67 Pułk Piechoty (II RP)

67 Pułk Piechoty (67 pp) – oddział piechoty Armii Wielkopolskiej i Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.

67 pułk piechoty

9 pułk strzelców wielkopolskich

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1939
Tradycje
Święto	2 maja, 20 maja
Rodowód	9 pułk strzelców wielkopolskich
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Juliusz Padlewski-Skorupka
Ostatni	ppłk Karol Kumuniecki
Działania zbrojne
powstanie wielkopolskie wojna polsko-bolszewicka bitwa nad Wkrą (14–18 VIII 1920) bitwa nad Niemnem (20–26 IX 1920) kampania wrześniowa bitwa o Pomorze (1–3 IX 1939) bitwa pod Mełnem (1–3 IX 1939) bitwa nad Bzurą (9–18 IX 1939) natarcie na Skierniewice (14 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Brodnica
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	2 Dywizja Strzelców Wielkopolskich 3 Dywizja Strzelców Wielkopolskich 17 Dywizja Piechoty 4 Dywizja Piechoty

Pułk sformowany został wiosną 1919 jako 9 pułk strzelców wielkopolskich. W lutym 1920 przemianowany został na 67 pułk piechoty. W wojnie polsko-bolszewickiej walczył na froncie litewsko-białoruskim, w Bitwie Warszawskiej i ofensywie jesiennej.

W okresie międzywojennym stacjonował w Brodnicy i wchodził w skład 4 Dywizji Piechoty. W czasie kampanii wrześniowej walczył w składzie macierzystej dywizji w ramach Armii „Pomorze”.

Formowanie pułku i zmiany organizacyjne

W końcu grudnia 1918 w Wielkopolsce zaczęły powstawać samorzutnie polskie oddziały powstańcze. Zorganizowana została między innymi kompanie: czarnkowska, wągrowiecka, trzemeszeńska, obornicka, gnieźnieńska, rogozińska, gołaniecka, szubińska, kcyńska, labiszyńska, żnińska, wrzesińska i inne. Oddziały powstańcze, z których utworzono później 9 pułk strzelców wielkopolskich walczyły na froncie północnym pod Kcynia, Chodzieżą, Łabiszynem, Szubinem, Żninem i Czarnkowem.

27 kwietnia 1919 z samodzielnych dotąd kompanii powstańczych sformowano 9 pułk strzelców wielkopolskich. Początkowo wchodził w skład 2., a później 3 Dywizji Strzelców Wielkopolskich.

W styczniu 1920 pułk wkroczył do Rawicza i Leszna, obejmując tereny będące dotychczas w posiadaniu Niemców. Po połączeniu Armii Wielkopolskiej z Wojskiem Polskim, 9 pułk strzelców wielkopolskich 9 lutego 1920 przemianowany został na 67 pułk piechoty.

Struktura organizacyjna 9 pp wlkp.

Organizacja w kwietniu 1919:

Dowódca pułku – kpt. Juliusz Skorupka-Padlewski

• I batalion – dowódca por. Felicjan Maryński
  • 1 kompania (kcyńska)
  • 2 kompania (pakoska i część wyrzyskiej)
  • 3 kompania (szubińska)
  • 4 kompania (plutony: dziewierzeński, wysocki i kcyński Krzysztofiaka)
  • 1 kompania km (poznańska kkm)
• II batalion – dowódca kpt. Jan Klein
  • 5 kompania (poznańska)
  • 6 kompania (trzemeszeńska)
  • 7 kompania (łabiszyńska)
  • 8 kompania (żnińska)
  • 2 kompania km (wrzesińska kkm por. Józefa Trawińskiego)
• III batalion – dowódca kpt. Prądzyński
  • 9 kompania (1 czarnkowska)
  • 10 kompania (2 czarnkowska)
  • 11 kompania (por. Józefa Mariana Króla)
  • 12 kompania (szamotulsko-wieluńska)
  • 3 kompania km (czarnkowska kkm)

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Jarocinie.

Pułk w walce o granice

Pułk na froncie litewsko-białoruskim

2 lutego 1920 67 pułk piechoty skierowany został na front wojny polsko-bolszewickiej do rejonu Kurzeniec–Wilejka. Tam wszedł do odwodu 1 Armii gen. Stefana Majewskiego. 16 maja pułk przetransportowano na linię Głębokie–Lipsk–Litowce. 20 maja I batalion walczył w okrążeniu pod Lipskiem, II batalion walczył pod Litowcami i Dziadkami, a III pod Czeczukami. Podczas ofensywy Armii Czerwonej wszystkie bataliony połączyły się, a cały pułk ześrodkował się w Wilejce.

W pierwszych dniach czerwca Polacy rozpoczęli kontrofensywę. Pułk nacierał wzdłuż toru kolejowego Krszicze–Budsław. Zdobył Wytreski, Denisowo, Zadubienie, Repiszcze, Zaborce, Parafinowo i Dokszyce. Po zakończeniu walk, pułk przeszedł do odwodu.

