Wikipedia

Eugeniusz Romer

polski geograf i kartograf (1871–1954)

Eugeniusz Mikołaj Romer (ur. 3 lutego 1871 we Lwowie, zm. 28 stycznia 1954 w Krakowie) – polski geograf, kartograf i geopolityk, twórca nowoczesnej kartografii polskiej, współzałożyciel wydawnictwa Książnica-Atlas, encyklopedysta[1], profesor Uniwersytetu Franciszkańskiego (późniejszego Uniwersytetu Jana Kazimierza) we Lwowie i Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Honorowy profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza, doktor honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Członek Polskiej Akademii Nauk, Polskiej Akademii Umiejętności oraz innych towarzystw naukowych[2], wiceprezes Międzynarodowej Unii Geograficznej[3].

Eugeniusz Mikołaj Romer
Ilustracja
Eugeniusz Romer (1928)
Data i miejsce urodzenia

3 lutego 1871
Lwów, Austro-Węgry

Data i miejsce śmierci

28 stycznia 1954
Kraków, Polska

Miejsce spoczynku

Cmentarz Salwatorski w Krakowie

Zawód, zajęcie

geograf
kartograf
geopolityk

Tytuł naukowy

profesor

Alma Mater

Uniwersytet Jagielloński

Uczelnia

Uniwersytet Lwowski, Uniwersytet Jagielloński

Rodzice

Edmund Romer, Irena Körtvelyessy de Asguth

Małżeństwo

Jadwiga Rossknecht

Dzieci

Witold Romer, Edmund Romer

Krewni i powinowaci

Jan Romer (brat)

podpis
Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości Wielki Oficer Orderu Świętego Sawy (Serbia)
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Życiorys

edytuj
 
Eugeniusz Romer (ok. 1893)

Jego ojcem był urzędnikiem galicyjskiej administracji państwowej Edmund Romer z Bieździedzy (ok. 1844–1895) – powstaniec styczniowy[4], urzędnik we Lwowie, potem starosta w Krośnie[5] od 1879 r. Matką Eugeniusza była Irena Körtvelyessy de Asguth, węgierska szlachcianka z pogranicza rumuńsko-serbskiego.

Lata dziecięce spędził w Krośnie. W 1881 r. wraz ze starszym o dwa lata bratem Janem zamieszkał w Jaśle na stancji rozpoczynając naukę w tamtejszym gimnazjum[6]. W tym czasie, podczas wycieczki z ojcem w Tatry w 1884 r., po raz pierwszy zetknął się z górami, które stały się później głównym tematem i terenem jego działalności naukowej[7]. W 1889 r. ukończył gimnazjum klasyczne w Nowym Sączu. Działał w tajnym ruchu niepodległościowym na obszarze Galicji[8][9]. Studia uniwersyteckie w zakresie historii, geologii, geografii, meteorologii odbył w Uniwersytecie Jagiellońskim, studiował też w Halle i we Lwowie. W 1893 r. ukończył studia na Uniwersytecie Lwowskim, dysertację doktorską przedstawił w 1894 r., a w 1895 r. złożył egzamin nauczycielski[6]. Następnie studiował jeszcze przez pół roku w Wiedniu glacjologię i geologię, a później meteorologię w Berlinie, gdzie miał półroczną praktykę w Państwowym Instytucie Meteorologicznym. Po powrocie do Lwowa podjął pracę jako nauczyciel gimnazjalny, ale już rok później, w 1897 r., został zatrudniony w nowo powstałej Akademii Handlowej[6]. Habilitował się we Lwowie w 1899 r. W tym samym roku ożenił się (p. niżej). Docentura obligowała go do bezpłatnego prowadzenia wykładu uniwersyteckiego.

W 1903 r. podczas podróży z Austrii do Włoch przez przełęcz Brenner stwierdził znaczenie wielkich łańcuchów górskich jako granic klimatycznych. W następnych latach wędrował wiele po Karpatach Wschodnich, studiując ich geologię i geomorfologię. W 1908 r. wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Geograficznym w Genewie, podczas którego poznał lodowce masywu Mont Blanc i poczynił pierwsze obserwacje z zakresu morfologii glacjalnej[7]. Do Szwajcarii powrócił na dłużej w 1909 r. Będąc już profesorem Uniwersytetu Lwowskiego, zdecydował się zostać ponownie studentem w zakresie tektoniki i morfologii u profesora Lugeona w Lozannie. W tym czasie prowadził m.in. studia terenowe w dolinie górnego Rodanu, obejmujące m.in. wpływ młodych ruchów wypiętrzających na charakterystyczne formy krajobrazu wysokogórskiego[7].

