Wikipedia

Centrum (Szczecin)

śródmiejskie osiedle Szczecina

Centrum – osiedle administracyjne Szczecina, będące jednostką pomocniczą miasta. Według danych z 2024 na osiedlu na pobyt stały zameldowanych było 14 665 osób, co czyniło je wówczas najludniejszym osiedlem szczecińskiego Śródmieścia. W latach 1955–1976 Centrum było częścią osiedla Śródmieście w dzielnicy o tej samej nazwie. Obecne osiedle Centrum ustanowiono w ramach reformy administracyjnej w 1990.

Centrum
jednostka pomocnicza Szczecina
Ilustracja
Pazim, Pałac Ziemstwa Pomorskiego, Urząd Marszałkowski, Deptak Bogusława, plac Grunwaldzki
Państwo

 Polska

Województwo

 zachodniopomorskie

Miasto

Szczecin

Dzielnica

Śródmieście

Data założenia

1990

W granicach Szczecina

1735

Powierzchnia

1,03[1] km²

Populacja (2024)
• liczba ludności


14 665[1]

• gęstość

14 238[1] os./km²

Strefa numeracyjna

91

Tablice rejestracyjne

ZS, ZZ

Plan Centrum
Plan Centrum
Położenie na mapie Szczecina
Położenie na mapie
53°25′51,24″N 14°32′59,28″E/53,430900 14,549800
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Centrum łączy funkcje mieszkalne, handlowo-usługowe i administracyjne. Swoją siedzibę mają tu m.in.: Urząd Marszałkowski, Wojewódzki Sąd Administracyjny, Izba Administracji Skarbowej czy PZU.

Geografia

edytuj

Położenie

edytuj

Centrum jest jednym z 10 osiedli szczecińskiej dzielnicy Śródmieście i stanowi jednostkę pomocniczą gminy. Powierzchnia osiedla wynosi 1,03 km², co stanowi 0,34% powierzchni całego miasta[2]. Centrum od północy graniczy ze Śródmieściem-Północą, od wschodu ze Starym Miastem, od południa z Nowym Miastem, zaś od południowego zachodu ze Śródmieściem-Zachodem[3].

Zgodnie z uchwałą ustanawiającą osiedle jego granice stanowią[3]:

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego obszar Centrum położony jest w mezoregionie Wzniesienia Szczecińskie (313.26)[4], stanowiącym część makroregionu Pobrzeże Szczecińskie. Samo zaś Pobrzeże Szczecińskie jest fragmentem podprowincji Pobrzeża Południowobałtyckiego[5].

Środowisko

edytuj

W 2016 stężenie benzopirenu w atmosferze Centrum było jednym z większych w Szczecinie i zawierało się w przedziale 2,1-4,0 ng/m³. Stężenie pyłu PM2,5 zawierało się w przedziale od 17,5 do ponad 20,5 μg/m³ i także było jednym z większych w mieście. Poziom hałasu na osiedlu kształtował się na poziomie od 60 do ponad 75 dB, co czyniło osiedle jednym z najbardziej narażonych na hałas w mieście[6].

Historia

edytuj

Próby likwidacji umocnień fortecznych

edytuj

Współczesne osiedle Centrum obejmuje obszar dawnego fortu Wilhelma, wybudowanego w 1735[7]. W latach 50. XIX w. miasto rozpoczęło starania o likwidację fortów Wilhelma i Leopolda, stanowiących barierę dla rozwoju przestrzennego, a w konsekwencji też społeczno-gospodarczego Szczecina. W październiku 1857 na obradach specjalnej komisji ds. wykupu terenów fortecznych doszło do sporu między władzami miejskimi a prowincjonalnymi. Miasto zakładało budowę na terenach pofortecznych dzielnic handlowo-portowych, podczas gdy prowincja opowiadała się za przekształceniem tych terenów na cele mieszkaniowe. Stanowisko prowincji wspierał pruski architekt Edward Knoblauch, który sporządził plan zakładający przesunięcie umocnień fortecznych na północ w celu umożliwienia wytyczenia nowych ulic i przedłużenia tych już istniejących. W 1862 rząd pruski nie wyraził zgody na likwidację szczecińskiej twierdzy. Dwa lata później nadburmistrz Szczecina Senfft von Pilsach przesłał do rządu pruskiego list, w którym podkreślił, że utrzymanie w Szczecinie umocnień fortecznych uniemożliwia rozwój miasta. W dążeniu do uchwalenia przez rząd pruski ustawy o twierdzy szczecińskiej wsparcia von Pilsachowi udzielił premier Otto von Bismarck[8].

Rozwój urbanistyczny w XIX i XX wieku

edytuj
 
Eklektyczna zabudowa Friedrich-Karl-Platz i Preußische Straße

W latach 1864–1874 zespół w składzie: James Hobrecht – urbanista, Konrad Krühl – radca budowlany i Hermann Haken – nadburmistrz, opracował plan zabudowy terenów zajmowanych przez fort Wilhelma[9]. Zaprojektowano układ wielobocznych placów z promieniście rozchodzącymi się ulicami. Główne ciągi komunikacyjne miały otrzymać ogródki przed budynkami. W międzyczasie w 1873 rząd pruski ostatecznie przystąpił do likwidacji fortów Leopolda i Wilhelma[8]. Rozpoczęło się wznoszenie pierwszych kamienic; np. w 1877 powstała kamienica Hermanna Schulza[10]. W 1882 dokonano zmian w planie: zmieniono kształt Kaiser-Wilhelm-Platz[a] z kwadratowego na okrągły, zaprojektowano okrągły Friedrich-Karl-Platz[b] między Kaiser-Wilhelm-Platz i Arndt-Platz[c] oraz kwadratowy Augustaplatz[d] między Kaiser-Wilhelm-Platz i Königsplatz[e][11]. Zrezygnowano z wytyczenia wielokątnego Ludwigplatz, który miał się znajdować na przecięciu Kaiser-Wilhelm-Straße[f] i Deutsche Straße[g]. W latach 80. XIX w. powstały kamienice w kwartale König-Albert-Straße[h] – Friedrich-Karl-Straße[i] – Deutsche Straße, północno-wschodniej części Kronprinzenstraße[j] i zachodniej Augustastraße[k][12]. Prace budowlane zintensyfikowano w latach 90. XIX w. Zabudowano m.in. kwartały przy Paradeplatz, Falkenwalderstraße[l], Barnimstraße[m], Friedrich-Karl-Straße, König-Albert-Straße. Narożne budynki akcentowano hełmami i szczytami[13]. Przed 1911 zakończono zabudowę kwartałów sąsiadujących z Kaiser-Wilhelm-Platz[14].

II wojna światowa

edytuj
 
Usuwanie skutków bombardowań na ulicy Jaromira (Moltkestraße, dziś aleja Wyzwolenia), ok. 1945

Pierwsze zniszczenia obszaru dzisiejszego Centrum w czasie II wojny światowej nastąpiły w nalocie alianckim w nocy z 20 na 21 kwietnia 1943. Uszkodzono Schiller-Realgymnasium, Katholische Johanniskirche, kamienicę z restauracją Kaiserhallen przy Kaiser-Wilhelm-Platz, Finanzamt Stettin Nord, część kamienic przy Falkenwalderstraße i kamienicę Deutsche Straße 20[15]. Kolejne zniszczenia przyniósł nalot w nocy z 5 na 6 stycznia 1944. Uszkodzono zabudowę Kaiser-Wilhelm-Straße. W kolejnym nalocie w nocy z 16 na 17 sierpnia 1944 w gruzach legła zabudowa kwartałów położonych między Politzerstraße a Grabowerstraße[n] oraz zabudowa Augustaplatz. Kilkanaście dni później, w nocy z 29 na 30 sierpnia, na miasto spadły bomby benzolowe, pojemniki z płynem zapalającym i bomby niszczące. Wywołały one burze ogniowe, które dokonały dalszego spustoszenia. Wskutek tych dwóch bombardowań kwartały kamienic we wschodniej części osiedla obróciły się w perzynę (ocalały pojedyncze obiekty, jak np. kamienica nr 34 przy Birkenallee[o])[16]. U schyłku wojny, między lutym a marcem 1945, artyleria radziecka ostrzelała jeszcze Paradeplatz[17].