Pułk w działaniach odwrotowych

4 lipca 1920 rozpoczęła się ofensywa sowiecka wojsk Michaila Tuchaczewskiego. W tym czasie pułk walczył pod Głębokiem, Pliszą, Kowalami, Starymi Gabami, Bonaczami, Wilejką, Smorgoniami, a następnie pod Krewem, Gieranonami, Gródkiem, Folwarkami Wielkimi, Zabłudowem, Mierzwinem, Kossowem, Pokrzywnicą i Domasławem. Potem kontynuował marsz odwrotowy przez Wyszków i Pułtusk, docierając do Psar. 13 sierpnia pułk stanął w Modlinie jako odwód nowo utworzonej 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego.

Pułk w Bitwie Warszawskiej i w ofensywie jesiennej

6 sierpnia Naczelny Wódz, marszałek Józef Piłsudski podjął decyzję o przeprowadzeniu zwrotu zaczepnego znad Wieprza i stoczenia walnej bitwy na przedpolach Warszawy. W tym celu rozpoczęto koncentrację jednostek, które miały wejść w skład grupy uderzeniowej, a także przegrupowywano oddziały mające bronić samej Warszawy i osłaniać tę obronę od północy.

15 sierpnia pułk przeszedł do natarcia. Zdobył Nasielsk, Budy, Łaś, Chrzanowo, a następnie prowadził działania pościgowe w kierunku Przasnysz, Chorzele, Łomża, Osowiec i Grajewo. Po zakończeniu działań wojennych stacjonował w Sejnach. Tam pełnił służbę patrolową na polsko-litewskiej linii demarkacyjnej. 6 października roku pułk przeszedł do odwodu, do Suwałk. 23 listopada przeniósł się do rejonu Grajewa.

Bilans walk

W okresie walk o granicę Orderem Virtuti Militari udekorowano 6 oficerów i 8 podoficerów, a Krzyżem Walecznych 19 oficerów oraz 56 podoficerów i szeregowych. Wśród odznaczonych Krzyżem Walecznych był kpt. piech. Henryk Kajetaniak. Pułk zdobył 9 dział polowych, 82 karabiny maszynowe, 36 wozów taborowych oraz 80 koni. Do niewoli wzięto około 800 jeńców. Straty pułku obejmowały 163 poległych, w tym 6 oficerów.

Mapy walk pułku

• 
• 
• 
• 
• 
• 

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari
ppor. Franciszek Borzych nr 4522	plut. Stanisław Borys	sierż. Władysław Fornowski
kpt. Jan Aleksander Klein	sierż. Leon Kmiotek nr 4728	ppor. Władysław Klucz nr 4526
por. Stanisław Masłek nr 4731	ś.p. kpt. Felicjan Maryński nr 4766	ppor. Edmund Rogalski
chor. Walerian Robaszewski nr 4525	ppor. Sylwester Trojanowski	plut. Jan Wietrzykowski
sierż. Nikodem Witkowski nr 4743	ppor. Władysław Wlekliński

Pułk w okresie pokoju

Od 18 grudnia pułk transportami kolejowymi wyjechał z obszaru wojennego do obszaru krajowego. Tymczasowo stacjonował w Jarocinie i Lesznie, następnie przeniósł się do Rawicza, a później do Kępna. Batalion zapasowy pozostał w Jarocinie. Pułk przeszedł z organizacji wojennej na organizację pokojową. 19 października 1921 roku pułk wyszedł ze składu 17 Dywizji Piechoty i został włączony w skład 4 Dywizji Piechoty.

Pułk stacjonował w garnizonie Brodnica na terenie Okręgu Korpusu Nr VIII (w Toruniu stacjonował II batalion piechoty i batalion zapasowy).

W czasie trwania przewrotu majowego żołnierze 67 pp pozostali wierni prezydentowi Wojciechowskiemu i stanęli po stronie sił rządowych. Z powodu strajków polskich kolejarzy, którzy opowiedzieli się po stronie Józefa Piłsudskiego brodnicki pułk nie dotarł na miejsce walk do Warszawy.

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 2 maja, jako datę święta pułkowego. 13 listopada 1930 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski „przesunął datę święta pułkowego 67 pułku piechoty z dnia 2 na 20 maja”.

