Teodor Talowski
Teodor Marian Talowski (ur. 23 marca 1857 w Zassowie, zm. 1 maja 1910 we Lwowie) – polski architekt i malarz. Jest uważany za jednego z najważniejszych polskich architektów przełomu XIX i XX wieku[1]. Jego twórczość o charakterze eklektycznym wykazuje związki z secesją i historyzmem. Jest autorem licznych kościołów, kaplic, kamienic i budynków użyteczności publicznej.
 Teodor Talowski | |
| Imię i nazwisko |
Teodor Marian Talowski |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia |
23 marca 1857 |
| Data i miejsce śmierci |
1 maja 1910 |
| Narodowość |
polska |
| Dziedzina sztuki | |
| Epoka | |
| Ważne dzieła | |
,_detail-dragon,_18_Smole%C5%84sk_street,_Krakow,_Poland.jpg)
Smok (1887)
,_26_Rakowicka_street,_Krak%C3%B3w,_Poland.jpg)
Życiorys
edytujUrodzony w Zassowie, uczęszczał do gimnazjum w Krakowie[2]. Rozpoczął studia architektoniczne w Wiedniu pod kierunkiem Karola Königa, a po dwóch latach (w 1877) przeniósł się do Lwowa, gdzie u Juliana Zachariewicza uzyskał dyplom architekta. W 1881 roku powrócił do Krakowa, gdzie został asystentem na Wydziale Budownictwa w Wyższej Szkole Techniczno-Przemysłowej w Krakowie, a cztery lata później – profesorem. W 1901 roku objął katedrę rysunku Politechniki Lwowskiej, a później katedrę kompozycji architektury średniowiecznej. W 1906 roku pracę przerwała długa choroba, prowadząca do śmierci w 1910 roku.
Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, w grobowcu rodzinnym Talowskich i Paszkowskich w kwaterze „W”, rząd wschodni[3].
Architekt
edytujTeodor Talowski był architektem, którego charakteryzowały indywidualność i niecodzienność. Jego projektów nie da się jednoznacznie zaklasyfikować – tworzył dzieła łączące wątki secesyjne (architektura asymetryczna, ornamentyka fantastyczna), historyczne (formy późnogotyckie, renesansowe i manierystyczne, stosowane swobodnie) i modernistyczne. Powszechnie zaliczany jest do nurtu eklektycznego, a zdaniem Zbigniewa Beierfsdorfa wpisuje się w nurt nazwany przez C.V. Meeksa picturesque eclecticism[4]. Badacze podkreślają także widoczne w jego budynkach „estetykę malowniczości” oraz ekspresjonizm i symbolizm, uzyskane przy pomocy różnych środków. Nie zerwał z formami historycznymi, ale obdarzony wielką fantazją malowniczo zestawiał asymetryczne bryły, urągając wszelkiej harmonii, akcentował różnice faktur i dążył do wydobycia maksimum ekspresji z wyolbrzymionego detalu i ornamentu[5]. Dzięki talentowi i wielkiej fantazji stworzył własny oryginalny język form z pogranicza obumierającego historyzmu oraz rodzącej się secesji i modernizmu[6].
Jego budowle charakteryzują swoboda w tworzeniu układów przestrzennych, nieregularne rzuty i skomplikowane układy wnętrz. Fasady są często asymetryczne, zdobione sentencjami, napisami i wyolbrzymionymi detalami. Jego budynki sprawiają wrażenie budowli o długiej i bogatej historii, niby ze starych, dobrych czasów[7], ale bliżej niesprecyzowanych. Chętnie operował efektami światłocieniowymi poprzez stosowanie wykuszy, ryzalitów, cofanie części budynków itp. oraz wykorzystywał nieregularne cegły połączone z ciosami kamiennymi i tynkiem, tworzące kontrasty fakturowe i kolorystyczne. Dbał o materiały – wszystkie detale były odkuwane z kamienia, podczas gdy normalnie stosowano seryjne odlewy i stosował specjalną nieregularną cegłę (ciemną, z ceramicznymi guzami i zendrówkami), produkowaną we własnej cegielni, według własnej receptury, którą zabrał do grobu[8]. W efekcie fasady jego budowli (zwłaszcza kamienic) są bardzo charakterystyczne[9].