Lata 50. XX wieku

edytuj
 
Budowa ŚDM przy placu Lotników, lata 50. XX wieku

Wskutek niemal całkowitego zniszczenia Starego Miasta, funkcje handlowo-usługowe przejęły tereny dzisiejszego osiedla Centrum[18]. Kaiser-Wilhelm-Straße (przemianowana na aleję Jedności Narodowej) była jedną z pierwszych ulic zasiedlonych przez ludność polską przybywającą do miasta[19] i jedną z pierwszych ulic, które otrzymały nazwę w języku polskim[20]. Uchwałą nr 670 Prezydium Rządu z dnia 7 października 1954 utworzono osiedle Śródmieście w dzielnicy o tej samej nazwie[21].

W latach 1952–1954 zespół architektów w składzie: Henryk Nardy, Witold Adamczyk i Emanuel Maciejewski stworzył projekt Śródmiejskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Przy alei Jedności Narodowej i placu Lotników, na parcelach oczyszczonych z gruzów, stanęły pięciokondygnacyjne, socrealistyczne bloki ze spadzistymi dachami[22][23]. Prace budowlane zakończyły się w 1958[23]. Były to pierwsze budynki mieszkalne zbudowane w mieście po zakończeniu II wojny światowej[24].

Pierwszy projekt „nowego centrum”

edytuj

W latach 50. XX w. powstały pierwsze koncepcje odbudowy okolic dzisiejszej alei Wyzwolenia. Planowano wytyczenie placu Centralnego i otoczenie go reprezentacyjnymi budynkami użyteczności publicznej: filharmonią, teatrem miejskim, wojewódzkim domem kultury oraz hotelem, kinem i domem towarowym. Pod koniec dekady plan gruntownie zmieniono, ograniczając się do wybudowania hali widowiskowo-sportowej[25]. Ostatecznie i ten projekt nie doczekał się realizacji.

Lata 1960–1989

edytuj

Inwestycje w mieszkalnictwo i usługi

edytuj
 
Aleja Wyzwolenia z blokami wybudowanymi w 1963 r. wg projektu H. Nardego
 
Fragment Centrum z lotu ptaka, lata 80. XX wieku. W lewym górnym narożniku widoczna nowa zabudowa

Lata 60. XX w. to czas odbudowy obszarów Centrum zrównanych z ziemią w nalotach alianckich. W 1960 narożnik alei Wyzwolenia i placu Żołnierza Polskiego wypełniono kilkukondygnacyjnym narożnym blokiem znanym ze sklepu Cepelia, projektu H. Nardego[26]. W 1962 narożnik ulicy Jagiellońskiej i alei Wojska Polskiego zabudowano blokiem według projektu J. Karwowskiego[26]. Rok później wzniesiono budynki mieszkalno-usługowe przy al. Wyzwolenia 37–47 i 25–35 wg projektu H. Nardego. W kolejnych latach zaczęto odchodzić od zabudowy nawiązującej wysokością i skalą do zachowanych kwartałów kamienic. Pierwsze powojenne punktowce – jeden na narożniku ulicy Rayskiego z ulicą Śląską, drugi na narożniku ulicy Rayskiego i ulicy Piłsudskiego – zwrócone fasadami frontowymi ku placowi Grunwaldzkiemu, zbudowano w latach 1963–1965[26][27]. Ośmiopiętrowe bloki wyraźnie dominują nad przedwojenną, niższą zabudową okolicy. Projekt bloków wykonał szczeciński architekt Tadeusz Ostrowski[26]. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku u wylotu alei Jedności Narodowej do placu Żołnierza Polskiego powstały kolejne punktowce, tym razem według projektu Aliny Bursze, Teodora Bursze, Stanisława Płoskiego i Romana Szymborskiego[28]. W 1963 ogłoszono konkurs na zagospodarowanie parcel przy alei Wojska Polskiego powstałych po usunięciu gruzów zniszczonych kamienic[29]. Konkurs rozstrzygnięto na korzyść szczecińskich architektów Wacława Furmańczyka i Witolda Jarzynki, którzy zaprojektowali 10-piętrowe bloki mieszkalne[30]. W latach 1967–1972 przy placu Rodła powstał galeriowiec Mozaika projektu R. Frydy-Karwowskiej, a w 1971 przy ulicy Wielkopolskiej wzniesiono punktowiec projektu T. Ostrowskiego[26]. Powstawała także zabudowa o charakterze typowo usługowym, jak pawilon Cezasu (1967–1969, proj. M. Rąbek[31]), kombinat Kaskada (1962[32]) czy Hotel Neptun (1972–1984[33]). Planowano wyburzenie zachowanych kwartałów kamienic i zastąpienie ich współczesnymi budynkami[34]. Plan ostatecznie porzucono. Kamienice remontowano niekiedy bez odtwarzania detali zniszczonych w bombardowaniach lub powojennych pożarach: przykładami są kamienice Wilhelma Zimmermanna i Augusta Mintza[35][36].

Uchwałą nr 211 Rady Ministrów z dnia 14 października 1976 zlikwidowano podział administracyjny Szczecina na dzielnice i osiedla, skutkiem czego przestało istnieć osiedle Śródmieście[37].

Inwestycje komunikacyjne

edytuj
 
Poszerzanie alei Wyzwolenia, 1976

Na przełomie lat 70. i 80. XX w. przebudowano układ komunikacyjny we wschodniej części osiedla. Zlikwidowano przedwojenny zadrzewiony trójkątny plac u zbiegu ulic Piłsudskiego, Roosevelta i Jaromira. Ulicę Piłsudskiego przebito od ulicy Roosevelta do ulicy Matejki, zmodyfikowano przebieg północnej części ulicy Roosevelta i połączono ją z ulicą Jaromira, tworząc aleję Wyzwolenia. Na skrzyżowaniu alei Wyzwolenia i ulicy Piłsudskiego wytyczono plac Rodła. Aleję Wyzwolenia na odcinku od placu Żołnierza Polskiego do placu Rodła rozbudowano o jezdnię wschodnią, wykorzystując w tym celu rezerwę terenową pozostawioną przed powojennymi blokami[38].

Drugi projekt „nowego centrum”

edytuj

W latach 70. XX w. powrócono do kwestii zabudowy wolnych parceli po wschodniej stronie ulicy Roosevelta. Andrzej Skopiński i Witold Jarzynka zaprojektowali na tym obszarze nowe centrum Szczecina, które miało się składać z dwóch 30- i 38-piętrowych, połączonych ze sobą wieżowców hotelowych przy placu Rodła, budynek handlowo-usługowy przypominający poustawiane jedna na drugiej szuflady wraz z podziemnym dwupoziomowym parkingiem. Za „szufladkowcem” miały stanąć trzy 20-piętrowe, jednakowe wieżowce, w których siedzibę miała mieć m.in. dyrekcja Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego. Te plany także pozostały jedynie na papierze[25].

Po roku 1989

edytuj

Nowe inwestycje budowlane

edytuj
 
CHR Galaxy i biurowiec Pazim

Po transformacji systemowej w Polsce przywrócono zlikwidowany w 1976 podział administracyjny miasta na dzielnice i osiedla i powołano osiedle Centrum[3]. Rozpoczął się proces zagospodarowywania pustych dotąd parcel w Centrum. 12 grudnia 1990 przy pl. Rodła wmurowano kamień węgielny pod budowę wieżowca Pazim, zaprojektowanego przez Miroslava Genga i Ivo Majorunca[39]. Był to pierwszy budynek powstały na niezagospodarowanym od czasów powojennych terenie przy alei Wyzwolenia. Wieżowiec oddano do użytku w listopadzie 1992[40]. W jego sąsiedztwie, przy skrzyżowaniu ulic Piłsudskiego i Matejki, wzniesiono biurowiec Pomeranus dla Zakładu Ubezpieczeń Społecznych[39]. W latach 2007–2010 przy ul. Piłsudskiego 27 wybudowano nową kamienicę; był to pierwszy budynek na terenie Centrum powstały w nurcie postmodernistycznej retrowersji[41]. Od kwietnia 2022 na terenie osiedla Centrum przy ulicy Piłsudskiego 40, w zmodernizowanym budynku dawnej przychodni lekarskiej i liceum, mieści się Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego[42].