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 67 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939:
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowództwo
dowódca pułku	ppłk Karol Kumuniecki
I zastępca dowódcy	ppłk Bohdan Sołtys
adiutant	kpt. Mieczysław Bloch
starszy lekarz	ppłk dr Bolesław Tarando
młodszy lekarz	vacat
komendant Rejonu PW Konnego	kpt. art. Stanisław Tkaczuk
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Jan Wrona
oficer mobilizacyjny	kpt. Emeryk Otomański
zastępca oficera mobilizacyjnego	kpt. Jan Baumgardt
oficer administracyjno-materiałowy	por. Alfred Gustaw Witt
oficer gospodarczy	kpt. int. Witold Plejer
oficer żywnościowy	por. Władysław Sulatycki
oficer taborowy	por. Arkadiusz Marciszewskl
kapelmistrz	kpt. adm. (kapelm.) Emil Michał Dawidowicz
dowódca plutonu łączności	por. Maciej Ludwik Weiner
dowódca plutonu pionierów	por. Witold Lisiński
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. art. Stanisław Tkaczuk(*)
dowódca plutonu ppanc.	por. Adam Lis
dowódca oddziału zwiadu	por. Tadeusz Hałuszka
I batalion
dowódca batalionu	mjr Michał Lipcsey-Steiner
dowódca 1 kompanii	kpt. dypl. Aleksander Szendryk
dowódca plutonu	por. Stanisław Marceli Fronczak
dowódca plutonu	ppor. Jerzy Zbigniew Zbyszewski
dowódca 2 kompanii	vacat
dowódca 3 kompanii	mjr kontr. Jakub Wojnarowski
dowódca plutonu	ppor. Jarosław Izydor Radomski
dowódca plutonu	ppor. Mieczysław Walerian Urbanik
dowódca 1 kompanii km	kpt. Eugeniusz Ludwik Marian Mieszko Mieszkowski
dowódca plutonu	por. Franciszek Olszewski
dowódca plutonu	ppor. Julian Ryznar
II batalion
dowódca batalionu	mjr Marian Antoni Tyborowski
adiutant baonu	por. Bogusław Ryszard Zboiński
pomocnik dowódcy baonu ds. gosp.	kpt. Karol Józef Sordyl
lekarz baonu	por. lek. Konrad Grobelny
dowódca 4 kompanii	por. Józef Rafał Radomski
dowódca plutonu	por. Franciszek Kraska
dowódca 5 kompanii	kpt. Sawa Bunata
dowódca plutonu	ppor. Jan Henryk Theis
dowódca 6 kompanii	mjr Józef Pałac
dowódca plutonu	ppor. Antoni Kozłowski
dowódca 2 kompanii km	kpt. Tadeusz Łabsz
dowódca plutonu	por. Adam Pius Zieliński
III batalion
dowódca batalionu	mjr Stanisław Wultański
dowódca 7 kompanii	kpt. Stanisław Subocz
dowódca plutonu	por. Alfons Grochowski
dowódca 8 kompanii	p.o. ppor. Stanisław Wawrzyńczak
dowódca 9 kompanii	por. Władysław Bąkowski
dowódca 3 kompanii km	kpt. Adam Marian Sobkiewicz
dowódca plutonu	ppor. Antoni Stefan Rzepecki
Na kursie i odkomenderowani
na kursie	por. Tadeusz Szymczak
	ppor. Stefan Browarek
	ppor. Józef Matuszyński
odkomenderowany	por. Antoni Mikulski
Kurs Podchorążych Rezerwy 4 DP
dowódca	kpt. Józef Marian Wajdowicz
dowódca plutonu	por. Julian Kuczyński
dowódca plutonu	por. Bolesław Niewiarowski
dowódca plutonu	ppor. Józef Konstanty Mielewski
dowódca plutonu	ppor. Stefan Zalewski
67 obwód przysposobienia wojskowego „Brodnica”
kmdt obwodowy PW	mjr piech. Adam Fleszar
kmdt powiatowy PW Brodnica	kpt. piech. Edward Franciszek Busza
kmdt powiatowy PW Lubawa	kpt. piech. Jan Władysław Dulęba
kmdt powiatowy PW Rypin	ppor. kontr. piech. Wacław Nowicki

67 pp w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

W związku z narastającym zagrożeniem polityczno-wojskowym ze strony III Rzeszy Niemieckiej, 23 marca 1939 w wyznaczonych jednostkach Okręgów Korpusów nr IX i częściowo nr IV zarządzono mobilizację alarmową. Na terenie OK nr VIII, jako przygranicznego również zwiększono gotowość bojową poprzez powołanie części rezerwistów na dodatkowe ćwiczenia, zwiększając przy tym stany osobowe jednostek piechoty w rejonach pogranicznych. Rozkazem dowódcy OK VIII również wzmocnienie stanów osobowych dotyczyło 67 pułku piechoty jak i całej 16 Dywizji Piechoty. Wzmocnienie odbyło się drogą rotacyjnego powołania rezerwistów na kilkutygodniowe ćwiczenia. Zorganizowano jako „ćwiczebne” na etatach wojennych batalion piechoty, pluton kolarzy, pluton pionierów, pluton przeciwpancerny i jeden działon artylerii piechoty. 25 marca 1939 został zmobilizowany I batalion pod dowództwem mjr. Michała Lipscey-Steinera, który w późniejszych dniach wyruszył w rejon lasów Nadleśnictwa Zbiczno. Batalion podjął prace fortyfikacyjne na odcinku jezioro Zbiczno-jezioro Ciche. Pod koniec kwietnia do batalionu dołączyła część 4 batalionu saperów. I batalion w ramach prac fortyfikacyjnych budował schrony drewniano ziemne, współuczestniczył w budowie schronów żelbetonowych. Prowadzono szkolenie, w maju dokonano częściowo wymiany rezerwistów. Od 10 lipca 1939 roku I batalion pułku wykonywał prace fortyfikacyjne w rejonie jezior brodnickich, kierował nimi zastępca dowódcy pułku ppłk Bohdan Sołtys. Budowano schrony drewniano-ziemne i nieliczne żelbetowe oraz stanowiska strzeleckie, rowy i zasieki z drutu kolczastego. 67 pułk piechoty rozpoczął mobilizację niejawną alarmową rano 24 sierpnia 1939. Mobilizację prowadzono w grupie zielonej, w jej ramach w Brodnicy podjęto mobilizację:

• 67 pułk piechoty (w organizacji wojennej i na etatach wojennych, w czasie od Z+24 do Z+40,
• kolumny taborowe nr 802 i nr 803, w czasie Z+48.

W grupie brązowej20

• kompanię karabinów maszynowych przeciwlotniczych typ B nr 84, w czasie G20+30.

Część Oddziału Zbierania Nadwyżek 67 pp pozostawiono w Brodnicy. Z nadwyżek tych utworzono poza etatem improwizowany IV batalion pułku, który po utworzeniu odjechał do składu 208 pp rez. w Jabłonowie.

Działania bojowe

Pułk w składzie 4 DP

W czasie wojny obronnej 1939 był w składzie macierzystej dywizji walczącej w Armii „Pomorze”. Przed wybuchem wojny 67 pułk piechoty wraz z całą 4 Dywizją Piechoty płk. dypl. Tadeusza Lubicz-Niezabitowskiego wszedł w skład Grupy Operacyjnej „Wschód” gen. Mikołaja Bołtucia. Zadaniem grupy była obrona granicy z Prusami Wschodnimi wzdłuż rzeki Osy aż do Wisły i utrzymanie linii Osa–jez. Mieliwo–jez. Sosno–jez. Zbiczno–jez. Bachotek. 67 pułk piechoty bez II batalionu przemaszerował na zachód od Brodnicy, I batalionem zamknął przesmyki pomiędzy jeziorami Mieliwo-Ciche-Zbiczno, III batalionem przesmyki między jeziorami Zbiczno-Strażym-Bachotek. Kompania zwiadu patrolowała przedpole. II batalion pułku stanowił wraz z częścią 4 DP odwód GO "Wschód".

Udział w bitwie nad Osą

Do walki o przedni skraj obrony wyznaczone zostały między innymi I i III batalion 67 pułku piechoty oraz IV batalion w szykach 208 pp rez. Pozostałe pododdziały pułku stanowiły odwód Grupy. Na przedpolu pozycji bronionej przez 67 pp jedynie kompania zwiadu prowadziła potyczki z patrolami nieprzyjaciela, które przekroczyły granicę. Z uwagi na trudną sytuację na odcinku sąsiedniej 16 DP, do wykonania kontrataku rozpoczęto koncentrację zgrupowania 4 DP. Nocą 1/2 września i do godzin południowych dnia następnego I batalion 67 pp dotarł marszem pieszym do rejonu Książki-Łopatki, II batalion zajął stanowiska w lasach na północ od Zakrzewa. Natomiast III batalion przemaszerował do rejonu na północ od Wąbrzeźna do odwodu dowódcy GO "Wschód".

3 września oddziały niemieckie prowadziły natarcie zdobywając Mełno i okoliczne przedmioty terenowe. Batalion II/67 pp ze wsparciem 81 kompanii czołgów rozpoznawczych TK wykonał kontratak na dwór i cukrownię Mełno, początkowo odnosząc sukces. Jednak ze względu na silny ogień niemieckiej broni maszynowej dalszy kontratak załamał się, wycofanie się sąsiednich batalionów z 14 pułku piechoty i 63 pułku piechoty, zmusiło II baon do odwrotu. Ponownie poprowadzony kontratak II batalionu i batalionu I/14 pułku piechoty doprowadził do zdobycia dworu i cukrowni Mełno, dalszy szturm na bagnety doprowadził do odzyskania terenu obok jeziora Mełno, batalion jednak poniósł znaczne straty osobowe. Po walkach batalion został wycofany do lasu Wronie. W zajętych rejonach pododdziały 67 pułku piechoty pozostały do wieczora 4 września.