W 1910 r. wraz z kilkoma innymi Polakami wziął udział w wyprawie Emila Dunikowskiego w góry Sichote-Aliń w Azji. Po ukończeniu badań udał się do Japonii, gdzie analizował m.in. tektonikę Wysp Japońskich i obserwował (na przykładzie góry Fudżi) różnice w budowie gór fałdowych i wulkanicznych. W drodze powrotnej (drogą morską) zatrzymał się w Indiach, gdzie ze Wzgórza Tygrysiego w Dardżylingu obserwował łańcuch Himalajów i analizował ich wpływ na tektonikę, morfologię i klimat subkontynentu indyjskiego[7]. Po powrocie do Lwowa w 1911 r. objął katedrę geografii w Uniwersytecie Lwowskim. W latach 1911–1913 odbył wiele wycieczek w Tatry, których owocem było kilka prac z zakresu hydrografii i klimatologii oraz liczne obserwacje dotyczące zlodowacenia tych gór. W połowie 1917 r. został wybrany dziekanem Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego na rok akademicki 1917/1918[10].

W 1913 r. Romer został zaproszony do udziału w Międzynarodowym Kongresie Geologicznym w Toronto. Wraz z kilkudziesięcioma uczonymi różnych narodowości wziął udział w wycieczce nad Pacyfik, gdzie zapoznał się z fiordami Kanady, a następnie z wybrzeżem Alaski aż po fiord Yakutat Bay. Po kongresie, zaproszony przez amerykańskiego glacjologa Martina, odbył wycieczkę motorówką w okolicę Glacier Bay, podczas której poczynił szereg obserwacji dotyczących roli klimatu morskiego dla rozwoju lodowców Alaski[7]. Imieniem E. Romera nazwano później jeden z lodowców w Górach Świętego Eliasza.

 
Członkowie Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika (przed 1913), Eugeniusz Romer siedzi drugi od prawej, poniżej sygnatura
 
Eugeniusz Romer

Przed wybuchem I wojny światowej zaangażował się w działalność niepodległościową związując się z tajną Organizacją Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie”. W nastawionym na samokształcenie ruchu zarzewiackim Romer prowadził odczyty oraz prelekcje[3].

Wkrótce po wybuchu I wojny światowej Romer opuścił zagrożony ofensywą rosyjską Lwów i przeniósł się do Wiednia. Tu przystąpił do opracowania wielkiego atlasu ziem polskich pod nazwą „Geograficzno-statystyczny atlas Polski”[11], przedstawiającego obraz całej Polski pod każdym względem: fizjograficznym, narodowościowym, gospodarczym i kulturalnym, co miało ogromne znaczenie dla przyszłych pertraktacji pokojowych w sprawie granic odrodzonej po zaborach Polski. 22 grudnia 1918 wraz z profesorem Janem Czekanowskim wyjechał do Paryża, gdzie do połowy października następnego roku pracował jako ekspert do spraw geograficznych przy delegacji polskiej na paryskiej konferencji pokojowej. Szczegółowy przebieg tych prac przedstawił w zredagowanym później „Pamiętniku paryskim”[12].

W 1921 r. założył Instytut Kartograficzny, nazwany później jego imieniem. W latach 1921–1924 doprowadził do połączenia spółek wydawniczych Książnica i Atlas, w wyniku czego powstały Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze Książnica-Atlas[13].

W 1929 r., mając 58 lat, przeszedł na przedwczesną emeryturę, koncentrując się na pracy w Książnicy-Atlas. W wyborach samorządowych z maja 1939 ubiegał się o mandat radnego Rady Miasta Lwowa, startując z Listy Chrześcijańsko-Narodowej, i został zastępcą radnego S. Borowskiego[14]. Do wybuchu II wojny światowej utrzymywał jednak żywe kontakty z Uniwersytetem Jana Kazimierza, prowadząc wykłady, a także uczestnicząc w komisjach przewodów doktorskich, habilitacyjnych i innych.

