadłubku, [w:] Oswald Balzer, Pisma Pośmiertne, t. I, II, Lwów 1934–1935.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Krak&oldid=72671322”