Odwrót

Wieczorem 67 pułk rozpoczął marsz odwrotowy, I batalion wraz z kompanią zwiadu dotarł 5 września do Rypina, pozostała część pułku osiągnęła rejon Pruskiej Łąki. Następnej nocy 5/6 września siły główne 67 pp przeprawiły się przez most w Toruniu na lewy brzeg Wisły i przeszły na odpoczynek do lasów, na południowo-wschodnim skraju poligonu toruńskiego. Następnej nocy 6/7 września pułk przemieścił się do rejonu Włocławka. I batalion z komp. zwiadu 6 września podjęły marsz przez miejscowość Jastrzębie docierając 7 września w rejon Szpetela Górnego. Następnej nocy nastąpiło połączenie obu członów pułku, zwiadowcy i I batalion przeprawiły się przez most we Włocławku i razem dotarły w rejon majątku Smolsk pod Kruszynem, w marszu tym towarzyszyły 67 pułkowi dwa dywizjony artylerii; 4 dywizjon artylerii ciężkiej i III/4 pułku artylerii lekkiej. W tym składzie 67 pp podjął marsz w kierunku rzeki Bzury, osiągając 9 września rejon Dziankowa na wschód od Lubienia Kujawskiego, 10 września rejon miejscowości Mnich niedaleko Żychlina. Na postoju rozwiązano IV batalion wcielając większość żołnierzy do II batalionu, a pozostałych do innych pododdziałów pułku. Operacyjnie dowódcy 67 pp podporządkowano bataliony ON „Jabłonowo” i ON „Brodnica”.

W bitwie nad Bzurą

Wieczorem 10 września brodnicki pułk maszerował w kierunku Bzury, o świcie 11 września osiągnął miejscowość Przezwisk. W prowadzonym natarciu zdobył bronioną wieś Bielawy, a I batalion wyparł nieprzyjaciela z dworu Walewice. Po wycofaniu się wroga z Walewic 67 pułk zajął pozycje, I batalionem w Chruślinie Kościelnym, a pozostałymi siłami w lesie w rejonie Rulic. W dniu 12 września pułk odpoczywał i przygotowywał się do natarcia w kierunku Głowna. W związku ze zmianą sytuacji operacyjnej i rozkazów nocą 12/13 września 67 pp wycofał się za rzekę Bzurę w rejonie dworu Sobota i rano 13 września zajął pozycje w lasach w pobliżu miejscowości Ostoja. Pułk jako jednostka czołowa macierzystej 4 DP nocą 13/14 września przekroczył ponownie Bzurę w Strugienicach i dotarł w rejon Bochenia.

14 września o godzinie 8.00 67 pp wraz z batalionem I/14 pp ze wsparciem II i III dywizjonu 4 pal rozpoczął natarcie w kierunku szosy Łowicz-Domaniewice. Do południa zdobył miejscowości Lisiewice I batalionem, Dąbkowice Górne III batalionem i Dąbkowice Dolne II batalionem. Nieprzyjaciel wykonał kontratak na II i III batalion odzyskując Dąbkowice. Ponowne natarcie obu batalionów wspartych odwodowymi batalionami I/14 pp i batalionu ON „Jabłonowo” pozwoliły odbić Dąbkowice 67 pułkowi i zająć dominujące wzgórza za tymi miejscowościami. Bój 67 pp i wspierających jednostek spowodował znaczne straty osobowe. Z uwagi na nowe rozkazy dowódcy armii nocą 14/15 września ponownie zgrupowanie 67 pułku zostało wycofane na północny brzeg Bzury, zajmując obronę Złakowa Kościelnego, jako odwód dowódcy GO „Wschód”. 16 września z uwagi na niekorzystną sytuację macierzystej 4 DP, powrócił w jej szeregi zajmując obronę na linii rzeki Słudwi od Zakowa Kościelnego do Świeryża.

Z uwagi na załamanie natarcia polskiego na Sochaczew, 67 pułk wraz z 4 DP został skierowany na przeprawy na Bzurze w rejonie Sanniki-Brzezia, które osiągnął 17 września po południu. Następnie maszerując poprzez Iłów dotarł o świcie 18 września do lasów koło miejscowości Budy Stare. Po drodze pułk brodnicki był bombardowany przez lotnictwo niemieckie w wyniku czego poniósł znaczne straty osobowe. W rejonie Starych Bud od strony Białej Góry na 67 pp uderzył nieprzyjaciel, który został odparty, a wykonane przez pułk przeciwuderzenie wyparło przeciwnika z jego pozycji. Z uwagi na przemęczenie żołnierzy nie prowadzono pościgu, a pułk brodnicki zajął obronę na skraju lasu Budy Stare, odpierając przedwieczorny atak wojsk niemieckich. Ze względu, iż 67 pp posiadał najwyższe stany liczebne w dywizji toruńskiej został wyznaczony jako oddział do przełamania pierścienia okrążającego 4 DP. Nocą 18/19 września maszerując na czele 4 DP dotarł do przeprawy przez Bzurę w Witkowicach, ze względu na silną obronę tego miejsca przez nieprzyjaciela, podjęto forsowanie 2 km powyżej Witkowic. Rozpoczęte 19 września o godz. 5.00 natarcie połączone z forsowaniem Bzury początkowo przyniosło brodnickiemu pułkowi sukces, zdobyto Przęsławice, dotarło do Kromnowa i Śladowa, lecz zostało zatrzymane w ogniu niemieckiej obrony. Za pułkiem przeprawiły się pozostałości jednostek 4 DP. Na walczący z niemiecką piechotą 67 pp w godzinach popołudniowych uderzyło silne zgrupowanie niemieckich czołgów, w efekcie czego pułk został rozbity i rozproszony, poległo i zostało rannych wielu żołnierzy pułku, w tym jego dowódca ppłk dypl. Karol Kumuniecki. Resztki pułku w doraźnie zebranych grupach przebijały się przez Puszczę Kampinoską do Warszawy. W trakcie prób przebijania się do stolicy poległ pod Babicami 23 września dowódca II batalionu mjr Marian Tyborowski.