Po zajęciu 30 czerwca 1941 Lwowa przez Niemców ukrył się w klasztorze Ojców Zmartwychwstańców przy ulicy Piekarskiej we Lwowie. Uniknął w ten sposób losu dwudziestu czterech profesorów lwowskich zamordowanych przez Niemców w nocy z 3/4 lipca 1941 lub w następnych dniach. Niemniej pobyt w klasztorze wykorzystał także do studiów teologicznych. Chociaż deklarował się wcześniej jako ateista, rozważał przyjęcie święceń kapłańskich[15]. Jednak organizacja podziemna przeniosła go konspiracyjnie do Warszawy, gdzie oczekiwał na przerzut do Anglii, by tam służyć jako ekspert rządu RP na uchodźstwie. Lekarze nie wyrazili jednak zgody na tę ryzykowną podróż. Pozostał w Warszawie pod nazwiskiem Edmund Piotrowski, przeżył powstanie warszawskie, po którym trafił do obozu pruszkowskiego, skąd wydostał się przy pomocy swojej bratanicy.

Po wojnie osiadł w Krakowie, gdzie objął katedrę geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz kierownictwo krakowskiego Instytutu Geograficznego. Był współzałożycielem reaktywowanej w 1946 r. spółki akcyjnej Książnica-Atlas we Wrocławiu, która wydała pod jego redakcją szereg atlasów Polski i świata. Jako pierwszy wydzielił regiony klimatyczne w Polsce.

W latach 1925–1926 sprawował funkcję Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, w okresie zaś 1926–1939 – redaktora Czasopisma Geograficznego. Był członkiem zwyczajnym Polskiego Towarzystwa Geologicznego[16] i członkiem Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Przez szereg lat pełnił funkcję wiceprezydenta Międzynarodowej Unii Geograficznej[3].

Został pochowany w Krakowie na Cmentarzu Salwatorskim[17][18], zgodnie ze swą wolą w grobie skierowanym „na azymut” w kierunku rodzinnego Lwowa, w związku z czym nagrobek odbiega nieco od alei i pozostałych pochówków[19].

Rodzina

edytuj

Brat Jana Romera (1869–1934), generała Wojska Polskiego.

Od 1899 r. Eugeniusz Romer był żonaty z Jadwigą Rossknecht, córką współzałożyciela i dyrektora browaru w Okocimiu. Z małżeństwa tego urodziło się dwóch synów: Witold Romer (1900–1967), od 1946 r. profesor Politechniki Wrocławskiej, i Edmund Romer (1904–1988), po II wojnie światowej profesor Politechniki Śląskiej w Gliwicach.

Publikacje

edytuj

Był encyklopedystą oraz edytorem Encyklopedii zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy – polskiej encyklopedii wydanej w latach 1898–1907 przez społeczną organizację edukacyjną Macierz Polska, która działała w Galicji w okresie zaboru austriackiego. Opisał w niej zagadnienia z zakresu geografii fizycznej oraz politycznej[1].

Eugeniusz Romer był również twórcą czasopism: Prace Geograficzne (redaktor 1918–1939) i Polski Przegląd Kartograficzny (redaktor 1923–1934) gdzie opublikował wiele artykułów. Był również autorem licznych prac z zakresu kartografii, klimatologii, geomorfologii i dydaktyki geografii, m.in.:

Odznaczenia i wyróżnienia

edytuj
 
Tablica pamiątkowa we Wrocławiu
 
Grób Eugeniusza Romera na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie

Eugeniusz Romer otrzymał szereg wyróżnień oraz odznaczeń, w tym:

Upamiętnienie

edytuj

Jego nazwiskiem nazwano Lodowiec Romera, położony na Alasce[26], a także ulice w kilkunastu polskich miastach, m.in. w Warszawie[27], Łodzi[28], Lublinie, Krakowie[29], Nowym Sączu, Rudzie Śląskiej, Częstochowie, Wrocławiu, Szczecinie[30], Gdańsku[31], Koninie i Słupsku[32]. Romer jest też patronem I Liceum Ogólnokształcącego w Rabce Zdroju[33].

