Wikipedia:Skarbnica Wikipedii/Glosariusz hinduizmu

Oto lista pojęć związanych z hinduizmem, które znajdują się (niebieskie) lub powinny się znaleźć (czerwone) w polskiej Wikipedii. Oczywiście listę tę można rozszerzać. Podstawowe zagadnienia z innych dziedzin wiedzy znajdziesz na liście przegląd dziedzin wiedzy.

Zobacz też przegląd zagadnień z zakresu religii.

Indeks

A – B – C – D – E – F – G – H – I – J – K – L – M – N – O – P – R – S – Ś – T – U – W – Z

A

adi - pierwszy, pierwotny, najwyższy, odwieczny
adwajtawedanta – indyjska filozofia niedualna, doktryna, główna szkoła wedanty
agamy – pisemny przekaz nauk
Agni – Ogień, Płomień; żywioł ognia; bóstwo czy anioł Ognia
agnihotra – wedyjski rytuał ogniowy
Ahi Bundhnja – wąż głębiny w mitologii wedyjskiej
Ahinsa – zasada niekrzywdzenia i niezabijania stworzeń
Akhara - miejsce do treningu
amryta / amata / dutsi / kanro – nektar nieśmiertelności, boski napój
ananda – stan szczęścia i błogości, wrodzona rozkosz ducha
Ananta – nieskończoność; imię węża w mitologii Indii
anawa – ego, egotyzm, złudna niższa jaźń w naukach jogi
Anuradha - nakszatra
Atal - jedna z podstawowych szkół ascetów
Arati - hinduistyczny rytuał
Ardra - nakszatra
Ardźuna, Arjuna – dowódca armii Pandawów z Mahabharaty
asana – pozycja ciała i postawa umysłu w jodze; mata do siedzenia, siedzisko
asura – nienaturalny, nienormalny, demon lub diabeł, zły duch
Aślesza - nakszatara
aśrama – świątynia, pustelnia; etap życia
Aświni - nakszatra
aświnowie – bliźnięta; para boskich braci bliźniaków
Atharwaweda – czwarta Weda, hinduskie pisma święte
atman – jaźń, dusza, mieszkaniec serca
Akszauhini - formacja bojowa
awatara – zstąpienie bóstwa w ludzką postać
awidja – niewiedza, ignorancja, głupota

B

Balarama – brat Śri Kryszny
Bhagawad Gita – święta księga hinduizmu; traktat 18 lekcji jogi
bhagawan – pan, władca, mistrz, błogosławieństw dawca
bhagawatapurana - jedna z najbardziej znanych i najczęściej studiowanych puran
bhakta – wielbiciel, ofiarnik, czciciel
bhakti – oddanie duchowe, uwielbienie, żarliwość, adoracja bóstwa
bhakti joga – joga duchowego oddania i wielbienia
Bharani - nakszatra
bharatanatiam – klasyczny taniec indyjski
Bhima – jeden z Pandawów; groźne imię Boga Śiwy
Bhuwaneśwari - jedna z najpotężniejszych bogiń hinduistycznych
bindi – kropka z pasty sandałowej malowana na czole hinduskich kobiet
bodhi – oświecenie, ucieleśnienie światłości
brahmaćarja – wstrzemięźliwość, celibat, boskie przewodnictwo, posłannictwo
Brahma – pierwsza forma boskiej trójcy, stwórca życia, kreator
Brahmamuhurta - miara czasu
Brahman – Wszechduch, Absolut, Bóg-Duch; kapłan hinduistyczny, "oddech umysłu"
Brahmany – komentarze objaśniające rytuały wedyjskie i sens ofiary
braminizm – powedyjski nurt religijny kasty braminów

C

czakra – krąg, okrąg, wir, ośrodek skupienia ducha w ciele
czintamani – ćinta-mani, świadomości klejnot, moc spełniająca życzenia

Ć

ćajtanja – światłość, duchowo obudzona świadomość; wielki święty indyjski (1485-1534)
Ćajtanjaćaritamryta - teologiczne dzieło autorstwa Krisznadasa opisujące życie Ćajtanji
Ćajtra - nakszatra
ćakra – koło, okrąg; krąg czcicieli Boga; ośrodek subtelnej energii
ćandra – księżyc, bóstwo księżyca
ćela – sługa, służebnik, wierny uczeń mistrza, adept
ćetas – inteligencja, świadome myślenie, zrozumienie, zdolność pojmowania
ćit, ćitta, ćittam – trzy pojęcia oznaczające świadomość siebie osadzoną w ośrodku serca