Walki IV batalionu 67 pp

Batalion wszedł w skład 208 pułku piechoty. Od 1 września zajmował stanowiska obronne na odcinku od stacji kolejowej Buk Pomorski do skraju jeziora Duże. Do godzin wieczornych 3 września zajmował pozycje obronne tocząc potyczki na przedpolu. Nocą 3/4 września wycofał się do rejonu Brodzawy–Osieczek. Dalszy odwrót przebiegał przez dwór Tomkowo 5 września, Kikół, Lipno, lasy Zmacze na północ od Włocławka. 7/8 września pułk przekroczył Wisłę we Włocławku docierając do rejonu Milęcin-Pikutkowo, a tam, w związku z likwidacją 208 pp rez., przydzielony został do improwizowanego pułku ON ppłk. Bogdana Sołtysa. 9 i 10 września maszerował wraz z pułkiem w kierunku Bzury do miejscowości Mnich, tam batalion został rozwiązany uzupełniając batalion II/67 pp i część innych pododdziałów.

Jednostki II rzutu mobilizacyjnego 67 pp

Część nadwyżek mobilizacyjnych po sformowaniu pułku weszły w skład Ośrodka Zapasowego 4 DP w Toruniu, który wraz z nim przetransportowany został koleją w dniach 26-27 sierpnia 1939 roku do Rzeszowa. OZ 4 DP przebywał na terenie miasta do 3 września, a następnie, z uwagi na zagrożenie bombardowaniami lotniczymi, przekwaterowano go poza miastem. Nocą 4/5 września transportem kolejowym dyslokowany został do Przemyśla. Z nadwyżek brodnickiego pułku zorganizowany został batalion piechoty OZ 67 pp dowodzony przez kpt. Karola Sordyla. Wziął on udział w składzie Grupy „Przemyśl” gen. bryg. Jana Chmurowicza w obronie miasta w dniach 14–15 września, a 15 września został włączony do 24 DP. Pozostała część OZ 4 DP po ewakuacji z Przemyśla przez Sambor–Rożniatów dotarła 14 września do rejonu Kałusz–Bukaczowce, skąd po otrzymaniu informacji o agresji ZSRR, przekroczyła granicę polsko-węgierską na Przełęczy Tatarskiej.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowództwo
dowódca pułku	ppłk piech. Karol Kumuniecki do 19 IX 1939
I adiutant	kpt. Mieczysław Bloch
II adiutant	ppor. rez. Jerzy Łapkiewicz
oficer informacyjny	kpt. Adam Marceli Sobkiewicz
oficer łączności	por. Franciszek Olszewski
kwatermistrz	kpt. Jan Baumgart (17 IX 1939 ranny w Kampinosie)
oficer płatnik	ppor. rez. Czesław Kuczkowski ppor. Tadeusz Jurkiewicz
oficer żywnościowy	ppor. rez. Adam Jurkiewicz ppor. Jan Witkowski
naczelny lekarz	por. lek. Konrad Grobelny
kapelan	kap. rez. ks. Kazimierz Krzyżanowski
dowódca kompanii gospodarczej	ppor. rez. Antoni Daranowski
I batalion
dowódca batalionu	mjr Michał Lipcsey-Steiner
adiutant batalionu	ppor. Mieczysław Urbanik
oficer płatnik	ppor. Wacław Wojciechowski
lekarz batalionu	ppor. lek. Roman Słomiński
dowódca plutonu łączności	ppor. Franciszek Bonkowski
dowódca 1 kompanii strzeleckiej	por. Stanisław Fronczak
dowódca I plutonu	por. Witold Rościszewski
dowódca II plutonu	ppor. Radosław Radomski
dowódca 2 kompanii strzeleckiej	por. Tadeusz Szymczak
dowódca I plutonu	por. Eugeniusz Szamborski
dowódca III plutonu	ppor. Józef Okoński
dowódca 3 kompanii strzeleckiej	por. Arkadiusz Marciszewski
dowódca I plutonu	ppor. Edmund Koschnik
dowódca 1 kompanii ckm	kpt. Eugeniusz Ludwik Mieszkowski
dowódca I plutonu	por. Edward Łapiński
dowódca II plutonu	por. Henryk Klimczewski
dowódca IV plutonu (taczanki)	sierż. pchor. / ppor. Witold Bociek
II batalion