Rewitalizacja zabudowy kamienicznej

edytuj
 
Ulica Śląska z kamienicami zrewitalizowanymi przez prywatny podmiot

W 1992 miejski Zespół Koordynacji ds. Renowacji stworzył Strategię Renowacji Śródmieścia Szczecina, którą Rada Miasta przegłosowała w 1993[43]. Wybrano dwojaki sposób finansowania pilotażowej inwestycji: odnowieniem kwartału nr 27 (osiedle Turzyn) miało zająć się miasto, a modernizację pięciu kwartałów w Centrum zamierzano zrealizować w ramach spółki z prywatnym inwestorem. W 1993 Szczecińskie Centrum Renowacyjne (SCR) podpisało umowę z norweską firmą URGN, lecz w 1998 została ona rozwiązana wobec braku zrealizowania planu rewitalizacji. W następstwie zawarto umowę z firmą American Retail System[43].

W styczniu 2002 rozpoczęło renowację komunalnych kamienic w kwartale nr 22 ograniczonym ulicami Bogusława, Wojska Polskiego i Jagiellońską. Zakres remontu objął m.in. wyburzenie oficyn, modernizację dachu, wnętrza i fasad, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, a prace zakończono w 2008[44][45]. Jako następny, od 2010 modernizację miał przechodzić kwartał nr 21 ograniczony ulicami Jagiellońską, Bogusława X, Bałuki i Śląską, a zakończenie prac planowane było na 2015[46]. Szybko jednak przerwano prowadzone prace i w 2012 cztery kamienice sprzedano prywatnemu inwestorowi ze Szwecji[47]. W lipcu 2013 SCR zlikwidowano, a jego majątek przejęło TBS Prawobrzeże[48]. W 2020 TBS sprzedał kolejne kamienice wymagające remontu i jednocześnie zapowiedział chęć zbycia udziałów w pozostałych[46].

Modernizacja ulic

edytuj
 
Deptak Bogusława, po prawej kamienice zrewitalizowane przez SCR

W latach 1998–2000 odcinek ulicy Bogusława zamknięto dla ruchu pieszego i przebudowano na strefę pieszą, zwaną potocznie Deptakiem Bogusława[49]. W kolejnych latach planowano przekształcenie w strefę pieszą ulic Rayskiego, Monte Cassino i Jagiellońskiej, a centrum powstałego w ten sposób „deptaku gwiaździstego” stać się miał plac Zamenhofa[50]. Projektu nie zrealizowano, poprzestając na przebudowie tylko jednej ulicy.

Lata 10. i 20. XXI w. przyniosły modernizację ulic na terenie Centrum połączoną z wprowadzeniem większej ilości zieleni, małej architektury, stylowej nawierzchni i oświetlenia oraz uspokojeniem ruchu. W 2015 w ramach miejskiego programu „Zielone Przedogródki Szczecina” odtworzono historyczny wygląd klombów przed kamienicami przy alei Jana Pawła II[51][52]. W 2017 wyremontowano ulicę Jagiellońską na odcinku od alei Wojska Polskiego do placu Zamenhofa włącznie[53]. Na początku 2020 odbył się przetarg na remont alei Jana Pawła II od placu Grunwaldzkiego do ulicy Felczaka[54][55]. Prace zakończyły się 1 kwietnia 2022 r.[56][57] Pod koniec 2020 ogłoszono przetarg na przebudowę alei Wojska Polskiego od placu Zwycięstwa do placu Szarych Szeregów[58]. W ramach inwestycji m.in. wprowadzono strefę tempo 30, posadzono platany i krzewy ozdobne, wymieniono nawierzchnie chodników i jezdni oraz wyeksponowano historyczny fragment torowiska tramwajowego[59][60].

Architektura i urbanistyka

edytuj

Architektura

edytuj

Przed II wojną światową obszar obecnego osiedla zabudowany był niemal w całości kamienicami w stylu eklektycznym lub secesyjnym. Wskutek bombardowań alianckich zniszczeniu uległa większość kamienic na zachód od ulicy Śląskiej (między Wielkopolską a pl. Grunwaldzkim) i od alei Jana Pawła II (między pl. Grunwaldzkim a pl. Żołnierza Polskiego)[16]. Po wojnie wypalone ruiny w tej części osiedla rozebrano, pozostawiając nieliczne lepiej zachowane budynki. W latach 50. XX w. zbudowano trzy bloki mieszkalne w stylu realizmu socjalistycznego (Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa)[61], a od początku lat 60. XX w. stawiano już budynki wyłącznie w stylu modernistycznym[27][28][30]. Część wschodnia osiedla poniosła mniejsze straty. Zachowała się tu większość kamienic, w tym wiele z oryginalnym wystrojem elewacji i dachu. Na uwagę zasługują m.in. dwie kamienice w stylu neogotyckim przy ul. Wielkopolskiej 15 i 16, secesyjna kamienica przy ul. Wojciecha 1 czy eklektyczna kamienica Mintza. Natomiast wolne parcele w latach 60. XX w. zabudowano wielokondygnacyjnymi blokami w stylu modernizmu. Od lat 90. XX w. na wolnych działkach na obszarze całego osiedla powstają budynki mieszkalne w stylu postmodernizmu, mniej lub bardziej nawiązujące do zachowanej zabudowy kamienicznej[41].

  •  
    Przykład nieistniejącej zabudowy wschodniej części osiedla
  •  
    Eklektyczne kamienice z końca XIX w. przy ul. Jagiellońskiej
  •  
    Neogotyckie kamienice przy ul. Mazurskiej
  •  
    Socrealistyczna zabudowa ul. Mazurskiej
  •  
    Modernistyczna zabudowa wokół ul. Rayskiego
  •  
    Postmodernistyczny blok przy ul. Podhalańskiej

Urbanistyka

edytuj
 
Mapa dzisiejszego obszaru Centrum z 1939 r.

Układ urbanistyczny na terenie dzisiejszego osiedla Centrum cechuje się placami gwiaździstymi i promieniście rozchodzącymi się od nich ulicami[9]. Na osi ulicy Piłsudskiego leżą trzy takie place: Grunwaldzki, Odrodzenia i Szarych Szeregów. Na osi alei Wojska Polskiego zlokalizowany jest plac Zgody. Na osi alei Jana Pawła II (oprócz placu Grunwaldzkiego) leży kwadratowy plac Lotników. Dodatkowo między placem Grunwaldzkim a placem Zgody znajduje się półkoliste skrzyżowanie z promieniście wybiegającymi ulicami, które po II wojnie światowej nazwano placem Ludwika Zamenhofa[62][63].

W 1978 we wschodniej części dzisiejszego osiedla dokonano zmian w układzie urbanistycznym. Zlikwidowano kilka ulic, których zabudowa uległa całkowitemu zniszczeniu w czasie bombardowań alianckich[64]. W tym samym czasie poszerzono i zmieniono przebieg alei Wyzwolenia oraz wytyczono plac Rodła[38].