D

Daksza – jeden z siedmiu wieszczów wedyjskich
damaru – śiwaicki bębenek rytualny zwężony w środku, używany też w Tybecie
danda – święta laska, kij dharmy samnjasina
darśan (darśana) – widzenie bóstwa lub guru
Dattatreja – wielki jogin, troista inkarnacja
dewa – Bóg, Anioł, Świetlista Istota, Niebianin
Dewi – Bogini, dziewica, niebianka, anielica
Dewimahatmja - popularny hinduistyczny tekst religijny
Dewaczan – Niebiosa zapełnione przez Anioły
dewadasi – tancerka świątynna, "służebnica bogów"
Dhanisztha - nakszatra
dharma – prawo, zasady duchowe, nauka i praktyka, reguły drogi
dhjana (dhyāna) – medytacja, płynięcie ku światłu, pojazd światła
Djaus, Diwa – Niebo, Bóg niebios, ojciec niebios
Draupadi - w Mahabharacie żona pięciu braci Pandawów
dryszti - aspekt planetarny w horoskopie indyjskim
Durga – groźna forma Bogini Śakti, niszczycielka zła i demonów
dwapara juga – trzeci okres Mahajugi, wiek brązowy w hinduizmie
Dwarka - jedne z najstarszych siedmiu miast Indii
Dźagannatha – "Strażnik Planety", znana forma Kryszny czczona w wisznuizmie
Dźapa - intonowanie imion Wisznu na koralch medytacyjnych mala
Dźjesztha - nakszatra
dżina – zwycięzca, adept hathajogi, mistrz dżinizmu
dźiwa – dusza, jaźń żyjąca wewnątrz cielesnej powłoki
dźjotisz – światło, blask, astrologia wedyjska
dźniana – cudowny dar Bożej mądrości, przenikliwe zrozumienie boskich spraw i zasad

E

ekagrata – jednolitość, zwartość, stały stan skupienia w jodze

F

G

gandharwa – klasa niebiańskich istot, półbogów Upadewa o dobrej naturze i wielkim artyzmie
Ganeśa – "Pan Zastępów", starszy Syn Boga Śiwa i Bogini Parwati, ucieleśnia mądrość i wiedzę
Ganga – spolszcz. Ganges, święta rzeka w Indii
Garbhodakaśaji - druga inkarnacja Wisznu
Garuda – ptak wahana Boga Wisznu, rodzaj wielkiego orła
gatha – duchowe nauki i instrukcje podane rytmicznym wierszem do recytacji
ghatika - miara czasu
gopi – pasterka, tancerka, dusza wielbiąca pana Krysznę
gryhastha – etap gospodarza domu w życiu
guna – więź, związanie, połączenie, zasada twórcza
guru – mistrz i przewodnik duchowy, nauczyciel
guru-dakśina – datek na rzecz mistrza i jego świątyni czy szkoły religijnej
gurukula – dom guru, aśrama, stała rezydencja mistrza, centrum duchowe

H

Hanuman – król małp, koalicjant Ramy w walce z demonem Rawaną
Hare Kryszna – nazwa organizacji wisznuickiej; mantra indyjska
Harihara – bóstwo będące zjednoczeniem Boga Śiwa i Wisznu
Hariwamśa - dodatek do Mahabharaty
Hasta - nakszatra
Himawati – ezoteryczna Bogini znana z północnoindyjskiego śiwaizmu, matka Parwati
hinduista – specjalista z zakresu religii lub wyznawca hinduizmu
hinduizm – licząca około miliard wyznawców najstarsza religia ludzkości
holi – indyjskie święto wiosny w pełnię Księżyca

I

Indra – "siła", wedyjski władca niebios Swargi, anielski Bóg Gromu, władca losu
inkarnacja – wcielenie duszy indywidualnej w materialną postać bytu
iśa (īśā/na) – pan, władca, duch w sercu;
iśwara (īśvara) – pan, władca, czwarta emanacja Boga Śiwa odnoszona do serca
itihasy – legendy, bohaterskie sagi, opowieści mitologiczne jak Mahabharata czy Ramajana