Tablica ku czci Eugeniusza Romera została umieszczona w przejściu pod głównym budynkiem Uniwersytetu Wrocławskiego.

W okresie PRL nazwano jego imieniem jeden ze statków[3].

Imię Romera nosiło Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych SA[34].

W 2018 r. na Polską Listę Krajową Programu UNESCO Pamięć Świata zostały wpisane Atlas, mapa i rękopisy Eugeniusza Romera związane z jego działalnością w procesie kształtowania granic Polski (1916–1920) znajdujące się w zbiorach w Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, w tym pamiętnik paryski (1919) i diariusz preliminarzy pokojowych w Rydze (1920). Materiały zostały określone jako „jedne z podstawowych źródeł wiedzy na temat przebiegu walki dyplomatycznej o granice Polski w latach 1919–1920, (…) unikatowe relacje naocznego świadka, pokazujące szczegółowy przebieg negocjacji pokojowych i procesów rozwiązywania sporów o granice państwa polskiego”. Według komentarza do Listy, mapa sporządzona przez Romera będąca wynikiem rozmów pokojowych z przedstawicielami Rosji Radzieckiej w Rydze „jest jedynym zachowanym w zbiorach polskich dokumentem przedstawiającym dokładny, naniesiony czerwonym atramentem przebieg granicy polsko-rosyjskiej z 1920 r.”[35][36].