Zabytki i obiekty historyczne

edytuj
 
Kamienica przy ul. św. Wojciecha 1

Na obszarze Centrum znajdują się następujące obiekty wpisane do rejestru zabytków[65]:

Pomniki i tablice pamiątkowe

edytuj
 
Rzeźba Labirynt
 
Ławeczka Jana Czekanowskiego

Istniejące pomniki i tablice pamiątkowe[66]:

  • Tablica pamiątkowa poświęcona Czesławowi Piskorskiemu (ul. Mazurska 21)
  • Tablica pamiątkowa poświęcona Henrykowi Ostachiewiczowi (al. Jana Pawła II 41)
  • Tablica pamiątkowa poświęcona Romanowi Łyczywkowi (ul. Rayskiego 23)
  • Tablica pamiątkowa poświęcona Domowi Polskiemu (ul. Małopolska 3b)
  • Rzeźba Labirynt (w stanie ruiny; plac Zwycięstwa)
  • Ławeczka Jana Czekanowskiego (plac Władysława Andersa)
  • Pomnik Rodła (plac Rodła)
  • Kompozycja Skrzydła (plac Grunwaldzki)
  • Kompozycja Ptaki (plac Grunwaldzki)
  • Kompozycja Muszla (al. Jana Pawła II)
  • Kompozycja Para (al. Jana Pawła II),
  • Kompozycja Stare i Nowe (al. Jana Pawła II)
  • Kompozycja Wiosna (al. Jana Pawła II)
  • Kompozycja (plac Lotników)
  • Ptaki (plac Lotników)
  • Ptak (plac Lotników)

Nieistniejące:

Demografia

edytuj
Struktura płci i wieku ludności Centrum
(stan z 2024 roku)[2]
Okres/

l. osób

przedprodukcyjny
(0–19 lat) 		produkcyjny
(20–60 lat) 		poprodukcyjny
(pow. 60 lat) 		Razem
Ogółem 2126 7512 5027 14 665
kobiety 1006 3795 3079 7880
mężczyźni 1120 3717 1948 6785

W latach 2010–2015 osiedle Centrum było najszybciej wyludniającym się osiedlem Szczecina – liczba ludności zmniejszyła się o 11,32%. Centrum dotknięte było wysokim udziałem osób długotrwale bezrobotnych w liczbie osób w wieku produkcyjnym: 3,28%. Bezrobotni z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym stanowili 34,25% ogólnej liczby bezrobotnych. Liczba popełnionych przestępstw w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosiła 43,8, czyniąc Centrum jednym z bardziej niebezpiecznych osiedli[70].

Centrum w 2024 liczyło 14 665 osób, co stanowiło wówczas 4,2% ludności miasta. Było wówczas najludniejszym osiedlem w dzielnicy Śródmieście. Gęstość zaludnienia osiedla w tym czasie wynosiła 14 238 osób/km² i była wyższa od średniej dla całego miasta wynoszącej wówczas 1174 osób/km². W tym czasie dominowały grupy osób w wieku 20–60 lat, zaś najmniej było w grupie poniżej 19 roku życia[2].

Liczba ludności osiedla Centrum od 2008 r.
Źródło: Portal systemu informacji przestrzennej miasta Szczecin[1]

Oświata

edytuj
 
Centrum Mistrzostwa Sportowego
 
Schiller-Realgymnasium działające w latach 1881–1943

Według stanu z 2023, na terenie osiedla Centrum działają następujące placówki oświatowo-wychowawcze[2]:

  1. Przedszkola i żłobki:
    • Żłobek nr 6 „Muchomorek” (ul. Mazowiecka 11-12)
    • Żłobek nr 7 „Jarzębinka” (ul. Podhalańska 1-3)
    • Przedszkole Publiczne Nr 41 (ul. Podhalańska 5/6)
    • Niepubliczne Przedszkole „Jutrzenka” (ul. Mazowiecka 2).
  2. Zespoły szkół:
    • Szkoła Podstawowa nr 54 im. Janusza Korczaka (ul. Rayskiego 9)
    • Centrum Mistrzostwa Sportowego (ul. Mazurska 40)
      • Sportowa Szkoła Podstawowa
      • Liceum Ogólnokształcące Mistrzostwa Sportowego.
  3. Szkoły średnie:
    • Technikum Informatyczne SCI (ul. Mazowiecka 13).

W latach 1879–1881 przy Schillerstraße 6 wzniesiony został gmach dla Städtische Realschule (potem Schiller-Realgymnasium). Wskutek bombardowań Szczecina budynek został dwukrotnie uszkodzony: po raz pierwszy w nocy 20/21 kwietnia 1943, a po raz drugi w nocy z 16/17 sierpnia 1944[71] i z powodu znacznych zniszczeń nie został odbudowany. W latach 1905–1906 przy Friedrich-Karl-Straße[i] 42 wzniesiono budynek dla Dr. Gesenius Höhere Töchterschule. Około 20 lat później został on jednak rozebrany, a na jego miejscu w latach 1927–1928 postawiono modernistyczny gmach nr 40-42, w której siedzibę znalazła szkoła Gesenius-Wegener-Oberlyzeum (powstała w 1915 z połączenia Dr. Gesenius Höhere Töchterschule z Dr. Wegener-Lyzeum). Po zniszczeniach wojennych zmieniono przeznaczenie budynku umieszczając w nim przychodnię lekarską, a od stycznia 2022 jest on siedzibą Urzędu Marszałkowskiego[72]. Na tyłach Gesenius-Wegener-Oberlyzeum przy Schillerstraße 14-15 mieścił się trójskrzydłowy gmach szkoły podstawowej dla dziewcząt i chłopców Carl-Loewe-Schule[73][74]. Został on zniszczony w nalocie bombowym w sierpniu 1944 i nie został odbudowany[73].

Bezpieczeństwo publiczne i socjalne

edytuj

Północna część Centrum leży w zasięgu komisariatu Policji Szczecin-Niebuszewo, a południowa w zasięgu komisariatu Szczecin Śródmieście. Granica między komisariatami przebiega ulicą Jagiellońską. Osiedle w całości leży w zakresie Oddziału Śródmieście Straży Miejskiej w Szczecinie. Centrum leży w zasięgu rejonu Jednostki Ratowniczo-Gaśniczej nr 1 Państwowej Straży Pożarnej[2].

Przy ul. Świętego Wojciecha 7 działa SPSZOZ „Zdroje”[75].

Kultura

edytuj

Na terenie osiedla centrum funkcjonują dwie filie Miejskiej Biblioteki Publicznej w Szczecinie: nr 20 (ul. Śląska 21) i nr 28 (pl. Lotników 7). Oprócz tego Centrum jest siedzibą Teatru Otwartego, Teatru Małego, Muzeum Szczęścia, licznych galerii sztuki i dwóch klubów szachowych[2][76][77][78]. W Centrum Handlowo-Rozrywkowym Galaxy od 2004 działa Multikino z 486 miejscami siedzącymi[79].

Religia

edytuj
 
Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa na placu Zwycięstwa

Teren osiedla podzielony jest między cztery parafie kościoła rzymskokatolickiego: św. Jana Chrzciciela, Najświętszego Serca Pana Jezusa, św. Dominika i Świętej Rodziny[2].

Najstarszym kościołem w Centrum jest kościół św. Jana Chrzciciela przy dzisiejszej ulicy Bogurodzicy. 30 września 1890 dokonano jego konsekracji[80]. Do 1931 (kiedy poświęcono nieistniejący dziś kościół Chrystusa Króla na Łasztowni) kościół ten był jedynym kościołem rzymskokatolickim w Szczecinie. Wśród parafian byli także Polacy; co czwartą niedzielę odbywały się tu nabożeństwa w języku polskim. Od 1954 był to kościół parafii św. Jakuba Apostoła, a od 5 marca 1974 jest to kościół parafii św. Jana Chrzciciela[80].

Budowę ewangelickiego kościoła garnizonowego (dziś Najświętszego Serca Pana Jezusa) zakończono w 1919. Do 1945 pełnił funkcję ewangelickiego kościoła garnizonowego. Zaraz po wojnie był pierwszą czynną świątynią w Szczecinie. Pierwotnie kościół należał do parafii św. Jana Chrzciciela. 5 marca 1974 nastąpiło wydzielenie z niej istniejącej do dziś parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa[81].