J

Jadźurweda – jeden z czterech zbiorów świętych pism Wedy
jadźńa – ofiara ogniowa
Jama – zakazy moralne; anielskie Bóstwo śmierci i krainy zmarłych
joga – zjednoczenie, unia, połączenie, jedność; zbiór dyscyplin duchowych z Indii
Jogamaja – wewnętrzna moc Wisznu
Jogasutry – księga jogi Patandźalego
jogin – adept jogi, który osiąga zjednoczenie, czwarty etap rozwoju, kaiwalin – wyzwolony
juga – epoka, długi czas

K

Kalaczakra - koło czasu
Kali (Kālī) – Bogini, małżonka Śiwy, ucieleśnienie władzy nad śmiercią i czasem
kali juga – epoka bogini, wyzwolenia kobiety, panowania nad materią, wiek żelazny
Kalkin – zbawiciel, wyzwoliciel; imię nadchodzącej awatary Wisznu
kalpa – okres, epoka, wielki cykl czasu, większy niż juga
kalpanā - wyobrażenie
karma, karman – czyn, akcja, los, przeznaczenie, skutek
kasta – grupa społeczna w kulturze Indii
klasyczne tańce hinduskie – opis typowych stylów indyjskiego tańca
Konarak – miasto w Indii
Kryszna – deifikowany awatara, wcielenie Boga Wisznu
kryszna paksza - faza przybywającego księżyca
krysznaizm – jeden z głównych nurtów wisznuizmu
Kryttika - nakszatra
Kumbhamela - religijne święto odbywające się co 3 lata
Kundalini – moc ogniowa żeńskiej zasady boskości, śakti
Kundalinijoga – tantryczna metoda obudzenia ogniowej mocy Bogini
Kunti – matka pięciu braci Pandawa znanych z eposu Mahabharata
Kurukszetra - miejsce bitwy (Wojna Kurukszetra) opisanej w Mahabharacie

L

Lajajoga – medytacyjna szkoła jogi oparta na pracy z ćakramami i mocy kundalini
Lakini – Rudrani, małżonka Rudry, trzeciej emanacji Śiwy, królowa przyrody
Lakszman – brat króla Rama
Lakszmi – wisznuicka bogini, małżonka Wisznu
Lalita – bogini, małżonka Śiwy czczona w południowym śiwaizmie i tradycji śrividya
Lalla (sanskr. Lalāsa) – śiwaicka święta z XIV wieku
lila - rozrywki
Linga – śiwaicki symbol Boga-Absolutu, znak prapoczątku stworzenia
Literatura sanskrycka – opis literatury w sanskrycie

M

Magha - nakszatra
Mahabharata – epopeja opisująca dawne dzieje narodu indyjskiego
Mahadewa – Wielki Anioł, Imię Śiwa
maha juga – czterowiecze, epoka trwająca 4 miliony 320 tysięcy lat
Maha Mantra - Wielka Mantra, zawierająca 3 Imiona Boga - Hare, Kryszna i Rama
mahatma – wielka dusza, tytuł wzniosłego mistrza duchowej hierarchii
Mahawisznu - pierwsza inkarnacja Wisznu; jedna z przejawień purusza
Maheśwara – jedno z imion Śiwy
Maitreja – nauczyciel Ludzi i Aniołów, pierwotny Dźagad Guru dla wszystkich
maja – iluzja, złuda, zaćmienie
mala – różaniec modlitewny, zwykle o 108 lub 1008 koralikach
mantra – słowo, wibracja, dźwięk; ochrona umysłu; fraza modlitewna
Manu – praojciec i prawodawca ludzkości, idealny wzór człowieczeństwa
manusmryti – traktat wieszcza Manu, księga braminów
manwantara – cykl czasu dłuższy niż juga, krótszy niż kalpa
Mara, Marya – iluzja, koszmar, Zły Duch
marutowie – niebiane, bogowie światłości, dworzanie Boga Indra oraz Boga Waju
Matsja – ryba, imię jednej z awatar, wcieleń Boga Wisznu; także asana, pozycja w jodze
Mitra – wedyjski i perski Bóg przyjaźni, życzliwości i miłosierdzia
mitologia indyjska – lista wedyjskich i hinduistycznych Bogów oraz Bogiń
moksza – wyzwolenie, ekstaza; skupienie mądrości; czwarty etap praktyki tantry
Mrygaśira - nakszatra
Mula - nakszatra
mudra – pieczęć, pozycja i gest; zaawansowana praktyka jogi lub tantry
mumukszu – tęsknota za Bogiem, pragnienie połączenia z Najwyższym

