Wikipedia

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach

kościół w Katowicach
Ten artykuł dotyczy kościoła przy placu ks. E. Szramka w Katowicach. Zobacz też: nieistniejący, tymczasowy kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach.

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach, zwany także kościołem Mariackim – rzymskokatolicki kościół w Katowicach, położony przy placu ks. E. Szramka w dzielnicy Śródmieście, zamykający wschodni wylot ulicy Mariackiej.

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
w Katowicach
Kościół Mariacki
Zabytek: nr rej. A/266/09 z dnia 2 lutego 1982[1]
kościół parafialny
Ilustracja
Kościół od frontu (2012)
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Miejscowość

Katowice

Adres

plac ks. E. Szramka

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Katowicach

Wezwanie

Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny

Położenie na mapie Katowic
Mapa konturowa Katowic, u góry nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Kościół Mariacki”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Kościół Mariacki”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Kościół Mariacki”
Ziemia50°15′25,65″N 19°01′48,57″E/50,257125 19,030158
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Jest to najstarszy zachowany kościół katolicki w centrum miasta, a zbudowany został w stylu neogotyckim według projektu Alexisa Langera na planie krzyża łacińskiego z ciosów kamiennych w latach 1862–1870. Wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych. Świątynia jest kościołem parafialnym parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.

Historia

edytuj

Początki i budowa świątyni

edytuj
 
Kościół Mariacki na zdjęciu z około 1872 roku; widok od strony południowo-wschodniej
 
Fragment wschodniej części współczesnego Śródmieścia Katowic z ulicą Warszawską na pierwszym planie w 1913 roku; w tle widoczna górna część kościoła Mariackiego

Kościół Mariacki jest najstarszą zachowaną świątynią katolicką w Śródmieściu Katowic[2] i jednocześnie jest najstarszym murowanym kościołem w Katowicach[3].

Plany utworzenia katowickiej parafii katolickiej sięgają połowy XIX wieku, kiedy to następowała industrializacja Górnego Śląska, a wraz z tym szybki wzrost liczby ludności w tym regionie. Jednocześnie zakup dóbr katowickich przez Franza Wincklera przyczynił się do tego, że wieś w szybkim tempie nabrała miejskiego charakteru. Miejscowi katolicy musieli natomiast w tym czasie uczęszczać do drewnianego kościoła w Bogucicach[4].

W 1858 roku katowiccy katolicy rozpoczęli rozmowy w sprawie przeniesienia do Katowic drewnianego kościoła z Biskupic. Działania na rzecz założenia na terenie Katowic parafii katolickiej podjęto w 1860 roku, a głównym ich inicjatorem był księgowy Tiele-Wincklerów Heinrich Knappe. Zdołał on uzyskać zgodę od biskupa wrocławskiego Heinricha Förstera na wydzielenie z parafii bogucickiej Katowic wraz z Brynowem[5].

W krótkim czasie zebrano od wiernych prawie 2,5 tys. talarów i wzniesiono tymczasową świątynię z muru pruskiego, krytą dwuspadowym dachem[6], która została poświęcona 11 listopada 1860 roku[7]. Prowizoryczny budynek powstał na północny zachód od późniejszego placu Wolności, a wzniósł go mistrz budowalny Julius Haase[6]. Nową świątynią zarządzał pochodzący z Tarnowskich Gór ks. Teodor Kremski[8].

O budowie większego kościoła zadecydował ówczesny biskup wrocławski Heinrich Förster, który wiosną 1861 roku podczas wizyty u kanonika w Raciborzu wyznaczył na architekta Alexisa Langera[9][10][11]. Wykonawcą robót został Julius Haase, a przebieg prac budowlanych nadzorował Heinrich Moritz August Nottebohm, który jeszcze w 1861 roku wystawił opinię do przedstawionemu mu do zatwierdzenia projektowi kościoła[6].

Od początku planowano, iż monumentalna świątynia katolicka ma zostać wzniesiona naprzeciw kościoła ewangelickiego[6], a działkę pod jej budowę pomiędzy ulicą Warszawską a nasypem kolejowym podarowali Waleska i Hubert Tiele-Wincklerowie, właściciele dóbr katowickich[12].

8 stycznia 1862 roku powołano kurację w Katowicach[7], a 31 sierpnia tego samego roku nastąpiło uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego[13]. Prace budowlane posuwały się szybko i w 1864 roku mury świątyni były wzniesione do wysokości okien, w 1868 roku przeprowadzono wiązanie dachu, a rok później wykonano sklepienia i rozpoczęto prace przy urządzaniu wnętrz[14].