Zobacz też

edytuj
Wykaz literatury uzupełniającej: Eugeniusz Romer.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Ludwik Finkel (red.), Encyklopedya zbiór wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy, t. I, Lwów: Wydawnictwo Macierzy Polskiej, 1898, VIII.
  2. ↑ Romer Eugeniusz Mikołaj, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-06-19].
  3. ↑ a b c d e Lucyna Smoleńska, Mieczysław Sroka: Wielcy znani i nieznani „Był tylko jeden Romer” – Eugeniusz Romer (1871-1954)”. Warszawa: Wydawnictwo radia i telewizji, 1988, s. 202–212.
  4. ↑ Edmund Romer dostał się do niewoli pod Igołomią, ale udało mu się porozumieć po niemiecku z pilnującym go żołnierzem pochodzącym z Kurlandii i uciec. Również brat Edmunda, student medycyny Władysław Romer, walczył w powstaniu styczniowym; zginął pod Krzykawką. Ojciec obu braci, dziadek Eugeniusza, walczył w powstaniu listopadowym.
  5. ↑ Według A. Fastnacht-Stupnickiej (Od św. Jadwigi do Marka Hłaski), Edmund Romer jako absolwent Theresianum, austriackiej szkoły kształcącej przyszłych C. K. urzędników był przez krótki czas starostą w Brzesku, ale złożył rezygnację z funkcji po otrzymaniu jakiegoś bliżej nieokreślonego polecenia służbowego, które miałoby być niezgodne z jego sumieniem.
  6. ↑ a b c Garlicki Andrzej, Świętek Ryszard: „Przedmowa” do Pamiętnika paryskiego (1918–1919) Eugeniusza Romera, wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1989.
  7. ↑ a b c d e Chałubińska Aniela: Romer i góry, w: „Poznaj Świat” R. V, nr 1 (50), styczeń 1957, s. 3–7.
  8. ↑ Wacław M. Borzemski: Pamiętnik tajnych organizacji niepodległościowych na terenie byłej Galicji w latach 1880–1897. Lwów: 1930, s. 190.
  9. ↑ W Nowym Sączu zakładał z kolegami konspiracyjną organizację niepodległościową.
  10. ↑ Kronika. Z Uniwersytetu lwowskiego. „Gazeta Lwowska”. Nr 152, s. 3, 7 lipca 1917. 
  11. ↑ Propozycję opracowania takiego atlasu złożył mu Franciszek Stefczyk w 1915 r., który też tę inicjatywę sfinansował; większość spośród kilkudziesięciu wydrukowanych metodą litograficzną egzemplarzy tego atlasu została skonfiskowana przez Niemców, ale dwa egzemplarze wywieziono potajemnie do USA, gdzie zostały zreprodukowane metodą fotograficzną; stamtąd przywieziono je do Paryża, gdzie rozdano je uczestnikom konferencji pokojowej.
  12. ↑ Romer Eugeniusz: Pamiętnik paryski (1918–1919), wyd. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1989.
  13. ↑ Władysław Pawlak, Kartografia na tle innych badań i działalności Eugeniusza Romera, „Polski Przegląd Kartograficzny”, 36 (1), 2004, s. 7 [zarchiwizowane 2021-02-16].
  14. ↑ Wykaz mandatów w wyborach do Rady miejskiej we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 123 z 3 czerwca 1939. 
  15. ↑ Maciej Górny, Metamorfozy społeczne, t. 11: Kreślarze ojczyzn. Geografowie i granice międzywojennej Europy, Maciej Górny, Warszawa: IH PAN, 2017, s. 232, ISBN 978-83-65880-05-5.
  16. ↑ Lista członków P.T. G.. Annales Societatis Geologorum Poloniae. s. 211. [dostęp 2015-05-26].
  17. ↑ Projekt nagrobka wykonany przez prof. Józefa Różyskiego
  18. ↑ Jan Wiktor Tkaczyński (red.): Pro Memoria II. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na Cmentarzu Rakowickim i Salwatorskim 1803–2015. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 307.
  19. ↑ Jadwiga Cieczkiewicz, Józef Staśko. Lwowskie ciekawostki. „Biuletyn”. Nr 46, s. 24, grudzień 1983. Koło Lwowian w Londynie. 
  20. ↑ a b c Czy wiesz kto to jest?. Stanisław Łoza (red.). Wyd. II popr. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938, s. 625.
  21. ↑ Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 20.
  22. ↑ Odznaczenie prof. Romera. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 271 z 24 listopada 1925. 
  23. ↑ Kronika. Odznaczenie prof. Romera. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 291 z 20 grudnia 1927. 
  24. ↑ Sprawozdanie Wydziału Kasyna i Koła Literacko-Artystycznego we Lwowie za czas od 1 kwietnia 1934 do 31 marca 1935 przedłożone Walnemu Zgromadzeniu w dniu 29 maja 1935. Lwów: 1935, s. 29.
  25. ↑ Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 20 września 1951 r. o nadaniu odznaczeń państwowych (M.P. z 1951 r. nr 93, poz. 1275).
  26. ↑ Romera, Lodowiec, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-06-19].
  27. ↑ Pełny wykaz ulic Warszawy z określeniem właściwości terytorialnej Urzędów. Izba Administracji Skarbowej w Warszawie. [dostęp 2023-01-31]. (pol.).
  28. ↑ WYKAZ ULIC DRUGIEGO URZĘDU SKARBOWEGO ŁÓDŹ-BAŁUTY. Izba Administracji Skarbowej w Łodzi. [dostęp 2023-01-31]. (pol.).
  29. ↑ ALFABETYCZNY WYKAZ ULIC MIASTA KRAKOWA. Izba Administracji Skarbowej w Krakowie. [dostęp 2022-06-27]. (pol.).
  30. ↑ WYKAZ ULIC SZCZECINA Z PRZYPISANIEM DO URZĘDÓW SKARBOWYCH W SZCZECINIE. Izba Administracji Skarbowej w Szczecinie. [dostęp 2023-01-31]. (pol.).
  31. ↑ Wykaz ulic Trzeciego Urzędu Skarbowego w Gdańsku - stan prawny na dzień 31 grudnia 2014 r.. Izba Administracji Skarbowej w Gdańsku. [dostęp 2023-01-31]. (pol.).
  32. ↑ Wyszukiwarka, Ulica Romera Eugeniusza [zarchiwizowane 2009-09-13].
  33. ↑ Patron [online], I Liceum Ogólnokształcące im. Eugeniusza Romera w Rabce-Zdroju [dostęp 2024-02-07] (pol.).
  34. ↑ Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-02-07].
  35. ↑ Polska Lista Krajowa Programu UNESCO Pamięć Świata. Polski Komitet ds. Unesco. [dostęp 2019-02-25].
  36. ↑ Mapa i atlas na krajowej liście UNESCO. geoforum.pl, 15 października 2018. [dostęp 2019-02-25].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Eugeniusz_Romer&oldid=75251710”