N

nadi – strumień, subtelny przewód dla energii duchowej; w jodze uczy się o 14 nadi podstawowych
nada – Boski Głos wewnątrz, wibracja Wszechświata, "dźwięk" ciszy, wibracja Najwyższych, Bezforemnych Niebios
Namaskar - patrz: Padnamaskar
Narada Muni - syn Brahmy, upełnomocniony awatara
Narajana – Istota Najwyższego Boga, punkt, w którym Brahma, Wisznu i Śiwa są Jednym
Narasinha – człowiek-lew, czwarta inkarnacja Pana Wisznu
natjaśastra – klasyczny traktat o indyjskim tańcu duchowym
Nawagraha - dziewięć planet w astrologii dźjotisz
nidra – jogiczny stan świadomości, sen jogiczny bez zjawisk sennych

O

om – święte słowo mocy rozpoczynające praktykę mantramów, inaczej pranawa
oświecenie – podstawowy duchowy cel adeptów jogi i tantry, po którym zaczyna się prawdziwa praktyka

P

Padnamaskar - dotknięcie stóp guru lub świętego
pańćanga - indyjski kalendarz astronomiczny
pandawowie – pięciu bohaterów eposu Mahabharata, symbol zwycięstwa zła nad dobrem
paramahansa - tytuł odnoszący się do mistrzów, guru
Paramahansa Pradźnanananda - indyjski jogin, mistrz krijajogi
paramatma – wyższa jaźń, wyższa dusza, nadjaźń lub naddusza, dusza wszechrzeczy, jaźń wszystkich istot
Paraśurama – Rama z toporem, jeden z trzech herosów noszących imię Rama
Parwati – Bogini Parwati, dobrotliwa małżonka Boga Wisznu
parias – członek społeczności pozakastowej; najemnik, parobek, niewolnik
Patandźali – indyjski Ryszi, autor traktatu Jogasutry
Pradźapati (Pradżapati) – aspekt Boskiego Ojca
prasadam – wegetariański pokarm ofiarowany w czasie pudźy do spożycia, komunia
pradżnia (prajńa) – prawiedza, mądrość, wszechwiedza, pierwotna zdolność zrozumienia
prakryti pierwotna, materialna energia
prana – siła, energia witalna, moc życia i oddechu, energia słoneczna
pratjaja – odczuwanie, odbiorczość, intuicyjna percepcja, czujność
prema – duchowy dar Bożej Miłości, najwyższa i najczystsza postać Miłości
Prythiwi – Bogini Ziemi; żywioł ziemi w filozofii indyjskiej
pudźa – msza, nabożeństwo, rytuał religijny, ceremonia
Punarwasu - nakszatra
Purany – rodzaj świętych pism indyjskich
Puri – miasto w Indii, jedna z czterech siedzib Śankaraćarja hinduizmu
purusza – dusza wszystkich istot planety, doskonały człowiek, dusza doskonałego człowieka
Purusza Awatar - trzy przejawienia pierwotnego Boga
Purwa Aszadha - nakszatra
Purwa Bhadrapada - nakszatra
Purwa Phalguni - nakszatra
Puszan – wedyjski Bóg rozkwitu i wzrostu, także duchowego
Puszja - nakszatra