Przed II wojną światową przy dzisiejszej ul. Podhalańskiej znajdowała się kaplica metodystów[82].

Przy ul. Bogusława 3 od 1995 działa najstarsza w Szczecinie świątynia buddyjska Sanboin[83].

Sport i rekreacja

edytuj

Funkcje sportowo-rekreacyjne Centrum zapewniają: plac generała Władysława Andersa (place zabaw, ścieżki spacerowe, siłownia zewnętrzna), boiska Szkoły Podstawowej nr 54 i Centrum Mistrzostwa Sportowego oraz place zabaw za budynkami przy ul. Rayskiego 2-4, 40-42 i Kujawskiej 7[84]. Przed II wojną światową istniała niewielka hala sportowa przy ul. Podhalańskiej[85].

Administracja i samorząd

edytuj

Samorząd mieszkańców

edytuj

Rada Osiedla Centrum liczy 15 członków[89]. W wyborach do rad osiedla 20 maja 2007 udział wzięło 301 głosujących, co stanowiło frekwencję na poziomie 1,61%[90]. W wyborach do rady osiedla 13 kwietnia 2003 udział wzięło 332 głosujących, co stanowiło frekwencję 1,59%[91]. Samorząd osiedla Centrum został ustanowiony w 1990[92].

Transport

edytuj
 
Tramwaje linii nr 2 na przystanku w alei Wyzwolenia, 1975 r.
 
Tramwaje linii nr 11 na przystanku Plac Grunwaldzki, 2024 r.

Pierwszą linią publicznego transportu zbiorowego wiodącą przez tereny dzisiejszego Centrum była linia omnibusu konnego od Bramy Królewskiej do Cmentarza Niemierzyńskiego, uruchomiona w 1876[93].

23 sierpnia 1879 uroczyście otwarto pierwszą linię tramwaju konnego w Szczecinie, która wiodła od zajezdni przy ul. Piotra Skargi przez centralny odcinek alei Wojska Polskiego do browaru Elysium przy ul. Stanisława Staszica. W 1897 linia została zelektryfikowana[94].

W II połowie lat 40. XX w., już po przejęciu miasta przez administrację polską, zbudowano prowizoryczną linię kolei polowej w celu wywozu gruzu ze zrujnowanego śródmieścia Szczecina. Stacja początkowa znajdowała się na terenie dzisiejszego Centrum, na ówczesnym placu Józefa Stalina (dziś plac Odrodzenia)[95].

W 1972 przebudowano torowisko tramwajowe na ulicy Buczka. Zlikwidowano tory biegnące jezdnią północną i ułożono nowe na miejscu promenady między jezdnią północną a południową[96].

1 grudnia 1973 decyzją prezydenta Jana Stopyry ograniczono transport tramwajowy w Centrum poprzez likwidację torowisk na alei Wojska Polskiego, ulicy Obrońców Stalingradu, ulicy Jacka Malczewskiego i części ulicy Franklina Delano Roosevelta. Jednocześnie oddano do użytku torowisko na nowym odcinku ulicy Mariana Buczka między placem Rodła a ulicą Jana Matejki[94].

Od 26 czerwca do 31 sierpnia 1992 MZK Szczecin i przedsiębiorstwo Kapri wykonały modernizację torowisk tramwajowych na całej długości ulicy Mariana Buczka[96].

15 stycznia 2020 przystąpiono do modernizacji infrastruktury tramwajowej na placu Szarych Szeregów[97]. Wymieniono tory tramwajowe na ulicy Piłsudskiego od wspomnianego placu do placu Odrodzenia[98]. 24 lipca 2021 rozpoczął się remont torowiska na odcinku ulicy Piłsudskiego od ulicy Matejki do ulicy Mazurskiej[99]. W następnym roku ukończono modernizację i 27 czerwca 2022 przywrócono ruch tramwajowy[100].

Wykaz ulic i placów

edytuj

Istniejące ulice i place

edytuj
 
Ulica Generała Ludomiła Rayskiego
 
Ulica Podhalańska
 
Ulica Śląska
 
Ulica Jagiellońska
 
Ulica Marszałka Józefa Piłsudskiego

Wykaz istniejących ulic i placów położonych na obszarze szczecińskiego osiedla Centrum. Nazwy niemieckie zaczerpnięto z planu miasta Szczecina z 1937[62].

Nazwa Dawne nazwy
Edmunda Bałuki Bismarckstraße
Ledóchowskiego[101]
Obrońców Stalingradu
Bogurodzicy Greifenstraße
Borysza Giesebrechtstraße
Radomira
Olgi Boznańskiej –
pl. Grunwaldzki Westend Kirchplatz
Kaiser-Wilhelm-Platz
Jagiellońska Turnerstraße
Kaszubska Elisabethstraße
Kujawska Kantstraße
Jacka Malczewskiego Birkenallee
Małopolska Augustastraße
Mazowiecka Schillerstraße
Mazurska Preußische Straße
Monte Cassino[102] Arndtstraße
Armii Czerwonej
pl. Odrodzenia Friedrich-Karl-Platz
al. Papieża Jana Pawła II Kaiser-Wilhelm-Straße
al. Jedności Narodowej
Marszałka Józefa Piłsudskiego Friedrich-Karl-Straße
al. Pomorska[101]
ul. Mariana Buczka[103]
Podhalańska Fichtestraße
Generała Ludomiła Rayskiego Kronprinzenstraße
Polonii Zagranicznej[104]
Generała Karola Świerczewskiego[105]
Franklina Delano Roosevelta Pölitzer Straße
pl. Szarych Szeregów[106] Arndtplatz
pl. Józefa Stalina[107]
pl. Sprzymierzonych[101]
pl. Konstantego Rokossowskiego[108]
pl. Włodzimierza Lenina[109]
pl. Sprzymierzonych[110]
Śląska König-Albert-Straße
Świętego Wojciecha Karkutschstraße
Wielkopolska Deutsche Straße
Stanisława Więckowskiego Alte Falkenwalder Straße
ks. Ignacego Skorupki[101]
pl. Ludwika Zamenhofa –
al. Wojska Polskiego Falkenwalder Straße
pl. Żołnierza Polskiego pl. Teatralny
Königsplatz

Nieistniejące ulice i place

edytuj

Nieistniejące obecnie ulice położone były we wschodniej części współczesnego osiedla, w okolicach dzisiejszego centrum handlowego „Galaxy” oraz wieżowca Pazim.

  • ul. Cysterska (Loewestraße)[111]
  • ul. Dobrosławy (Bugenhagenstraße)[111]
  • ul. Leszka Białego (Giesebrechtstraße)[111]
  • ul. Borysza (Prutzstraße; dziś nazwę ul. Borysza nosi fragment dawnej Giesebrechtstraße)[111][112]

Ludzie związani z Centrum

edytuj
  • Czesław Piskorski – pionier polskiego krajoznawstwa i turystyki na Pomorzu Zachodnim; w latach 1945–1987 mieszkał w kamienicy przy ulicy Mazurskiej 21[113].
  • Emil Stoewer – pionier motoryzacji, współzarządzający szczecińskiej fabryki Stoewer-Werke AG; w latach 1907–1917 mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 32[114].
  • Erwin Ackerknecht – historyk literatury, profesor filozofii, pisarz, bibliotekarz, nauczyciel; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 37[115][116][117].
  • Heliodor Sztark – inżynier budownictwa, dyplomata, urzędnik konsularny, wykładowca akademicki, meloman; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Marszałka Józefa Piłsudskiego 29[114]. Sprawował funkcję konsula w konsulacie przy Piłsudskiego 9.
  • Helena Majdaniec – wokalistka bigbitowa; w latach 1947–2002 mieszkała z przerwami w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Wielkopolskiej 29[114].
  • Henryk Osten-Ostachiewicz – artysta malarz, współzałożyciel szczecińskiego oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 41[118].
  • Kurt Tucholsky – dziennikarz i pisarz; mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej ulicy Rayskiego 29[114].
  • Stanisława Angel-Engelówna – aktorka; w latach 50. XX wieku mieszkała w kamienicy przy dzisiejszej alei Papieża Jana Pawła II 43[114].
  • Wilhelm Meyer-Schwartau – architekt, miejski radca budowlany Szczecina; w latach 1891–1935 mieszkał w kamienicy przy dzisiejszej alei Wojska Polskiego 63[114].

