Wikipedia

Kwas acetylosalicylowy

związek chemiczny
(Przekierowano z Polopiryna)

Kwas acetylosalicylowy (łac. acidum acetylsalicylicum), potocznie aspiryna (od niem. Aspirin), skrótowiec ASA (od ang. acetylsalicylic acid) – organiczny związek chemiczny, acetylowa pochodna kwasu salicylowego, niesteroidowy lek przeciwzapalny (NLPZ), popularny środek o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym[1] oraz, przy długotrwałym stosowaniu, przeciwzakrzepowym. Jest składnikiem wielu leków złożonych. Jest też stosowany w uprawie rolnej do stymulowania odporności u roślin[6].

Kwas acetylosalicylowy
Ilustracja
Krystaliczny kwas acetylosalicylowy
Ogólne informacje
Wzór sumaryczny

C9H8O4

Inne wzory

C6H4(OCOCH3)COOH

Masa molowa

180,16 g/mol

Wygląd

białe kryształy o kwaśnym smaku[1]

Identyfikacja
Numer CAS

50-78-2

PubChem

2244

DrugBank

APRD00264

Podobne związki
Podobne związki

kwas salicylowy, kwas benzoesowy

Pochodne

nitroaspiryna

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
Klasyfikacja medyczna
ATC

A01AD05 B01AC06 B01AF01 C07FX02 C07FX03 C07FX04 C10BX M01BA N02BA01

Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Otrzymywanie

edytuj

Kwas acetylosalicylowy otrzymuje się w reakcji kwasu salicylowego z bezwodnikiem octowym w obecności kwasu siarkowego lub fosforowego jako katalizatora[7]:

 
Synteza kwasu acetylosalicylowego

Działanie

edytuj

Kwas acetylosalicylowy jest inhibitorem cyklooksygenazy i działa (nieodwracalnie) poprzez acetylację jej centrum katalitycznego. Enzym ten katalizuje reakcje syntezy prostaglandyn, które są mediatorami reakcji zapalnej. Aspiryna hamuje również powstawanie prostacyklin. W ten sposób kwas acetylosalicylowy wywiera działanie przeciwbólowe, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne i jest zaliczany do grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Mimo że został wprowadzony do lecznictwa w 1899[8], w większości krajów jest nadal najczęściej stosowanym specyfikiem przeciwbólowym i przeciwgorączkowym (obok paracetamolu). WHO uznało kwas acetylosalicylowy za jeden z najlepszych środków do stosowania na pierwszym szczeblu przeciwbólowej drabiny analgetycznej, w leczeniu lekkich i umiarkowanych bólów towarzyszących chorobom nowotworowym[potrzebny przypis].

Inną ważną cechą kwasu acetylosalicylowego wykorzystywaną w lecznictwie jest zdolność hamowania cyklooksygenazy w płytkach krwi, w których jest ona odpowiedzialna za produkcję tromboksanu. W ten sposób aspiryna hamuje zdolność płytek krwi do agregacji i tworzenia skrzepów. W przeciwieństwie do innych komórek organizmu, płytki krwi nie mają możliwości regulacji stężenia i aktywności cyklooksygenazy, raz zahamowane pozostają nieaktywne aż do ich lizy (około siedmiu dni)[potrzebny przypis].

Małe dawki kwasu acetylosalicylowego (81–325 mg/dobę) stosowane są w profilaktyce udaru mózgu i zawału mięśnia sercowego[9][10][11]. Aspiryna obniża ryzyko wystąpienia zawału serca bez zwiększenia ryzyka wystąpienia niebezpiecznych krwawień[12].

Osobny artykuł: Leki przeciwpłytkowe.