Plac pod budowę, kamień i wapno ofiarowali Tiele-Wincklerowie[14]. Piaskowiec pochodził z kamieniołomu, który znajdował się przy hucie cynku „Henriette” niedaleko Katowic[14][2], w Katowickiej Hałdzie[15]. Budulec na plac budowy zwozili chłopi z Katowic i Brynowa, a na placu budowy obrabiali go kamieniarze, którym zarządzał Jan Wenzel[14].

W 1868 roku w związku z przedłużającą się chorobą ks. Teodora Kremskiego nowym kuratusem został dotychczasowy wikary ks. Viktor Schmidt, który dokończył budowę świątyni[16]. Budowa kościoła trwała osiem lat – została ukończona w listopadzie 1870 roku[14]. Budowę świątyni sfinansował częściowo biskup wrocławski Heinrich Förster, a reszta pieniędzy pochodziła przede wszystkim wszystkim z podatku kościelnego, dobrowolnych datków ofiarodawców oraz z zaciągniętych pożyczek[16].

Poświęcenie kościoła i dalsze dzieje

edytuj
 
Kościół na widokówce wydanej w 1930 roku; widok od zachodu

20 listopada 1870 roku kościół został poświęcony[13]. Konsekracji kościoła dokonał bp Adrian Włodarski, sufragan wrocławski. Przybył do Katowic 19 listopada, gdzie został przywitany przez ks. Viktora Schmidta w Katowic, ks. Leopolda Markiefkę z Bogucic, ks. Antoniego Stabika z Michałkowic oraz przedstawicieli gminy. Dzień później bp Adrian Włodarski udał się do kościoła, by dokonać konsekracji, a mieszkańcy Katowic wyruszyli z procesją z kościoła tymczasowego do nowo wzniesionej świątyni[14][2].

Po poświęceniu kościoła Mariackiego stara świątynia została kupiona przez założyciela parafii starokatolickiej ks. Pawła Kamińskiego, a w 1874 roku została przeniesiona na ulicę Sokolską[6]. Osobna parafia przy kościele Mariackim została erygowana 14 czerwca 1873 roku, a jej pierwszym proboszczem został ks. prałat Viktor Schmidt[17]. Objęła ona zasięgiem cały teren ówczesnych Katowic, a także sąsiednią gminę Brynów[12].

 
Kościół Mariacki w trakcie renowacji w sierpniu 2007 roku

Wystrój kościoła na przestrzeni lat ulegał licznym zmianom, zarówno jeżeli chodzi o elementy wyposażenia, jak i malowidła ścienne[18]. W 1868 roku zwrócono się do Carla Volkmanna z Gliwic o przygotowanie projektu organów dla kościoła. Zostały one zbudowane w 1871 roku[17]. Rok wcześniej, wiosną 1870 roku poświęcono pierwsze kościelne dzwony, które podczas I wojny światowej zostały zarekwirowane na cele wojenne[19].

Szczególną dużą inicjatywę sprawach wyposażenia kościoła Mariackiego przejawiał ks. Emil Szramek[18], który został proboszczem parafii Mariackiej w 1926 roku[11]. W latach 1928–1930 wyposażył kościół w sześć dużych płócien o tematyce maryjnej autorstwa Józefa Unierzyskiego[20].

W 1969 roku w kościele zostały zbudowane nowe organy, zastępując dotychczasowy instrument[17]. W czasie posługi ks. Damiana Zimonia jako proboszcza parafii Mariackiej w latach 1975–1985 zaszły duże zmiany w wystroju kościoła[21]. Został on wówczas przystosowany do zmian posoborowych m.in. poprzez całkowitą zmianę wyglądu prezbiterium. W 1977 roku powieszono tutaj nowy obraz Matki Bożej Niepokalanej autorstwa Witolda Pałki, a pierwszą mszę św. przy nowym marmurowym ołtarzu odprawiono w Wielki Czwartek 1978 roku. Rok później zamontowano trawertynowe ambonki oraz nowe tabernakulum. W 1980 roku w prezbiterium pojawił się duży krzyż z figurami Matki Bożej i św. Jana, a w 1983 roku figura św. Maksymiliana Marii Kolbego[22].

2 lutego 1982 roku kościół Mariacki został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych[1].