Galeria

edytuj

Centrum współcześnie

edytuj

Centrum dawniej

edytuj
  •  
    Plac Grunwaldzki, lata 30. XX w.
  •  
    Plac Żołnierza Polskiego i ulica Edmunda Bałuki
  •  
    Pomnik cesarza Wilhelma na dzisiejszym pl. Żołnierza Polskiego (1903)
  •  
    Brama Portowa, koniec XIX w.
  •  
    Aleja Niepodległości (1910)

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W latach 1864–1877 Westend Kirchplatz, a od 1945 r. plac Grunwaldzki.
  2. ↑ W latach 1945–1956: plac Józefa Stalina, a od 1956 r. plac Odrodzenia.
  3. ↑ 1945-1950: plac Sprzymierzonych, 1950-1956: plac Konstantego Rokossowskiego, 1956-1991: plac Włodzimierza Lenina, 1991-2009: plac Sprzymierzonych, 2009-dziś: plac Szarych Szeregów.
  4. ↑ Od 1945 r.: plac Lotników.
  5. ↑ W latach 1945–1950 plac Teatralny, od 1950 r. plac Żołnierza Polskiego.
  6. ↑ 1945-2007: aleja Jedności Narodowej, 2007-dziś: aleja Papieża Jana Pawła II.
  7. ↑ Od 1945 r.: ulica Wielkopolska.
  8. ↑ Od 1945 r.: ulica Śląska.
  9. ↑ a b 1945–1947: aleja Pomorska, 1947–1991: ulica Mariana Buczka, 1991: ulica Marszałka Józefa Piłsudskiego.
  10. ↑ 1945–1947: ulica Polonii Zagranicznej, 1947–1992: ulica Karola Świerczewskiego.
  11. ↑ Od 1945 r.: ulica Małopolska.
  12. ↑ Od 1945 r.: aleja Wojska Polskiego.
  13. ↑ Od 1945 r.: aleja Piastów.
  14. ↑ Od 1945 r.: ulica Jana Matejki.
  15. ↑ Od 1945 r.: ulica Jacka Malczewskiego.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d Osiedla – liczba mieszkańców – 2018. Portal Systemu Informacji Przestrzennej Miasta Szczecin. [dostęp 2019-04-29].
  2. ↑ a b c d e f g Portal Systemu Informacji Przestrzennej Miasta Szczecin [online], geoportal.szczecin.eu [dostęp 2023-08-06] (pol.).
  3. ↑ a b c Uchwała Nr VIII/53/90 Rady Miejskiej w Szczecinie z dnia 28 listopada 1990 r. w sprawie utworzenia w mieście Szczecinie dzielnic i osiedli (Załącznik nr 1).
  4. ↑ Paulina Romanowicz, ukształtowanie fizycznogeograficzne terenu Stołczyna [online], Szczecin Stołczyn, 10 grudnia 2017 [dostęp 2023-08-19] (pol.).
  5. ↑ Państwowy Instytut Geologiczny; Państwowy Instytut Badawczy, Mapy geologiczne PIG-PIB. Regiony fizycznogeograficzne Polski [online], geologia.pgi.gov.pl [dostęp 2024-09-20] (pol.).
  6. ↑ 2.2.5 Sfera środowiskowa, [w:] Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Szczecin na lata 2017–2023 (pol.).
  7. ↑ Izabel Kozłowska, Szczecińskie fortyfikacje nowożytne. Rola fortyfikacji nowożytnych w kształtowaniu układu przestrzennego miasta Szczecina oraz wpływ analizy historycznej na współczesne działania projektowe i zakres ochrony konserwatorskiej, Szczecin: Politechnika Gdańska, s. 47 (pol.).
  8. ↑ a b Włodzimierz Stępiński, Dyskusja nad zniesieniem twierdzy szczecińskiej, [w:] Bogdan Wachowiak (red.), Dzieje Szczecina, Szczecin: 13 Muz, 1994, s. 62–70 (pol.).
  9. ↑ a b Magdalena Rzeszotarska-Pałka. Szczecińskie przedogródki z przełomu XIX i XX wieku. „Architektura. Czasopismo Techniczne”. 19, 109, 6A, s. 127–133, 2012. 
  10. ↑ 1877 – Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica.pl [online], pomeranica.pl [dostęp 2024-08-17].
  11. ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1880 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05].
  12. ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1886 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05].
  13. ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1894 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05] (pol.).
  14. ↑ Plany historyczne rozwoju przestrzennego Szczecina – 1911 r. | Biuro Planowania Przestrzennego Miasta [online], bppm.szczecin.pl [dostęp 2023-08-05] (pol.).
  15. ↑ Nalot na Szczecin, 20/21 kwietnia 1943 r. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-06] (pol.).
  16. ↑ a b 20. urodziny Pazimu. Jak powstał? Co tam było wcześniej? [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl, 9 listopada 2012 [dostęp 2023-08-10] (pol.).
  17. ↑ Jak zniszczono Szczecin. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-06] (pol.).
  18. ↑ Tom I: Uwarunkowania, [w:] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Szczecin – Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Szczecin [pdf], bip.um.szczecin.pl [dostęp 2023-08-25] (pol.).
  19. ↑ Paweł Bartnik, Jan Macholak, Kronika Szczecina 1945-2005. Z biegiem lat, z biegiem dni, Szczecin: Wydawnictwo „Dokument” Oficyna Archiwum Państwowego w Szczecinie, 2005, s. 14 (pol.).
  20. ↑ Beata Afeltowicz, Piotr Zaremba jako „onomasta”, „przestrzeń i forma”, 22 (3), 2014, s. 134, ISSN 1895-3247 (pol.).
  21. ↑ Uchwała nr 670 Prezydium Rządu z dnia 7 października 1954 r. w sprawie podziału na dzielnice miasta Szczecina (M.P. z 1954 r. nr 111, poz. 1551).
  22. ↑ Bogdana Kozińska, Papieża Jana Pawła II, aleja, [w:] Tadeusz Białecki (red.), Encyklopedia Szczecina., Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 708–709, ISBN 83-7241-089-5, OCLC 248692694 [dostęp 2021-09-21] (pol.).
  23. ↑ a b Maria Łopuch. Śródmiejska Dzielnica Mieszkaniowa w Szczecinie. „Przegląd Zachodniopomorski. Rozprawy i Studia”. 1, 2011. 
  24. ↑ Dzieje Szczecina 1945-1990. Szczecin: Wydawnictwo 13 Muz, 1998. ISBN 83-908898-0-3.
  25. ↑ a b Dana, luksusy wśród ruin i nowa arteria. Spacer aleją Wyzwolenia [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl, 25 grudnia 2015 [dostęp 2023-08-10] (pol.).
  26. ↑ a b c d e Wojciech Bal. Architektura modernistyczna Szczecina lat 60. i 70. w idei i realizacji. „Wiadomości Konserwatorskie”. 47, 2017. 
  27. ↑ a b J. Ławrynowicz, O. Różycki, C. Piskorski: Plac Grunwaldzki. stmkm.szczecin.pl. [dostęp 2018-03-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
  28. ↑ a b Marcin Gigiel, To miało być szczecińskie „city”. Jest architektoniczny chaos. Co się wkrótce zmieni? [online], wszczecinie.pl [dostęp 2020-12-28] (pol.).
  29. ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Plac Zgody. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2021-05-24] (pol.).
  30. ↑ a b Marcin Szneider, Plac Zgody w Szczecinie: konkurs z 1964 r. [online], 13 września 2020 [dostęp 2021-05-24] (pol.).
  31. ↑ In memoriam – Pamięci Architektów Polskich – Marian Rąbek [online], archimemory.pl [dostęp 2020-11-12].
  32. ↑ Tadeusz Białecki, Andrzej Bojanowski, Zakład Historii Pomorza Zachodniego (Uniwersytet Szczeciński) (red.), Encyklopedia Szczecina. T. 1: A-O, Szczecin: US. IH.ZHPZ, 1999, ISBN 978-83-87341-45-9 [dostęp 2023-08-06].