W 2007 opublikowano badanie, oparte na retrospektywnej obserwacji 79 439 kobiet w badaniu Nurse Health Study, w którym oceniono umieralność wśród kobiet przyjmujących i nieprzyjmujących ASA. W trakcie 24-letniej obserwacji wykazano zmniejszenie ogólnej umieralności o 25%. Umieralność z przyczyn sercowo-naczyniowych była zmniejszona o 38% już po roku zażywania ASA, natomiast umieralność z powodu nowotworów była zmniejszona o 12% po 10-letnim okresie stosowania leku. Korzyści te obserwowano w grupie przyjmujących poniżej 14 standardowych dawek kwasu acetylosalicylowego na miesiąc[13]. Jednocześnie w innym badaniu[14] wykazano, że nie ma obecnie przesłanek, aby przy długotrwałym stosowaniu aspiryny dawki były większe niż 81 miligramów.

ASA powoduje rozluźnienie zewnętrznej (rogowej) warstwy skóry i ułatwia wchłanianie kortykosteroidu, stąd zastosowanie w lekach miejscowych do leczenia łuszczycy[15].

Kwas acetylosalicylowy stosowany w dawkach dobowych nieprzekraczających 2 gramów hamuje nerkowe wydalanie kwasu moczowego, co może prowadzić do zwiększonej częstości napadów dny moczanowej wśród osób chorujących na tę chorobę[9]. Dotyczy to także bardzo małych dawek, poniżej 325 mg, które są powszechnie stosowane w celu zapobiegania zawałowi mięśnia sercowego lub udarowi niedokrwiennemu mózgu. Paradoksalnie, w dawkach bardzo wysokich, czyli 5–6 gramów, kwas acetylosalicylowy zwiększa wydalanie kwasu moczowego[16]. Zjawisko to tłumaczy się wpływem blokującym małych dawek jedynie na mechanizm wydzielania kwasu moczowego do przesączu pierwotnego, natomiast wpływem dużych dawek na proces zarówno wydzielania, jak i wchłaniania zwrotnego, przy czym blokada wchłaniania zwrotnego przeważa, co skutkuje nadmiernym wydalaniem kwasu moczowego[16].

Działania niepożądane

edytuj

Stwierdzono, że profilaktyczne przyjmowanie małych dawek aspiryny przez zdrowe starsze osoby znacząco zwiększa ryzyko wystąpienia krwotoków i nie obniża ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia[17], choć aspiryna jest lecznicza dla pacjentów z chorobą niedokrwienna serca lub tętnic obwodowych[18]. U części pacjentów może pogorszyć niewydolność nerek i nadciśnienie, a także zaostrzyć astmę[18]. W amerykańsko-australijskim badaniu Aspirin in Reducing Events in the Elderly (ASPREE), którego wyniki opublikowano w 2023 r., stwierdzono, że u osób w wieku od 65 lat codzienne przyjmowanie małej dawki aspiryny powoduje wzrost ryzyka anemii o około 20%[19][20].

Regularne zażywanie aspiryny blisko dwukrotnie zwiększa ryzyko wystąpienia mokrej postaci zwyrodnienia plamki żółtej (AMD), niezależnie od faktu bycia palaczem czy stwierdzonej choroby układu krwionośnego, które same w sobie są czynnikami sprzyjającymi rozwinięciu AMD[21][22].

Ok. 16,5 tys. zgonów rocznie w USA jest spowodowanych aspiryną i pokrewnymi niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi[18].

Przeciwwskazania

edytuj

Leki zawierające w swym składzie kwas acetylosalicylowy są przeciwwskazane dla osób cierpiących na chorobę wrzodową żołądka lub dwunastnicy. Aspiryna, przez hamowanie produkcji prostaglandyn, przyczynia się do zmniejszenia wydzielania przez ściany żołądka ochronnego śluzu. Poza tym wywiera bezpośrednie działanie podrażniające na błony śluzowe przewodu pokarmowego[potrzebny przypis].

Kwas acetylosalicylowy nie powinien być stosowany przez kobiety w ciąży – badania wykazały korelację między jego zażywaniem przez matki a występowaniem rozszczepu podniebienia, wad serca i mniejszej masy urodzeniowej u noworodków. Salicylany zażywane w ciąży zwiększają też ryzyko powikłań okołoporodowych, gdyż zaburzają syntezę pochodnych kwasu arachidonowego[potrzebny przypis].