R

Radha – małżonka Pana Kryszny
radźas – druga z trzech gun, pasja, ambicja, namiętność
raga – przywiązanie lub rodzaj muzyki indyjskiej
Rama – mityczny bohater i awatara Wisznu, zwycięski pogromca demona Rawana
Ramajana – epos opisujący dzieje króla Rama i zwycięstwo dobra nad złem
rasa – smak; w wisznuizmie rodzaj związku
Ratha Jatra – wisznuickie Święto Rydwanu
Ratri – wedyjska Bogini nocy, wieczora i zmierzchu; noc
reinkarnacja – ponowne wcielanie żyjącej duszy (jaźni), atmana
Rewati - nakszatra
Rohini - pierwsza żona Wasudewy
Rohini - nakszatra
Rudra – imię Śiwa, aspekt Natury, Przyrody; trzecia emanacja Boga Śiwa, dawca lekarstw
Rupa Goswami - jeden z najważniejszych teologów gaudija wisznuizmu, guru, poeta i filozof
Rygweda – jedna z Wed – Świętych Ksiąg Starożytnej Indii
Ryszi – mędrzec, mistrz mądrości; klasa istot oświeconych
ryta – prawo i porządek boski we wszechświecie, zasada ładu i harmonii

S

Sadguru – zrealizowany guru, nauczyciel świata
sadhana – dyscyplina praktyki duchowej, która prowadzi do realizacji
sadhu – święty asceta, mistyk
samadhi – ekstaza, stan świadomości w którym ustaje myślenie, zjednoczenie
sampradaja – stowarzyszenie, zrzeszenie, zbór, zgromadzenie, braterska wspólnota joginów
samourzeczywistnienie – w jodze niższy stopień duchowego oświecenia
Samaweda – święta księga ekstatycznych pieśni, trzecia Weda
Samsara / sansara – cierpienie, kołowrót narodzin i śmierci
sannjasa – wyrzeczenie, najwyższy inicjacyjny stopień ucznia, faza życia
sangha – wspólnota, bractwo, zbór; grupa praktykujących jogę regularnie
sankhja – klasyczna filozofia indyjska mająca podstawy w traktacie Bhagawad Gita
sannjasa – wyrzeczenie, życie mnicha lub mniszki, najwyższy stopień uczniostwa w jodze i tantrze
sanskryt – starożytny alfabet indoeuropejski
saptasindhawa – siedem świętych rzek w tradycji indyjskiej
Saraswati – Bogini, małżonka Boga Brahma, patronka muzyki i wiedzy

uważany przez zwolenników za awatarę Boga, Ramy, Kriszny, Śiwy i Śakti

Sati – Bogini, pierwsza małżonka Boga Śiwa i córka Dakszy; ceremonia pogrzebowa
satja juga – epoka prawdy, złoty wiek, pierwsza część czterowiecza
sattwa – najszlachetniejsza z trzech gun, określająca równowagę wewnętrzną, prawość, zgodność i spokój ducha
Sawitar – wedyjski Bóg ucieleśniający duszę słońca i źródło życia
siddha – cudotwórca, doskonały, rodzaj półboskich istot
Siddhanta - pisma zawierające wiedzę astronomiczną
siddhi – charyzmatyczna moc duchowa, owoc duchowej realizacji; często dar duchowy, oznaka uświęcenia
siedem matek – idea pochodzenia ludzkości od siedmiu Matek-Bogiń; Plejady
Sita – dosłownie: "bruzda", Bogini urodzona w bruździe, małżonka proroka i awatara Rama
soma – święty napój mający na celu pojednanie z bóstwami niebios
Subhadra – siostra awatara Kryszny
Surja – anielski Bóg Słońca; dosłownie "słońce"
sutra – zwięzły aforyzm służący jako środek do zapamiętania świętych nauk
swami – Święty, Czcigodny, Dostojny; tytuł świętej osoby; Ojciec Święty

swarupa – własna, wieczna forma
swastyka – wedyjski symbol pomyślności i powodzenia w formie indyjskiego krzyża
Swati - nakszatra
system kastowy – naturalny system podziału ról społecznych w kulturze wedyjskiej
szukla paksza - faza ubywającego księżyca
Śastra - starożytny indyjski traktat poruszający tematy filozoficzno-religijne