dowódca batalionu	mjr Marian Tyborowski
adiutant batalionu	ppor. rez. Tudor
	por. rez. Kazimierz Zajączkowski
oficer płatnik	ppor. Tomasz Piotrowski
oficer żywnościowy	ppor. Florian Goborowski
lekarz batalionu	ppor. dr Mazurek
dowódca plutonu łączności	ppor. Donderski
dowódca 4 kompanii strzeleckiej	por. Józef Rafał Radomski
dowódca I plutonu	ppor. Brandt
dowódca II plutonu	ppor. Józef Nowakowski
dowódca III plutonu	ppor. Józef Mozalewski
dowódca 5 kompanii strzeleckiej	kpt. Sawa Bunata
dowódca I plutonu	ppor. Stanisław Malanowski
dowódca II plutonu	ppor. Stefan Rojek
dowódca III plutonu	ppor. Zygmunt Dąbrowski
dowódca 6 kompanii strzeleckiej	por. Bogusław Ryszard Zboiński
dowódca I plutonu	ppor. Witold Piasecki
dowódca II plutonu	ppor. Piotr Szczerba
dowódca III plutonu	ppor. Stefan Rost
dowódca 2 kompanii ckm	kpt. Tadeusz Łabsz
dowódca I plutonu	ppor. Wiesław Jakubowski
dowódca II plutonu	ppor. Jan Żok
dowódca III plutonu	ppor. Józef Głowacki
dowódca IV plutonu (taczanki)	ppor. Teodor Ciszewski
dowódca plutonu moździerzy	ppor. Todor
III batalion
dowódca batalionu	mjr Jan Wątorek
adiutant batalionu	por. rez. Henryk Rybacki
oficer płatnik	chor. Stanisław Czerwiński
oficer żywnościowy	ppor. Ksawery Pieczko
lekarz batalionu	ppor. lek. Jerzy Kopp
dowódca plutonu łączności	ppor. Klemens Sielski
dowódca 7 kompanii strzeleckiej	kpt. Stefan Subocz
dowódca I plutonu	ppor. Stefan Truszczyński
dowódca II plutonu	ppor. Marian Ruszkowski
dowódca 8 kompanii strzeleckiej	por. Antoni Mikulski
dowódca I plutonu	ppor. Józef Siewiert
dowódca II plutonu	ppor. Adam Jabłoński
dowódca 9 kompanii strzeleckiej	por. Alfons Grochowski
dowódca I plutonu	ppor. Jan Wierciński
dowódca II plutonu	ppor. Zygmunt Cylch
dowódca 3 kompanii ckm	por. Julian Kuczyński
dowódca I plutonu	ppor. Jan Czajkowski
dowódca II plutonu	ppor. Janowski
dowódca III plutonu	ppor. Łukaszewski
dowódca IV plutonu (taczanki)	ppor. Andrzej Ptaszyński
dowódca plutonu moździerzy	NN
Pododdziały specjalne
dowódca kompanii zwiadowczej	por. Tadeusz Hałuszko
dowódca plutonu konnego	ppor. Zbigniew Reihard
dowódca plutonu kolarzy	ppor. Ponicki
dowódca kompanii przeciwpancernej	por. Adam Lis
dowódca I plutonu	ppor. Bronisław Jankowski
dowódca II plutonu	ppor. Czesław Pawłowski
dowódca III plutonu	chor. Antoni Masłek
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. Stanisław Tkaczuk
dowódca plutonu pionierów	por. Witold Lisiński
dowódca plutonu łączności	por. Stanisław Szubert
dowódca plutonu przeciwgazowego	ppor. Stanisław Wawrzyńczak
IV batalion
dowódca batalionu	mjr Jakub Wojnarowski
adiutant batalionu	por. Bolesław Niewiarowski
oficer płatnik	ppor. Byk
oficer żywnościowy	NN
dowódca plutonu łączności	por. Ciuszkowski
dowódca 10 kompanii strzeleckiej	ppor. Stanisław Malanowski ?
dowódca 11 kompanii strzeleckiej	ppor. Witold Prabucki
dowódca 12 kompanii strzeleckiej	ppor. Feliks Jakubowski
dowódca 4 kompanii ckm	ppor. Karczanik
dowódca I plutonu	ppor. Storałka
dowódca II plutonu	chor. Józef Dobiegała

Symbole pułku

Sztandar

Pierwsza chorągiew została ofiarowana 9 pułkowi Strzelców Wielkopolskich przez hrabinę Marię Skórzewską. Towarzyszyła pułkowi w czasie wojny z bolszewikami, a po jej zakończeniu została zdeponowana w Muzeum Wojska w Warszawie.