Kwasu acetylosalicylowego nie należy podawać małym dzieciom oraz młodzieży w leczeniu objawowym grypy, przeziębienia i innych chorób wirusowych, ponieważ istnieją podejrzenia, że może on powodować wystąpienie potencjalnie śmiertelnego zespołu Reye’a[23][24][25].

Leki zawierające acetylosalicylany (wszystkie piryny) nie powinny być też stosowane przez osoby ze skazami krwotocznymi, jak hemofilia lub choroba von Willebranda, gdyż obniżają krzepliwość krwi[potrzebny przypis].

Kwas acetylosalicylowy nie powinien być stosowany przez osoby cierpiące na astmę, ponieważ może wywołać napad duszności (astmę aspirynową). Nie może być stosowany u osób chorych na cukrzycę, gdyż nasila działanie leków przeciwcukrzycowych i może dojść do znacznego obniżenia poziomu glukozy we krwi i zasłabnięcia.

U niektórych osób odstawia się kwas acetylosalicylowy na 7–10 dni przed zabiegiem operacyjnym, aby zdolność płytek do agregacji wróciła do stanu pierwotnego, czyli łatwego krzepnięcia (podczas podejmowania decyzji o odstawieniu należy wziąć pod uwagę prawdopodobieństwo krwawienia podczas zabiegu i zagrożenia związane z zaprzestaniem przyjmowania tego leku, na przykład zwiększone ryzyko zawału serca).

Dawkowanie

edytuj

Dawkowanie zależy od wskazania, zalecana dawka to najmniejsza, która przynosi pozytywny skutek. Typowa dawka dobowa to 2,5 g w dawkach 0,5–1 g podawanych co 4–8 godzin; nie należy przekraczać 4 g na dobę. W niektórych chorobach dawki są większe, na przykład w gorączce reumatycznej zaleca się 7–8 g na dobę. Lek można przyjmować bez konsultacji z lekarzem najdłużej przez trzy dni[26][27][28].

Preparaty

edytuj

Chociaż nazwa Aspirin jest zastrzeżona w Polsce (i innych krajach, oprócz Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji) dla kwasu acetylosalicylowego produkcji firmy Bayer, potocznie aspiryną nazywa się wszystkie farmaceutyki zawierające kwas acetylosalicylowy jako główny składnik.

Nazwa handlowa polskiego leku będącego czystym kwasem acetylosalicylowym to Polopiryna S (pojawiły się też inne, na przykład Cardiopirin, Hascopiryn). W sprzedaży są także specyfiki (Ascalcin Plus, Ascodan, Asprocol, Calcipiryna, Coffepirine, Etopiryna, Kopiryna), w których występuje on z różnymi dodatkami. Popularne niegdyś „tabletki od bólu głowy z krzyżykiem” (ułatwiającym dzielenie) zostały wycofane ze sprzedaży, ponieważ dodatkowo zawierały szkodliwą fenacetynę[potrzebny przypis].

Na rynku znajduje się bardzo wiele preparatów z kwasem acetylosalicylowym, w różnych postaciach: tabletki, tabletki musujące oraz tabletki dojelitowe. Przyjmuje się, że najlepszą formą są tabletki dojelitowe (Bestpirin, Encopirin, Polocard, Proficar), posiadające specjalną otoczkę odporną na kwasy znajdujące się w żołądku – lek uwalniany jest dopiero w jelicie cienkim, co częściowo chroni błonę śluzową żołądka (lek będzie przedostawał się do żołądka również drogą krwionośną, dlatego będzie mógł powodować chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy[29])[potrzebny przypis].

Leki, w których kwas acetylosalicylowy jest głównym składnikiem, są z reguły dostępne bez recepty.

Historia

edytuj
Osobny artykuł: Historia aspiryny.