Jego działalność architektoniczna przypada na ostatnie 15 lat XIX wieku i pierwsze lata XX wieku[10], a rozpoczął ją od projektu kościoła w Dobrzechowie[8]. Duży dorobek Talowskiego obejmuje projekty różnego typu – kościoły (ponad 70[11]), kamienice (w Krakowie 16), kaplice, grobowce, pałace, dwory i wille, szpitale i inne, głównie na terenie Galicji. Światowej kariery nie zrobił, był dostrzegany także poza Galicją, m.in. po pokazaniu swoich projektów na wystawie architektury w Turynie[2]. Za swoje projekty otrzymał medal na wystawie lwowskiej w 1884 roku[12].
Projekty
edytujKościoły
edytuj
Jak zostało już wspomniane, pierwszym jego dziełem był kościół w Dobrzechowie z lat 1888–1892. W wyniku jego budowy oraz budowy innych kościołów Talowski podjął studia nad architekturą sakralną, których podsumowaniem były Projekta kościołów Teodora Talowskiego o charakterze wzornika (opublikowane w 1897 w Krakowie)[13]. Jednak projekty kościołów ustępują pod względem oryginalności kamienicom[8]. Talowski wziął udział w konkursie na budowę kościoła św. Elżbiety we Lwowie, podczas którego dwie z trzech wersji jego projektów otrzymały pierwszą nagrodę. Jedną wersję zrealizowano w latach 1903–1911 we Lwowie, a drugą w Tarnopolu[13] pod wezwaniem Matki Bożej Nieustającej Pomocy.
Kamienice w Krakowie
edytujNajwiększy zespół jego kamienic znajduje się w Krakowie przy ulicy Retoryka (pod numerami 1, 3, 7, 9, 15):
- nr 1 – Pod Śpiewającą Żabą. Do jej nazwy, związanej z rechotem żab, jaki było słychać w okolicy (środkiem ulicy płynęła Rudawa) oraz z przeznaczeniem budynku (szkoła muzyczna)[14], nawiązuje rzeźba muzykującej żaby, umieszczona na fasadzie[9].
- nr 7 – Festina lente 1887, kamienica własna Talowskiego. Do kamienicy dobudowano w 1929 roku trzecie piętro, wtedy też zniszczono oryginalny portal[15]. Fasada jest asymetryczna, zbudowana z różnych materiałów. Znajdują się na niej inskrypcje: Festina lente (Spiesz się powoli) i Ars longa vita brevis (Życie (jest) krótkie, sztuka długotrwała) oraz kartusz z nazwiskiem autora i tarcza herbowa.
- nr 9 – Faber est suae quisque fortunae MDCCCXCI (Pod Osłem), 1891. Na fasadzie znajduje się głowa osła, która nawiązuje do inskrypcji, nawołującej do upartego dążenia do celu (Każdy jest kowalem swojego losu)[16].
- nr 15 z sentencją Długo myśl – prędko czyń, 1888.
Przy ul. Karmelickiej 35 (róg Batorego) znajduje się dom własny architekta Pod Pająkiem, 1889.
Inne projekty
edytuj
W Krakowie zaprojektował również Szpital Bonifratrów, wiadukt nad ulicą Lubicz (jedno z pierwszych w Krakowie dwupoziomowych rozwiązań komunikacyjnych), elektrownię przy ulicy Łobzowskiej oraz rodzinny grobowiec na cmentarzu Rakowickim ze Sfinksem. Do realizacji Talowskiego należą również rozbudowa gmachu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1894 oraz kamienica Pod smokiem przy ulicy Smoleńsk 18.
Wśród willi i pałacyków jego autorstwa znajdują się między innymi dwór dla Tadeusza i Marii Dąbrowskich w Michałowicach, czy neogotycki pałacyk zbudowany na przełomie lat 1901/02 dla Władysława Żeleńskiego w podkrakowskich Grodkowicach. Jego dziełami są również monumentalny grobowiec Skrzyńskich w Zagórzanach koło Gorlic oraz kościół Wniebowzięcia NMP w zamieszkałej przez Polaków wsi Kaczyka na Bukowinie.
Malarz
edytujTeodor Talowski był także malarzem, o czym publikacje wspominają dość pobieżnie. Już na studiach uprawiał malarstwo, tworząc głównie akwarele z widokami architektury[2]. Jednym z jego dzieł jest akwarela przedstawiająca szpital bonifratrów, który sam zaprojektował. Obraz jest przechowywany w klasztorze bonifratrów. Oprócz budowli, na akwareli przedstawione są również liczne postacie o urozmaiconych typach (eleganci, żołnierze, damy, zakonnice, wieśniak), a w lewym dolnym rogu trzej mężczyźni, stojący frontalnie do widza. Ich twarze nie są namalowane, ale wykonane techniką fotograficzną, często stosowaną w przypadku całych postaci na pocztówkach z końca XIX i początku XX wieku. Towarzyszące im napisy objaśniają tożsamość tych osób: T. Talowski architekt, L. Bernatek przeor, Dr A. Filimowski prymariusz[17].