22 maja 1924 roku Prezydent RP Stanisław Wojciechowski zatwierdził chorągiew 67 pułku piechoty. W niedzielę 22 czerwca 1924 roku na Rynku w Brodnicy Prezydent RP Stanisław Wojciechowski wręczył pułkowi chorągiew ofiarowaną przez obywateli ziemi michałowskiej. Rodzicami chrzestnymi była pani Meysztowiczowa z Piecewa i Mieczysław Jerzykiewicz, burmistrz Brodnicy. Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem. Odrestaurowany sztandar znajduje się obecnie w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.

Odznaka pamiątkowa

23 kwietnia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 67 pułku piechoty. Odznaka o wymiarach 41x41 mm ma kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są granatową emalią z żółtym obrzeżem. W środku tarcza barwy granatowej z numerem „67”. Między ramionami krzyża pęki promieni srebrnych, oksydowanych. Jednoczęściowa – oficerska, wykonana w srebrze, emaliowana, na rewersie próba srebra i imiennik grawera „WG” – Wiktor Gontarczyk z Warszawy.

Żołnierze pułku

Dowódcy pułku

• kpt. / ppłk piech. Juliusz Padlewski-Skorupka (27 IV 1919 – 29 VI 1920
• ppłk piech. Florian Marciszewicz (30 VI – 9 VII 1920
• kpt. piech. Jan Aleksander Klein (od 10 VII 1920
• ppłk piech. Jan Sandecki (1920)
• kpt. piech. Jan Aleksander Klein (1920–1921)
• płk piech. Władysław Mielnik (1921 – 21 VIII 1926 → oficer sztabowy PW 3 DP Leg.)
• ppłk piech. Stanisław Tarczyński (21 VIII 1926 – 28 I 1929 → stan spoczynku z dniem 31 V 1929)
• ppłk piech. inż. January Grzędziński (14 II 1929 – 23 III 1932 → dowódca 30 pp)
• ppłk piech. Jan Stefan Kotowicz (23 III 1932 – 1 VI 1935 → dowódca 6 psp)
• ppłk / płk dypl. piech. Mieczysław Rawicz-Mysłowski (1 VI 1935 – 27 II 1937 → dowódca Brygady KOP „Polesie”)
• ppłk piech. Karol Kumuniecki vel Karol Adalbert Komuniecki (27 II 1937 – 19 IX 1939 ciężko ranny)

Zastępcy dowódcy pułku

• mjr / ppłk piech. Jan Aleksander Klein (p.o. 10 VII 1922 – 23 X 1931 → dowódca 83 pp)
• ppłk piech. Józef Pecka (23 III 1932 – XI 1935 → dowódca 58 pp)
• ppłk piech. Bohdan Sołtys (do VIII 1939 → dowódca OZ 4 DP)

II zastępca

• mjr piech. Jan Wrona (1939)

Żołnierze 67 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Dulęba Jan	kapitan	żołnierz zawodowy	kmdt powiatowy PW Lubawa	Katyń
Fajcho Stanisław	ppor. rez.	nauczyciel		Katyń
Gayda Alojzy	ppor. rez.	student UAM		Katyń
Grudzień Stanisław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Sieciechowie	Katyń
Kaczmarek Kazimierz	por. rez.	nauczyciel	kier. szkoły w Strzelcach	Charków
Karpiński Adam	ppor. rez.	nauczyciel		Charków
Marcinkowski Aleksander	ppor. rez.	handlowiec		Katyń
Różański Józef	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Lipnikach	Katyń
Skrzydlewski Czesław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Zduńskiej Woli	Katyń
Sordyl Karol	kapitan	żołnierz zawodowy		Charków
Żogło Bronisław	ppor. rez.			Charków

Bibliografia

• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Stefan Konieczny: Zarys historii wojennej 67-go pułku Piechoty Wielkopolskiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Jakub Wojewoda: Wielka Księga Piechoty Polskiej 1918-1939. 4 Dywizja Piechoty.. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2016. ISBN 978-83-7945-592-8.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Jerzy Wultański: 67 pułk piechoty. seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 15. Warszawa: Redakcja Historyczno-Wojskowa P.W. Egross, 1992. ISBN 83-85253-11-4.
• Przemysław Dymek: Księga wrześniowych walk pułków wielkopolskich tom 1 Piechota. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2013. ISBN 978-83-7889-002-7.
• Przemysław Dymek: Toruńska Dywizja. 4. Dywizja Piechoty w latach 1921-1939. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2015. ISBN 978-83-7889-202-1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].