Kwas salicylowy zawarty w korze wierzby znany był ludzkości od zarania dziejów: właściwości kory wierzbowej opisują po raz pierwszy egipskie zwoje z okresu około 1550 roku p.n.e., była ona też środkiem leczniczym zalecanym przez na przykład Hipokratesa, Aulusa Corneliusa Celsusa, Pliniusza Starszego, Pedaniosa Dioskurydesa[potrzebny przypis]. W latach 1828–1829 niemiecki profesor farmacji Johann Buchner[30] i Francuz Pierre-Joseph Leroux[31][32] wyizolowali z kory wierzby salicynę (glikozyd fenolowy będący połączeniem saligeniny z glukozą). W 1838 Włoch Rafaelle Piria opracował metodę hydrolizy salicyny i utlenienia saligeniny do kwasu salicylowego[32].

Kwas acetylosalicylowy po raz pierwszy otrzymał w 1853 francuski chemik Charles Frédéric Gerhardt[33], jednak nie zdołał uzyskać go w czystej formie ani nie rozwiązał jego struktury[34][32]. W 1859 H. von Gilm otrzymał acetylową pochodną kwasu salicylowego w formie krystalicznej[35]. W 1869 A. Schröder, A. Prinzhorn i K. Kraut powtórzyli procedury acetylowania Gerhardta (z salicylanu sodu) i von Gilma (z kwasu salicylowego), ustalając, że produktem obu reakcji jest kwas acetylosalicylowy[36].

Substancję tę, w formie nadającej się do stosowania farmaceutycznego, zsyntetyzował w 1897 Felix Hoffmann, niemiecki chemik pracujący wówczas dla przedsiębiorstwa chemicznego Friedrich Bayer & Co. Sprzedawana pod nazwą handlową Aspirin, była pierwszym lekiem uzyskanym w sposób syntetyczny, a nie wyizolowanym z surowców występujących w przyrodzie. Syntezę aspiryny uważa się za początek przemysłu farmaceutycznego. W 1949 w piśmie Pharmazie ukazała się publikacja autorstwa Arthura Eichengrüna, innego z badaczy pracujących w firmie Bayer, który twierdził, że to on był autorem pomysłu syntezy aspiryny i powierzył Hoffmannowi jej wykonanie[8].

Etymologia nazwy

edytuj

Potoczna nazwa „aspiryna” (spolszczenie niemieckiego Aspirin) powstała jako połączenie elementów[potrzebny przypis]:

  • a – od acetylosalicylowy (kwas)
  • spir – od dawnej nazwy rośliny (Spirea ulmaria, współcześnie Filipendula ulmaria – wiązówka błotna), z której początkowo uzyskiwano lek przeciwbólowy
  • -in – dawniej stosowana końcówka nazw leków przeciwbólowych.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Podręczny słownik chemiczny, Romuald Hassa (red.), Janusz Mrzigod (red.), Janusz Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, s. 208, ISBN 83-7183-240-0.
  2. ↑ a b c CRC Handbook of Chemistry and Physics, William M. Haynes (red.), wyd. 95, Boca Raton: CRC Press, 2014, s. 3-8, 5-100, 5-156, ISBN 978-1-4822-0867-2 (ang.).
  3. ↑ a b c d Kwas 2-acetyloksybenzoesowy, międzynarodowa karta bezpieczeństwa chemicznego, Międzynarodowa Organizacja Pracy [dostęp 2016-03-15] (pol. • ang.).
  4. ↑ Aspirin, [w:] PubChem [online], United States National Library of Medicine, CID: 2244 (ang.).
  5. ↑ a b Kwas acetylosalicylowy (nr A5376) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Polski. [dostęp 2016-03-15]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
  6. ↑ Tissa Senaratna i inni, Acetyl salicylic acid (Aspirin) and salicylic acid induce multiple stress tolerance in bean and tomato plants, „Plant Growth Regulation”, 30 (2), 2000, s. 157–161, DOI: 10.1023/A:1006386800974 [dostęp 2023-06-25].
  7. ↑ John A. Olmsted, Synthesis of Aspirin: A General Chemistry Experiment, „Journal of Chemical Education”, 75 (10), 1998, s. 1261, DOI: 10.1021/ed075p1261 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  8. ↑ a b W. Sneader, The discovery of aspirin: a reappraisal, „British Medical Journal”, 321 (7276), 2000, s. 1591–1594, DOI: 10.1136/bmj.321.7276.1591, PMID: 11124191, PMCID: PMC1119266 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  9. ↑ a b Yuqing Zhang i inni, Low-dose aspirin use and recurrent gout attacks, „Annals of the Rheumatic Diseases”, 73 (2), 2014, s. 385–390, DOI: 10.1136/annrheumdis-2012-202589, PMID: 23345599, PMCID: PMC3902644 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  10. ↑ Shuai Tan i inni, Clopidogrel and Aspirin versus Aspirin Alone for Stroke Prevention: A Meta-Analysis, „PLOS One”, 10 (8), 2015, e0135372, DOI: 10.1371/journal.pone.0135372, PMID: 26270530, PMCID: PMC4536208 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  11. ↑ Samuel Tchwenko, Eleanor Fleming, Geraldine S. Perry, Aspirin Use for the Primary Prevention of Myocardial Infarction Among Men in North Carolina, 2013, „Preventing Chronic Disease”, 12, 2015, DOI: 10.5888/pcd12.150342, PMID: 26583574, PMCID: PMC4655480 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  12. ↑ J. Michael Gaziano i inni, Use of aspirin to reduce risk of initial vascular events in patients at moderate risk of cardiovascular disease (ARRIVE): a randomised, double-blind, placebo-controlled trial, „The Lancet”, 392 (10152), 2018, s. 1036–1046, DOI: 10.1016/S0140-6736(18)31924-X, PMID: 30158069, PMCID: PMC7255888 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  13. ↑ Andrew T. Chan i inni, Long-term aspirin use and mortality in women, „Archives of Internal Medicine”, 167 (6), 2007, s. 562–572, DOI: 10.1001/archinte.167.6.562, PMID: 17389287.
  14. ↑ Charles L. Campbell i inni, Aspirin dose for the prevention of cardiovascular disease. A systematic review, „Journal of the American Medical Association”, 297 (18), 2007, s. 2018–2024, DOI: 10.1001/jama.297.18.2018, PMID: 17488967.
  15. ↑ Salbetan | Centrum Informacji o Leku [online], www.leki-informacje.pl [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-10] (pol.).