W 1881 Talowski swoje akwarele o tematyce pejzażowej i architektonicznej wystawiał w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie[18].
Lista projektów
edytujLista najprawdopodobniej nie jest pełna. Znaki zapytania oznaczają budowle niedatowane lub brak danych na temat datowania.
Kościoły:
- Białoskórka, 1905[19]
- Bóbrka, 1908 (Kościół Najświętszego Serca Jezusowego w Bóbrce)[20]
- Kaczyka (ob. Cacica – Rumunia), 1904[19]
- Chorzelów[19], 1908
- Dobrzechów, 1887–94[19]
- Kamień[21]
- Kamionka Strumiłłowa, 1901[19] (Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny)
- Krościenko Wyżne, 1908–1914[19](Kościół św. Marcina w Krościenku Wyżnym)[22]
- Laszki, 1905[19]
- Libiąż,?[19]
- Lubzina, 1903[19]
- Lwów – kościół św. Elżbiety, 1904–11[19]
- Nagoszyn
- Nowy Sącz – kościół św. Elżbiety[23]
- Nowy Sącz – kościół św. Kazimierza
- Nowy Targ – Projekt CK Gimnazjum (obecnie Budynek LO im. S. Goszczyńskiego), 1902
- Osobnica[21]
- Otynia, 1902–1905 (województwo stanisławowskie)
- Podhajczyki Justynowe, 1905–1910/11 (województwo tarnopolskie)
- Podwołoczyska, 1907–1909 (województwo tarnopolskie); wysadzony w powietrze przez komunistyczne władze w 1965[24]
- Przyszowa
- Radziwiłłów
- Skałat, 1901[19] (kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny)
- Sucha Beskidzka, 1895–1907
- Tarnopol[19] (kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy)
- Tłuste (przebudowa), 1902[19]
- Wadowice Górne, 1911–1914[19](Kościół św. Anny)[25]
- Wyżniany (poszerzenie),?[19]
- Żyrardów (projekt niezrealizowany),?[19]
Domy, kamienice w Krakowie:
- Pod Śpiewającą Żabą S. i H. Rychterów, ul. Retoryka 1, 1889–90[26]
- dom przy ul. Retoryka 3, 1891[26]
- Festina lente, ul. Retoryka 7, 1887[19]
- Pod Osłem (Faber est suae quisque fortunae), ul. Retoryka 9, 1891
- Długo myśl – prędko czyń K. Stadmüllera, ul. Retoryka 15, 1888[19]
- Pod Pająkiem, róg ul. Karmelickiej i Batorego, 1889
- dom przy ul. Długiej 54, 1891[19]
- kamienica Goetzów-Okocimskich ul. św. Jana 3, 1896–97[19]
- dom własny przy ul. Batorego 26, 1885[26]
- dom przy ul. Smoleńsk 18, 1887[26]
- dom J. Rottera przy ul. Smoleńsk 20, 1888–89[26]
- dom Z. Bednarskiej przy ul. Pędzichów 19, 1897[26]
- dom Seweryny Górskiej, ul. Garbarska 7a (nie istnieje), 1886–87[27]
Wille, dwory, pałace:
- willa dr. M. Dembowskiego (Koci Zamek), Bochnia ul. Konstytucji 3 Maja, 1900[19]
- Dwór Dobieckich, Cianowice, 1890[28].
- pałac w Dobrzechowie, 1890[19]
- dwór Skrzeczyńskich w Lubzinie, 1899
- dwór Żeleńskich w Grodkowicach, 1905[19]
- projekt przebudowy pałacu w Horyńcu,?[19]
- pałac Czetwertyńskich, Kijów,?[19]
- willa J. Wangego, ul. św. Zofii 30, Lwów, 1899[19]
- dwór w Łaszczowie (przebudowa),?[19]
- dwór w Michałowicach, 1892-1897[19]
- dwór Piotra Colonna-Czosnowskiego, Obory (Wołyń), 1903[19]
- przebudowa zamku H. Korwin-Milewskiego na wyspie Santa Catharina koło Rovinj (Rovigno),?[19]
- projekt przebudowy pałacu w Siedliskach,?[19]
- projekt pałacu w Wysuczce, 1905[19]
- pałac Popielów w Ściborzycach
Kaplice:
- Nowy Sącz, 1895–8[19]
- kaplica grobowa, Kobylanka, 1898[19]
- kaplica cmentarna Loewenfeldów, Chrzanów, 1898–1900[19]
- projekt kaplicy dla Jana Zwiernickiego, Zwiernik, 1905[19]
- Grzęda[19]
Szpitale:
Grobowce:
w Cianowicach.