  33. ↑ Był kiedyś „Neptun” [online], 24kurier.pl [dostęp 2023-08-06] (pol.).
  34. ↑ 2.1.4 Sfera przestrzenno-funkcjonalna, [w:] Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Szczecin na lata 2017–2023, s. 76–77 (pol.).
  35. ↑ Plac Odrodzenia na pocztówce wysłanej w 1971 r. [online], fotopolska.eu [dostęp 2021-10-03].
  36. ↑ Kamienica nr 7. Oszpecona elewacja od strony placu Odrodzenia. [online], fotopolska.eu [dostęp 2021-10-03].
  37. ↑ Uchwała nr 211 Rady Ministrów z dnia 14 października 1976 r. w sprawie utraty mocy obowiązującej niektórych aktów prawnych ogłoszonych w Monitorze Polskim (M.P. z 1976 r. nr 40, poz. 179).
  38. ↑ a b Jak aleja Wyzwolenia stała się szeroką arterią « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-10] (pol.).
  39. ↑ a b Andrzej Kraśnicki jr., 20. urodziny Pazimu. Jak powstał? Co tam było wcześniej? [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl, 9 listopada 2012 [dostęp 2023-08-10] (pol.).
  40. ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Budowa Pazimu, a obok słynny salon gier. Miejskie (r)ewolucje: Szczecin 1989-2019 na Waszych zdjęciach [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-08-10].
  41. ↑ a b Kamienica mieszczańska, al. J. Piłsudskiego 27, [w:] Tadeusz Białecki (red.), Encyklopedia Szczecina, Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 390, ISBN 83-7241-089-5, OCLC 248692694 [dostęp 2021-09-21] (pol.).
  42. ↑ Nowa siedziba urzędu marszałkowskiego w Szczecinie oficjalnie otwarta. Ogród na dachu, wodospad w atrium [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-09-07].
  43. ↑ a b Izabela Kozłowska, Agnieszka Rek-Lipczyńska, Modele rewitalizacji XIX-wiecznych obszarów miejskich na przykładzie Szczecina, „Przestrzeń – Urbanistyka – Architektura”, 1, Szczecin: ZUT, 2017, s. 115–128, DOI: 10.4467/00000000PUA.17.007.7125 (pol.).
  44. ↑ Piotr Szyliński, Tak wyglądała ul. Bogusława. Tu był Duet, Paryż i Alicja z Krainy Czarów. Miejskie (r)ewolucje na deptaku [ZDJĘCIA] [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-08-14].
  45. ↑ Kinga Konieczny, Rusza renowacja kamienic w centrum Szczecina [online], szczecin.wyborcza.pl, 23 stycznia 2002 [dostęp 2024-08-14].
  46. ↑ a b To miała być „Starówka Jagiellonów”. Minęło ponad 10 lat, a część kamienic wciąż straszy – Szczecin [online], wszczecinie.pl [dostęp 2024-08-14] (pol.).
  47. ↑ Jolanta Kowalewska, Kamienice ze śródmiejskiego kwartału na sprzedaż. Gminna spółka nie daje rady z remontowaniem [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-08-14].
  48. ↑ SCR zlikwidowane – tak zdecydowali radni Szczecina po burzliwej dyskusji [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-08-14].
  49. ↑ Jeden z najstarszych szczecińskich zegarów ma ponad 300 lat. „To obiekty tajemnicze, większość z nich skrywa swoją historię” – Szczecin [online], wszczecinie.pl [dostęp 2024-08-14] (pol.).
  50. ↑ Deptak Rayskiego? « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2024-08-14] (pol.).
  51. ↑ Wypięknieje jedna z głównych ulic Szczecina [online], wszczecinie.pl [dostęp 2021-09-22] (pol.).
  52. ↑ Aleja Jana Pawła II ma nowe przedogródki [online], Wiadomości Szczecin, 24 października 2016 [dostęp 2021-09-22] (pol.).
  53. ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Wyremontowana Jagiellońska. Dobra robota czy trzeba poprawiać? Teraz się okaże [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2024-09-08] (pol.).
  54. ↑ Szczecin: Postępuje przebudowa al. Jana Pawła II [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2021-09-23] (pol.).
  55. ↑ Remont alei Jana Pawła II w Szczecinie. Na jakim etapie są prace? [online], infoludek [dostęp 2021-09-23] (pol.).
  56. ↑ Szczecin otwiera aleję Jana Pawła II [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2022-05-22] (pol.).
  57. ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Al. Papieża Jana Pawła II w końcu otwarta dla ruchu. Na pieszym szlaku jest jednak poważna niedogodność [online], Gazeta Wyborcza Szczecin, 1 kwietnia 2022 [dostęp 2022-05-22] (pol.).
  58. ↑ Marcin Gigiel, O tym, kto przebuduje al. Wojska Polskiego dowiemy się później, niż zapowiadano [online], wszczecinie.pl [dostęp 2021-05-24] (pol.).
  59. ↑ Przystanek pamiątka po tramwajach na al. Wojska Polskiego. Fotograficzny raport z przebudowy alei [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-11-30].
  60. ↑ Przebudowana aleja Wojska Polskiego w Szczecinie już otwarta dla ruchu. Obowiązuje strefa tempo 30 [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2023-11-30].
  61. ↑ Encyklopedia Szczecina. Szczecin: Szczecińskie Towarzystwo Kultury, 2015, s. 1058. ISBN 978-83-942725-0-0.
  62. ↑ a b Plany miast – Europa środkowa. Mapster. [dostęp 2019-08-21].
  63. ↑ Plac im. Ludwika Zamenhofa – Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica.pl [online], pomeranica.pl [dostęp 2024-09-26].
  64. ↑ Sz. Bursewicz, Nazwy szczecińskich ulic. 1945-2004. Cz. 2: 1957-1991, [w:] Kronika Szczecina. 2004, Szczecin 2005, s. 22–35 (pol.).
  65. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo zachodniopomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 119 [dostęp 2018-08-02].
  66. ↑ Pomniki i tablice w Szczecinie :: Urząd Miasta Szczecin [online], www.um.szczecin.pl [dostęp 2023-08-21].
  67. ↑ Kwiaty i znicze w miejscu zdekomunizowanego pomnika [online], szczecin.wyborcza.pl [dostęp 2022-02-19] (pol.).
  68. ↑ Co dalej z tym, co zostało po Pomniku Wdzięczności dla Armii Radzieckiej – Region – Radio Szczecin [online], radioszczecin.pl [dostęp 2024-04-25].
  69. ↑ Encyklopedia Szczecina. T. II P-Ż. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, 2000, s. 151–154. ISBN 83-7241-089-5.
  70. ↑ 2.2.3 Sfera społeczna, [w:] Lokalny Program Rewitalizacji dla Miasta Szczecin na lata 2017–2023, s. 101 (pol.).
  71. ↑ Nalot na Szczecin, 20/21 kwietnia 1943 r. « sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2021-05-09] (pol.).
  72. ↑ Skonsolidowana siedziba Urzędu Marszałkowskiego – skonsolidowane korzyści dla środowiska | rpo.wzp.pl [online], rpo.wzp.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  73. ↑ a b Schillerschule – Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica.pl [online], pomeranica.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  74. ↑ Szczecin – Ulica Mazowiecka – stare zdjęcia, mapa [online], fotopolska.eu [dostęp 2023-08-21].