  16. ↑ a b T'Sai Fan Yü, Alexander B. Gutman, Study of the paradoxical effects of salicylate in low, intermediate and high dosage on the renal mechanisms for excretion of urate in man, „Journal of Clinical Investigation”, 38 (8), 1959, s. 1298–1315, DOI: 10.1172/JCI103905, PMID: 13673086, PMCID: PMC442084 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  17. ↑ John J. McNeil i inni, Effect of Aspirin on Cardiovascular Events and Bleeding in the Healthy Elderly, „The New England Journal of Medicine”, 379 (16), 2018, s. 1509–1518, DOI: 10.1056/NEJMoa1805819, PMID: 30221597, PMCID: PMC6289056 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  18. ↑ a b c D. Josefson, Bayer made to tone down aspirin advertisements, „The Western Journal of Medicine”, 172 (3), 2000, s. 154, DOI: 10.1136/ewjm.172.3.154, PMID: 18751243, PMCID: PMC1070790 [dostęp 2023-06-25].
  19. ↑ Zoe K. McQuilten i inni, Effect of Low-Dose Aspirin Versus Placebo on Incidence of Anemia in the Elderly: A Secondary Analysis of the Aspirin in Reducing Events in the Elderly Trial, „Annals of Internal Medicine”, 2023, DOI: 10.7326/M23-0675, PMID: 37335992 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  20. ↑ Low-dose aspirin may increase risk of anemia in older adults [online], National Institutes of Health (NIH), 20 czerwca 2023 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  21. ↑ Aspirin And AMD. amd.org, 2011-10. [dostęp 2015-02-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-15)].
  22. ↑ Gerald Liew i inni, The Association of Aspirin Use With Age-Related Macular Degeneration, „JAMA Internal Medicine”, 173 (4), 2013, s. 258, DOI: 10.1001/jamainternmed.2013.1583, PMID: 23337937 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  23. ↑ Neurologia Merrita. Lewis Rowland (red.). Wrocław: Elsevier Urban & Partner, 2008, s. 266. ISBN 978-83-60290-29-3.
  24. ↑ L. Ninove i inni, Fatal case of Reye's syndrome associated with H3N2 influenza virus infection and salicylate intake in a 12-year-old patient, „Clinical Microbiology and Infection”, 17 (1), 2011, s. 95–97, DOI: 10.1111/j.1469-0691.2010.03196.x, PMID: 20167009 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  25. ↑ Menen E. Mund i inni, Acetylsalicylic acid as a potential pediatric health hazard: legislative aspects concerning accidental intoxications in the European Union, „Journal of Occupational Medicine and Toxicology”, 11, 2016, s. 32, DOI: 10.1186/s12995-016-0118-5, PMID: 27418941, PMCID: PMC4944482 (ang.).
  26. ↑ Polopiryna S – Acidum acetylsalicylicum – zastosowanie i działanie lecznicze. DOZ.pl. [dostęp 2012-04-09].
  27. ↑ Aspirin – Acidum acetylsalicylicum – zastosowanie i działanie lecznicze. DOZ.pl. [dostęp 2012-04-09].
  28. ↑ Kwas acetylosalicylowy (opis profesjonalny). Medycyna praktyczna – baza leków. [dostęp 2012-04-09].
  29. ↑ Jay Goldstein, Byron Cryer, Gastrointestinal injury associated with NSAID use: a case study and review of risk factors and preventative strategies, „Drug, Healthcare and Patient Safety”, 2015, s. 31, DOI: 10.2147/DHPS.S71976, PMID: 25653559, PMCID: PMC4310346 [dostęp 2023-06-25] (ang.).
  30. ↑ Johann Andreas Buchner. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). T. 3. Lipsk: Duncker & Humblot, 1876, s. 487. (niem.).
  31. ↑ Dominique Kassel: Des pharmaciens dans leur siècle, le XIXe. Ordre national des pharmaciens, 2002. [dostęp 2011-02-15]. (fr.).
  32. ↑ a b c   Olivier Lafont. Du saule à l’aspirine. „Revue d’Histoire de la Pharmacie”. 55 (354), s. 209–216, 2007. PMID: 18175528. [dostęp 2018-05-21]. (fr.). 
  33. ↑ Ch. Gerhardt, Untersuchungen über die wasserfreien organischen Säuren, „Annalen der Chemie und Pharmacie”, 87 (1), 1853, s. 57–84, DOI: 10.1002/jlac.18530870107 [dostęp 2023-06-25] (niem.).
  34. ↑ K.C. Nicolaou, Tamsyn Montagnon: Molecules that changed the world. Wiley-VCH, 2008, s. 24. ISBN 978-3-527-30983-2.
  35. ↑ H. von Gilm, Acetylderivate der Phloretin- und Salicylsäure, „Annalen der Chemie und Pharmacie”, 112 (2), 1859, s. 180–185, DOI: 10.1002/jlac.18591120207 [dostęp 2023-06-25] (niem.).
  36. ↑ Ad. Schröder, Ad. Prinzhorn, K. Kraut, Uber Salicylverbindungen, „Annalen der Chemie und Pharmacie”, 150 (1), 1869, s. 1–20, DOI: 10.1002/jlac.18691500102 [dostęp 2023-06-25] (niem.).

Linki zewnętrzne

edytuj

  Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Kwas_acetylosalicylowy&oldid=74991567”