Ś

Śaka, Sakka – buddyjski władca uważany za inkarnację Boga Indra
śakti – moc i potęga boskiej natury, żeński aspekt Boga, Boskość; także siła czy energia udzielająca wszelkich charyzmatów, duchowych darów (siddhi).
śaktyzm – kult Bogini i żeńskiej mocy w hinduizmie, podstawa tantry
Śankara – reformator hinduizmu
Śatabhiszak - nakszatra
siddhi – cudowne zdolności i moce
Śikhara – wieża północnoindyjskiej świątyni
Śiśumara - pierścień zwany pępkiem Wisznu, oś obrotu całego wszechświata
Śiwa – Najświętsze Imię; Łaska, Przychylność, siła niszcząca złudzenia, cierpienie, błędy i zło
śiwaizm – kult Boga Śiwy w hinduizmie
śrawaka – uczeń słuchający nauk guru na własne uszy
Śrawana - nakszatra
Śri – jedno z imion Bogini Lakszmi
święta krowa – o indyjskim szacunku do matki krowy

T

tamas – trzecia z trzech gun; ciemność, zaślepienie, niewiedza
tantryzm (śaktyzm) – religijna filozofia i kultura, siła seksualna łącząca pierwiastek żeński i męski
Tara – żeńska forma medytacyjna w buddyzmie, występuje w pięciu postaciach
tattwa – prawda, prawdziwa istota, podstawowa zasada, prawdziwy byt
tilaka - znak malowany na ciele typowy dla danej sampradaji
tithi – jednostka czasu równa jednemu dniu księżycowemu
treta juga – druga część czterowiecza, wiek srebrny w naukach hinduizmu
trimurti – Trójca Święta – Brahma (Kreacja), Wisznu (Utrzymanie), Śiwa (Niszczenie)
trzech ojców – doktryna wisznuicka
tulasi – rodzaj kwiatu używanego w ceremoniach religijnych typu "puja"
turija – stan ciągłej świadomości
Twasztri – wedyjski Bóg – Architekt, Twórca

U

Uma – małżonka Boga Śiwa, jedno z imion Bogini Parwati
Upadewa (Upadeva) – w mitologii indyjskiej: półbóg
Upaniszady – sanskrycki gatunek literacki
Urdhwapundra - znak religijny noszony na czole
Uszas – Bogini świtu, jutrzenki, poranka przed wschodem słońca
Uttara Aszadha - nakszatra
Uttara Bhadrapada - nakszatra
Uttara Phalguni - nakszatra

W

wahana – nosiciel, pojazd; zwierzę na którym w ikonografii hinduistycznej podróżuje Bóstwo
Waju (Vāyu) – wedyjski Bóg powietrza, wiatru, zdrowia i światła
Wajśakha - nakszatra
Waiwaswata Manu - syn boga Słońca Wiwaswana
Wamana – czwarta inkarnacja Boga Wisznu w postaci karła, pogromcy demona Bali
wanaprastha – faza życia, jedna z czterech aśram
Waraha – druga inkarnacja Boga Wisznu w postaci Dzika
warna – kasta, zasadnicza grupa społeczna
Waruna – wedyjski Bóg czuwający nad ładem i porządkiem wszechświata
Wastu - aranżacja przestrzeni
Wasudewa - ojciec Pana Śri Kryszny
wedanta – indyjski ruch filozoficzny będący kontynuacją i objaśnieniem Wedy
wedanta sutra – święta księga wedanty
Wedy (Veda) – święte Pisma Indoeuropejczyków, Ariów i współcześnie hindusów
wedyzm – najstarszy kierunek hinduskiej religijności Ariów
wegetarianizm – zdrowe jogiczne odżywianie z wyłączeniem tego co pochodzi z zabijania zwierząt
Wjasa - mędrzec, któremu przypisuje się autorstwo Mahabharaty i Puran oraz podział Wed na części
Wojna Kurukszetra - wojna około roku 3100 p.n.e.; opisana w Mahabharacie
wibhuti – cudownie materializowany popiół, symbol czystości i świętości, łaska Pana Śiwy
Wisznu – jedna z postaci trimurti odpowiedzialna za utrzymanie Wszechświata, Bóg w wisznuizmie
wisznuizm – jeden z trzech głównych nurtów religijności i duchowości indyjskiej
Wryndawan – święte miasto wisznuitów w Indiach
Wrytra – demon, asura, zły duch, demon złej myśli i negatywizmu pokonany przez Boga Indra

Z

Zobacz też

Mitologia indyjska