Inne:
- gmach „Sokoła” w Jarosławiu,?[19]
- gmach „Sokoła” w Krakowie (przebudowa), 1894[27]
- gmach „Sokoła” w Pilźnie, 1907[29]
- szkoła w Okocimiu, 1900[19]
- projekt ossuarium pod Slavkovem,?[19]
- przebudowa ratusza w Jarosławiu,?[19]
- mauzoleum Potockich w podziemiach kościoła w Łańcucie,?[19]
- wiadukt kolejowy nad ulicą Lubicz w Krakowie, 1897–98[26]
- epitafium Wincentego Jabłońskiego w kościele Zwiastowania NMP w Krakowie[30]
- kazalnica w Suchej Beskidzkiej,?[8]
- sokolnie: przy ul. Piłsudskiego w Krakowie i w Wadowicach,?[8]
- pawilon na wystawę we Lwowie,?[8]
- elektrownia w Krakowie przy ul. Łobzowskiej,?[26]
- szkoła w Dębicy – obecnie I LO im. króla Władysława Jagiełły, 1907
Inne prace
edytuj-
![Gmach Szpitala Zakonu Bonifratrów w Krakowie, akwarela[31], 1898](//up.wiki.x.io/wikipedia/commons/thumb/2/26/Teodor_Talowski%2C_Szpital_Bonifratr%C3%B3w-akwarela.jpg/180px-Teodor_Talowski%2C_Szpital_Bonifratr%C3%B3w-akwarela.jpg)
Gmach Szpitala Zakonu Bonifratrów w Krakowie, akwarela[31], 1898 -
Krakowski Kazimierz, akwarela -
Krajobraz zimowy, Muzeum Narodowe w Krakowie -
Sanna MNK -
Epitafium Wincentego Jabłońskiego projektu Talowskiego w kościele kapucynów w Krakowie
![Gmach Szpitala Zakonu Bonifratrów w Krakowie, akwarela[31], 1898](/wiki/Plik:Teodor_Talowski,_Szpital_Bonifratr%C3%B3w-akwarela.jpg)
Przypisy
edytuj- ↑ Maciej Gutowski i Bartłomiej Gutowski piszą o nim: jeden z najciekawszych i najoryginalniejszych polskich architektów XIX wieku (Gutowski i Gutowski 2001 ↓, s. 23), podobną opinię wyraża Wojciech Bałus: Teodor Talowski należał niewątpliwie do najwybitniejszych architektów polskich działających na przełomie XIX i XX wieku (Bałus 1988 ↓, s. 117).
- ↑ a b c Gutowski i Gutowski 2001 ↓, s. 23.
- ↑ Grodziska-Ożóg 1987 ↓, s. 144.
- ↑ Beiersdorf 1973 ↓, s. 208.
- ↑ A. Miłobędzki, Zarys architektury w Polsce, Warszawa 1968, s. 298–299.
- ↑ Purchla 1990 ↓, s. 73.
- ↑ Szary [A. Chłoniewski], Teodor Talowski, „Życie i Sztuka”, 1901, s. 530. (za Bałus 1994 ↓, s. 227).
- ↑ a b c d e f g Sepioł 1977 ↓, s. 57.
- ↑ a b Tomasz Borejza, Popatrz w górę! Fantastyczne detale krakowskich kamienic [online], Krowoderska.pl, 12 września 2022 [dostęp 2022-09-18] (pol.).
- ↑ Beiersdorf 1973 ↓, s. 199.
- ↑ Bałus 1988 ↓, s. 117.
- ↑ Łoza 1954 ↓, s. 307.
- ↑ a b Beiersdorf 1973 ↓.
- ↑ Gutowski i Gutowski 2001 ↓, s. 24.
- ↑ Gutowski i Gutowski 2001 ↓.
- ↑ Bałus 1994 ↓, s. 226.
- ↑ Wszystkie informacje o tej akwareli podane są za Samek 1985 ↓, s. 41–46.
- ↑ Beiersdorf 1973 ↓, s. 211.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au Łoza 1954 ↓.
- ↑ Historia | Parafia Bóbrka [online], Parafia Bóbrka k. Krosna, 8 marca 2017 [dostęp 2023-09-02] (pol.).