Kościół Mariacki, który przez lata był narażony na negatywne skutki eksploatacji górniczej i zanieczyszczenie powietrza, w pierwszym dwudziestoleciu XXI wieku przeszedł gruntowną renowację. W pierwszej kolejności zapadała decyzja o konserwacji witraży autorstwa Adama Bunscha, którą przeprowadzono w 2001 roku[23]. W 2006 roku przeprowadzono modernizację dachu – usunięto pokrycie z eternitu, które zostało zastąpione naturalnym kamiennym łupkiem sprowadzonym z Hiszpanii. W latach 2007–2010 wyczyszczono elewację kościoła, a wraz z tym wymieniono najbardziej zniszczone elementy i zrekonstruowano wiele detali architektonicznych[24]. Wnętrza świątyni zostały poddano renowacji w latach 2016–2017[25].

Architektura

edytuj

Architektura zewnętrzna

edytuj
 
Północny transept kościoła (2022)

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny zbudowany jest w stylu neogotyckim z wpływami szkoły nadreńskiej według projektu Alexisa Langera[2] i jest to najbardziej monumentalna świątynia przez niego zaprojektowana na Górnym Śląsku[26], natomiast według Łukasza Konarzewskiego kościół powstał w stylu nawiązującym do wczesnej fazy gotyku francuskiego, o czym świadczą: jednoczęściowa forma łuków przyporowych, zastosowany rodzaj detalu (głównie maswerki okienne), a także sposób wykończenia ścian zewnętrznych[27].

Jest to obiekt murowany z cegły, licowany piaskowcem, o konstrukcji w systemie przyporowym z pojedynczymi lukami przewieszonymi ponad dachy naw bocznych[28]. Zbudowany został na planie krzyża łacińskiego. Jest on trójnawowy z transeptem, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, prostokątną zakrystią między prezbiterium a północnym ramieniem transeptu oraz kwadratową kaplicą po stronie północno-zachodniej kościoła[29]. W miejscu zetknięciu transeptu i prezbiterium znajdują się dwie wieżyczki[15]. Długość świątyni od kruchty do prezbiterium wynosi 43 m[15].

 
Szczyt kruchty kościoła Mariackiego z rzeźbą Maryi (2021)

Od strony frontalnej (zachodniej) kościół posiada wysoką (71 m) oktagonalną wieżę, zdobioną w stylu typowego dla Alexisa Langera neogotyku z wpływami szkoły nadreńskiej, którą nakrywa ostrosłupowy kamienny hełm[15]. Czworoboczną, dolną część wieży wieńczy balustrada ze sterczynami. Nad nią znajduje się ośmioboczny, górny fragment z wydłużonymi oknami w każdym z boków. Od strony fasady pod oknami umieszczone są dwa zegary[29]. Od każdego z narożnika wieży wyprowadzone są szkarpy z łukami przyporowymi. Tę część wieży wieńczy także balustrada ze sterczynami. Całość wieży zwieńczona jest ośmioboczną iglicą z żabkami i krzyżem ponad kwiatonem w wierzchołku[30].

Korpus kościoła, transept i zakrystia są nakryte dachem dwuspadowym o stromo opadających połaciach. Nawy boczne nakryte są dachami pulpitowymi, a kaplica boczna po stronie północno-zachodniej dachem namiotowym o wyłamanej na zewnątrz połaci dachowej. Dach kaplicy wieńczy metalowa sterczyna[29]. Dachy kościoła kryte są naturalnym kamiennym łupkiem[24].

Główny otwór drzwiowy z filarem międzyościeżowym został zamknięty ostrołukowo w bogato profilowanych odrzwiach kamiennych. W ostrołukowym tympanonie znajduje się mozaika przedstawiająca Jezusa Chrystusa jako Dobrego Pasterza[28]. Okna świątyni m.in. w nawie głównej, nawach bocznych i prezbiterium są wielopoziomowe, dwudzielnie i osadzone w kamiennych obramieniach z prostym maswerkiem kolistym w ostrołukowym zwieńczeniu. Ponad portalem przy wejściu głównym i w czołowych ścianach ramion transeptu znajdują się okna ostrołukowe czterodzielne z maswerkową dekoracją w postaci dwóch kół i motywem czteroliścia wpisanego w okrąg ponad nimi[29].

Innymi zewnętrznymi dekoracjami i zdobieniami kościoła Mariackiego są m.in. rzeźba Maryi i świętych Piotra i Pawła. Są tu także zoomorficzne rzygacze (u wylotu rynien) oraz maski demonów (na elewacji zakrystii)[15].