  75. ↑ Dane adresowe [online], Dane adresowe – Szpital Zdroje [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  76. ↑ O nas – Be Happy Museum – pierwsze Muzeum Szczęścia i Iluzji [online], behappymuseum.com [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  77. ↑ Teatr Otwarty | e-teatr.pl [online], Teatr w Polsce – polski wortal teatralny [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  78. ↑ Teatr Mały i restauracja Mała [online], Teatr Współczesny w Szczecinie, 23 czerwca 2023 [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  79. ↑ Szczecin [online], multikino.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  80. ↑ a b ks. Roman Kostynowicz: Pomniki architektury sakralnej diecezji szczecińsko-kamieńskiej i kościoły miast biskupich w malarstwie i grafice Wiesława Śniadeckiego. Wyd. 1. Szczecin: Wydawnictwo Polskie Pismo i Książka, 1991.
  81. ↑ Sanktuarium Najświętszego Serca Pana Jezusa w Szczecinie [online], www.nspj.szczecin.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  82. ↑ Fichtestraße – Methodisten-Kapelle (Immanuel-Kapelle), Fichestraße 7 – sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  83. ↑ Marta Kaszubowska, Buddyjska strona Szczecina – Szczecin [online], wszczecinie.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  84. ↑ Relacja: ‪Centrum‬ (‪2195106‬) [online], OpenStreetMap [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  85. ↑ Fichtestraße – Turnhalle, Fichtestraße 3 – sedina.pl [online], sedina.pl [dostęp 2023-08-21] (pol.).
  86. ↑ RADA OSIEDLA CENTRUM. Urząd Miasta Szczecin. [dostęp 2019-07-21].
  87. ↑ Izba Administracji Skarbowej w Szczecinie. Krajowa Administracja Skarbowa. [dostęp 2019-07-21].
  88. ↑ Sąd Rejonowy Szczecin – Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie. [dostęp 2019-07-21].
  89. ↑ Radni Osiedla | RADA OSIEDLA CENTRUM [online], centrum.osiedla.szczecin.pl [dostęp 2023-08-21].
  90. ↑ Wybory Rad Osiedlowych 20 maja 2007. Urząd Miasta Szczecin. [dostęp 2010-05-07]. (pol.).
  91. ↑ Wybory do Rad Osiedli 13 kwietnia 2003 r. w statystyce. Urząd Miasta Szczecin. [dostęp 2010-05-07]. (pol.).
  92. ↑ Uchwała Nr VIII/53/90 Rady Miejskiej w Szczecinie z dnia 28 listopada 1990 r. w sprawie utworzenia w mieście Szczecinie dzielnic i osiedli (Uchwała VIII/53/90 Rady Miejskiej w Szczecinie z dnia 28 listopada 1990 r. Załącznik nr 1).
  93. ↑ Omnibusy konne 1861-1880, [w:] Remigiusz Grochowiak, Mirosław Janiak, Tramwaje w Szczecinie 1879-1945, wyd. 1, Poznań: Kolpress, 2019, s. 10–15, ISBN 978-83-943075-7-8 (pol.).
  94. ↑ a b Kajetan Szmuciński, Tramwaje w Szczecinie we 13 księgach prozą, Szczecin/Pasewalk 2017 (pol.).
  95. ↑ Andrzej Kraśnicki jr., Ulewy odsłoniły w odległym miejscu gruz z ruin zniszczonego w czasie wojny Szczecina [ZDJĘCIA], „Gazeta Wyborcza Szczecin”, szczecin.wyborcza.pl, 28 lipca 2021 [dostęp 2024-05-13] (pol.).
  96. ↑ a b Eligiusz Borkowski, Remont kapitalny torów na alei Piłsudskiego, „Biuletyn Informacyjny MZK”, swiatowy.org, 12 września 1992, s. 12 [dostęp 2023-09-04] (pol.).
  97. ↑ Plac Szarych Szeregów. Przebudowy dzień pierwszy [online], 24kurier.pl [dostęp 2023-09-04] (pol.).
  98. ↑ Plac Szarych Szeregów otwarty, nowa inwestycja i nowe utrudnienia [online], Radio Szczecin, 25 lipca 2020 [dostęp 2023-09-04] (pol.).
  99. ↑ Zmiany w rejonie Placu Rodła [online], swiatowy.org [dostęp 2023-09-04].
  100. ↑ Powrót tramwajów na Niebuszewo i plac Rodła [online], swiatowy.org [dostęp 2023-09-04].
  101. ↑ a b c d Zmiany nazw ulic, Kurier Szczeciński nr 74 (1533) z 15 marca 1950, s. 3.
  102. ↑ Nazwę przyjęto na podstawie uchwały nr XIV/125/91 po dyskusji na sesji plenarnej Rady Miasta w dniu 27 maja 1991 roku.
  103. ↑ Nazwę zmieniono na podstawie uchwały nr XIV/125/91 po dyskusji na sesji plenarnej Rady Miasta w dniu 27 maja 1991 roku.
  104. ↑ Nazwa zmieniona Uchwałą Miejskiej Rady Narodowej Nr 112 z 9 grudnia 1947; por. Zmiany nazw ulic, Kurier Szczeciński nr 74 (1533) z 15 marca 1950.
  105. ↑ Nazwę zmieniono na podstawie uchwały Rady Miasta nr XXVIII/367/92 na posiedzeniu w dniu 27 lipca 1992 roku.
  106. ↑ Uchwała Rady Miasta nr 241/09 na XL zwyczajnej sesji Rady Miasta z dnia 23 października 2009 roku.
  107. ↑ Bursewicz Sz., Nazwy szczecińskich ulic 1945-2004. Cz.1: Do roku 1956 W: Kronika Szczecina 2003. Nr 22, s. 119–152. Szczecin 2004.
  108. ↑ Nazwę zmieniono na podstawie protokołu nr VI z posiedzenia plenarnego MRN w Szczecinie odbytego w dniu 31 października i 7 listopada 1956 roku.
  109. ↑ Nazwę zmieniono na podstawie protokołu nr XI z posiedzenia plenarnego Rady Miasta w Szczecinie odbytego w dniu 28 lutego 1991 roku.
  110. ↑ Nazwę przywrócono na podstawie protokołu nr XI z posiedzenia plenarnego Rady Miasta w Szczecinie odbytego w dniu 28 lutego 1991 roku.
  111. ↑ a b c d Szymon Bursewicz, Nazwy szczecińskich ulic. 1945-2004. Cz. 2: 1957-1991, [w:] Kronika Szczecina. 2004, Szczecin 2005, s. 22 (pol.).
  112. ↑ Ulica Borysza – Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica.pl [online], pomeranica.pl [dostęp 2024-09-25].
  113. ↑ Pomniki i tablice w Szczecinie :: Urząd Miasta Szczecin [online], www.um.szczecin.pl [dostęp 2022-07-14].
  114. ↑ a b c d e f Niezwykli szczecinianie i ich kamienice [online], www.kamieniceszczecina.pl [dostęp 2020-05-26].
  115. ↑ Praca zbiorowa: Erwin Ackerknecht – bibliotekarz, humanista (1880–1960). Wybór pism. Szczecin: Monumenta Pomeranorum II, 2007, s. 7–9, 148–149. ISBN 978-83-87879-67-9.
  116. ↑ Edward Włodarczyk: Erwin Ackerknecht. Bibliotekarz aus Stettin. W: Szczecinianie stulecia. Wyd. Piątek trzynastego, 2000, s. 17–18, 135. ISBN 83-87735-63-9.
  117. ↑ Ackerknecht Erwin. W: Praca zbiorowa, red. Tadeusz Białecki: Encyklopedia Szczecina. T. 1. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii, Zakład Historii Pomorza Zachodniego, 2000, s. 21. ISBN 83-7241-089-5. (pol.).
  118. ↑ Odnowiona kamienica skradła serca mieszkańców. Zachwyca białą elewacją i miedzianymi wieżyczkami [foto] [online], wszczecinie.pl [dostęp 2022-07-14] (pol.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Centrum_(Szczecin)&oldid=75211489”