- ↑ a b Strona główna – Portal Diecezji Rzeszowskiej [online], diecezja.rzeszow.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
- ↑ kościół parafialny pw. św. Marcina [online] [dostęp 2023-09-02].
- ↑ Parafia Kolejowa – PARAFIA KOLEJOWA w Nowym Sączu [online], kolejowa.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
- ↑ Kościół w Podwołoczyskach.
- ↑ Historia parafii i kościoła [online], web.archive.org, 2 stycznia 2017 [dostęp 2023-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2017-01-02].
- ↑ a b c d e f g h Beiersdorf 1973 ↓, s. 199–214.
- ↑ a b Purchla 1990 ↓, s. 130.
- ↑ Bałus 1987 ↓, s. 223.
- ↑ Historia 120-lecia Towarzystwa Gimnastycznego „SOKÓŁ” w Pilźnie [online], sokolpilzno.pl [dostęp 2016-06-21].
- ↑ Samek 1985 ↓, s. 44.
- ↑ Samek 1985 ↓, s. 41.
Bibliografia
edytuj- Wojciech Bałus, Dom – przybytek – „nastrój dawności”. O kilku kamienicach Teodora Talowskiego, [w:] Klejnoty i sekrety Krakowa, Kraków 1994, s. 215–238.
- Wojciech Bałus, Historyzm, analogiczność, malowniczość. Rozważania o centralnych kategoriach twórczości Teodora Talowskiego (1857–1910), „Folia Historiae Artium”, T. XXIV, 1988, s. 117–138.
- Z. Beiersdorf, Architekt Teodor Talowski. Charakterystyka twórczości, [w:] Sztuka 2 połowy XIX wieku, Warszawa 1973, s. 199–214.
- Karolina Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki w Krakowie (1803–1939), wyd. II, Kraków: Wydawnictwo Literackie Kraków, 1987.
- Maciej Gutowski, Bartłomiej Gutowski, Architektura secesyjna w Galicji, Warszawa 2001.
- Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954.
- J. Purchla, Jak powstał nowoczesny Kraków, Kraków 1990.
- Jan Samek, Ze studiów nad oeuvre architekta krakowskiego Teodora Talowskiego, „Krzysztofory”, nr 12, 1985.
- Janusz Sepioł, Talowski fecit, „Architektura”, nr 5–6, 1977, s. 57–60.
Literatura dodatkowa:
- Wojciech Bałus, Pałace, dwory i wille Teodora Talowskiego, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, 21, 1987, s. 223–229.
- Wojciech Bałus, Architektura sakralna Teodora Talowskiego, „ZNUJ, Prace z Historii Sztuki”, 20, 1992, s. 53–79.
- Z. Beiersdorf, Kościoły Teodora M. Talowskiego w Diecezji Tarnowskiej, „Currenda”, nr 4-6, 1986.
- Z. Beiersdorf, Talowski Teodor, [w:] Henryk Kondziela, Hanna Krzyżanowska (red.), Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, z. 2, Poznań: Wyd. Poznańskie, 2006, ISBN 83-7177-416-8.
- M. Biernat, Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najśw. Panny Marii w Otyni, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 14, Kraków 2006, s. 249–274; fot. 336-443.
- M. Biernat, Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Tarnopolu, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 16, Kraków 2008, s. 215–270; fot. 420-472.
- M. Biernat, Kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najśw. Panny Marii w Podhajczykach Justynowych, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 17, Kraków 2009, s. 287–296; fot. 605-624.
- G. Blondiau, T. Sobieska, K. Sobieska, Śladami Młodej Polski. Secesja w Krakowie i okolicach, Kraków 2003.
- T. Chrzanowski, Dom „Pod Pająkiem”, „Spotkania z zabytkami”, numer specjalny, 2001.
- P. Krasny, Kościół parafialny pw. Św. Elżbiety, „Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej”, cz. I: „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego”, t. 12: Kościoły i klasztory Lwowa z wieków XIX i XX, Kraków 2004, s. 167–193; fot. 466-544.
- J. Opaska, Dzieło Talowskiego, „Spotkania z zabytkami”, nr 3, 2000.
- Piotr Marek Stański, Konkurs na kościół św. Elżbiety we Lwowie, „Semper Fidelis”, nr 5, 2005.
- Anna Lohn. Nieznany portret Teodora Talowskiego ze zbiorów Muzeum UJ. „OPUSCULA MUSEALIA.” 21, s. 75–86, 2013.