Architektura wnętrz i wyposażenie

edytuj
 
Sklepienie nawy głównej (2022)

Wnętrze kościoła Mariackiego tworzy czteroprzęsłowy korpus nawowy nakryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym i poprzedzony jest jednoprzestrzenną kruchtą[27][15]. Nawy boczne podzielone są na przęsła masywnymi ścianami z niewielkimi przejściami i otwierają się ostrołukowymi arkadami na nawę główną. W części zachodniej nawy głównej znajduje się chór z prospektem organowym[27]. Same zaś organy z 1969 roku[17] wykonane zostały przez firmę Bronisława Cepki[19]. Ramiona transeptu są jednoprzęsłowe, a węższe od nawy głównej prezbiterium ma podwyższoną posadzkę, do którego prowadzi kilka stopni. W ścianie północnej prezbiterium znajdują się ostrołukowe drzwi, ponad którymi umieszczono dwa ostrołukowe przeźrocza. Pod dekoracyjnymi wspornikami znajdują się służki[27].

 
Jeden z witraży Adama Bunscha

Nad wystrojem wnętrza pracowało wielu twórców. Nie zachował się pierwotny ołtarz główny i przetrwał jedynie obraz Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia, który znajduje się w domu parafialnym[11]. Z pierwotnego wystroju kościoła zachował się też cykl witraży z 1885 roku, wykonanych przez raciborską firmę F. Kliem[13]. Znajdują się tu też witraże, które zaprojektował Adam Bunsch, uczeń Józefa Mehoffera i pochodzą z lat 1936–1939. Przedstawiają one: z prawej strony nawy głównej symbole cnót chrześcijańskich, a z lewej symbole grzechu[15][20]. Witraże Adama Bunscha charakteryzują się mocnymi barwami, dużymi kontrastami i prostą grafiką[11].

Po obu stronach nawy głównej umieszczono sześć płóciennych malowideł o tematyce maryjnej autorstwa Józefa Unierzyskiego, zięcia Jana Matejki. Powstałe one w latach 1928–1930[31][32]. Na ścianie chóru znajdują się neogotyckie rzeźby przedstawiające króla Dawida i św. Cecylię, a w kaplicy Najświętszego Sakramentu ołtarz i figura Chrystusa Przyjaciela z 1937 roku autorstwa Bogusława Langmana[20].

 
Tryptyk w transepcie kościoła z III ćwierćwiecza XV wieku (2021)

W transepcie znajduje się tryptyk utrzymany w konwencji Sacra Conversazione, pochodzący prawdopodobnie z III ćwierćwiecza XV wieku, malowany temperą na desce i stylistycznie nawiązujący do niemieckiego malarstwa gotyckiego[20]. Przedstawia on postacie świętych: Andrzeja, Sylwestra, Jakuba, Julii i Barbary[33].

Wystrój Kaplicy Najświętszego Sakramentu zaprojektowała Teresa Michałowska-Rauszer, a wspólnie z artystą rzeźbiarzem Henrykiem Piechaczkiem z Wodzisławia Śląskiego wykonała także kamienną monstrancję. W kaplicy umieszczono także obraz: pt. Św. Jacek z ludem śląskim wykonany przez artystę malarza Aleksandra Grigorjewicza Paskiewicza z Białorusi, powstały według szkicu Adama Bunscha. Wśród ludu widoczny jest przedstawiony błogosławiony ks. Emil Szramek w stroju śląskim[20].

We wnętrzu po lewej stronie od wejścia do kościoła znajduje się tablica upamiętniająca ks. Emila Szramka, który został ogłoszony 13 czerwca 1999 roku przez papieża Jana Pawła II błogosławionym. Ponadto w kościele istnieje tablica z inskrypcjami łacińskimi upamiętniająca pierwszego proboszcza parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny – ks. Viktora Schmidta oraz tablica ku czci Pasterzy Kościoła Katowickiego z lat 1925–2000[33].

Znajdujące się w kościele dzwony zostały poświęcone w 2001 roku, a powieszono je 30 listopada 2007 roku. Są to: Maryja Niepokalana (970 kg), bł. Emil Szramek (580 kg) i św. Damian (130 kg). Wykonano je w ludwisarni Felczyńskich w Taciszowie[19].

Otoczenie

edytuj

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny położony jest przy placu ks. E. Szramka w Katowicach[3], na terenie dzielnicy Śródmieście[34]. Stanowi on wschodnie zamknięcie perspektywy ulicy Mariackiej[28]. Na południe od kościoła znajdują się pozostałe budynki parafialne parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, a na północy teren zieleni urządzonej wypełniający południowo-zachodnie naroże skrzyżowania ulic K. Damrota i Warszawskiej[28].

W 1871 roku ks. Victor Schmidt wprowadził się do nowego budynku probostwa, który został rozbudowany w latach 20. XX wieku. W latach 1874–1875 wzniesiono kolejny budynek, tzw. „organistówkę”[22]. 24 czerwca 1894 roku została poświęcona kaplica Ogrójca, która stanęła na placu przy kościele. W 1914 roku oddano do użytku tzw. „dom związkowy”[35], a 20 września 1997 roku poświęcono nowy dom parafialny[36].

Kaplica Ogrójca wzniesiona w stylu neogotyckim została przekształcona w kaplicę Golgota Ojczyzny. Jej uroczyste poświęcenie nastąpiło 12 czerwca 2015 roku[37]. Ściany wnętrza kaplicy pomalowane są na niebiesko, a posadzka jest pokryta ceramicznymi płytkami. Centralnym miejscem kaplicy jest krzyż złożony z 26 tablic, na których naniesiono inskrypcje z nazwani ważnymi dla historii Polski miejsc[38]. W rozecie nad wejściem do kapicy znajduje się witraż przedstawiający bł. ks. Emila Szramka z inskrypcją z datą i miejscem jego śmierci – „13.01.1942 DACHAU”[37].

Galeria

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2024-06-24].
  2. ↑ a b c d Tofilska 2020 ↓, s. 5.
  3. ↑ a b Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 46.
  4. ↑ Tofilska 2020 ↓, s. 11.
  5. ↑ Kozina 2012 ↓, s. 20.
  6. ↑ a b c d e Kozina 2012 ↓, s. 21.
  7. ↑ a b Tofilska 2020 ↓, s. 12.
  8. ↑ Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 42.
  9. ↑ Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 42-43.
  10. ↑ Szymik-Kozaczko 2010 ↓, s. 11.
  11. ↑ a b c d Parafia Niepokalanego Poczęcia NMP: Rys historyczny. www.mariacki.katowice.pl. [dostęp 2024-06-28]. (pol.).
  12. ↑ a b Tofilska 2020 ↓, s. 13.
  13. ↑ a b c Kozina 2012 ↓, s. 22.
  14. ↑ a b c d e f Szymik-Kozaczko 2010 ↓, s. 12.
  15. ↑ a b c d e f g Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 47.
  16. ↑ a b Tofilska 2020 ↓, s. 15.
  17. ↑ a b c d Szymik-Kozaczko 2010 ↓, s. 13.
  18. ↑ a b Tofilska 2020 ↓, s. 17.
  19. ↑ a b c Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 50.
  20. ↑ a b c d e Szymik-Kozaczko 2010 ↓, s. 14.
  21. ↑ Tofilska 2020 ↓, s. 19.
  22. ↑ a b Tofilska 2020 ↓, s. 20.
  23. ↑ Tofilska 2020 ↓, s. 42.
  24. ↑ a b Tofilska 2020 ↓, s. 44.
  25. ↑ Tofilska 2020 ↓, s. 448.
  26. ↑ Chojecka i in. 2004 ↓, s. 233.
  27. ↑ a b c d Konarzewski 1988 ↓, s. 7.
  28. ↑ a b c d Konarzewski 1988 ↓, s. 2.
  29. ↑ a b c d Konarzewski 1988 ↓, s. 5.
  30. ↑ Konarzewski 1988 ↓, s. 6.
  31. ↑ Andrzej Holeczko-Kiehl, Sześć obrazów Józefa Unierzyskiego w kościele Mariackim [online], katowice.wyborcza.pl, 2 września 2018 [dostęp 2024-06-24] (pol.).
  32. ↑ Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 48.
  33. ↑ a b Grzegorek i Tabaczyński 2014 ↓, s. 49.
  34. ↑ Urząd Miasta Katowice: Miejski System Zarządzania-Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. emapa.katowice.eu. [dostęp 2024-06-28]. (pol.).
  35. ↑ Tofilska 2020 ↓, s. 23.
  36. ↑ Tofilska 2020 ↓, s. 24.
  37. ↑ a b Tofilska 2020 ↓, s. 53.
  38. ↑ Tofilska 2020 ↓, s. 50-51.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Kościół_Niepokalanego_Poczęcia_Najświętszej_Maryi_Panny_w_Katowicach&oldid=74868480”