Nefryt

Nefryt (gr. nephros – nerka; nazywany także żadem amfibolowym^[a]) – skała metamorficzna utworzona w wyniku wielu skomplikowanych procesów metasomatycznych oraz związanych z tektoniką uskokową i działalnością ciśnień kierunkowych tzw. stressu.

Jasna skała tremolitowa, współwystępująca z nefrytem w Jordanowie Śląskim. Od nefrytu odróżnia się grubszymi włóknami, których grubość sięga 10–20 μm. Ciemne miejsca w tej skale to skupiska spineli Cr-Fe-Mn-Zn oraz chlorytu i jeszcze grubszego tremolitu

Szlif cienki nefrytu, Widoczne domieszki minerałów serpentynowych. Doskonale widać przerosty mikrowłókien amfibolowych. Ciemne punkty to pęcherzyki powietrza

Jest skałą prawie monomineralną utworzoną prawie w całości z amfiboli wapniowo-żelazowo-magnezowych szeregu aktynolitu, tj. tremolit i znacznie rzadziej ferroaktynolit. Barwa nefrytu zmienia się od białej do ciemno-, a nawet czarnozielonej, oraz czasami bywa czerwonawa w wyniku utleniania żelaza w złożach pochodzenia eluwialnego i postglacjalnego. Cechą charakterystyczną dla nefrytu jest jego struktura, zwykle afanitowa. Tekstura jest zwykle bezkierunkowa, a w niektórych przypadkach mylonityczna. Badania mikroskopowe ujawniają budowę, która polega na przerastaniu się wzajemnym mikrowłókien aktynolitu ułożonych na dwa sposoby – poprzeczny i podłużny.

Nazwa nefryt pochodzi od greckiego słowa nephros oznaczającego nerkę. Skała według starożytnych wierzeń miała właściwości lecznicze w schorzeniach nerek.

Cechy wewnętrzne

Skład mineralny

Nefryt prawie w całości zbudowany jest z minerałów szeregu aktynolitu, w którego skład wchodzą:

tremolit Ca₂Mg₅[Si₈O₂₂](OH)₂
ferroaktynolit Ca₂Fe²⁺₅[Si₈O₂₂](OH)₂

Jako minerały akcesoryczne występują również spinele takie jak magnetyt i chromit (najczęściej jako picotyt) oraz diopsyd, grossular, grafit, apatyt, rutyl, wezuwian, datolit, prehnit, piryt, talk, tytanit i bardzo ważne minerały serpentynowe jak antygoryt, chryzotyl i lizardyt.

Budowa wewnętrzna

Struktura nefrytu jest jego najbardziej charakterystyczną oraz odróżniającą go od innych skał jak tremolityty i aktyolityty. Nefryt jest utworzony z mikro włókien tremolitu lub aktynolitu o długości 0,05 mm i około 0,002 mm średnicy (wartości uśrednione). Włókna są spilśnione tworząc masywna zbitą i bezładną teksturę – jest to powód niezwykłej wytrzymałości nefrytu na uderzenia. Kryształy mogą tworzyć teksturę pseudokierunkową nazywana wtedy mylonityczną, lub częściej bezładną gdzie włókna są poprzerastane nawzajem poprzecznie. Zdjęcia robione na mikroskopie elektronowym (TEM) lub skaningowym pokazują podobieństwo do azbestu, a wręcz w niektórych przypadkach sugerują pseudomorfozy po minerałach azbestowych jak chryzotyl czy antygoryt.

Cechy zewnętrzne

Barwa

Barwa nefrytów jest dość zróżnicowana – biała (nefryty tremolitowe powiązane z dolomitami) powstaje wskutek całkowitego wypłukania żelaza; jasno- do średnio zielona (również nefryty tremolitowe, ale powiązane z serpentynitami) gdzie barwa pochodzi od chromu Cr³⁺, który spełnia rolę chromatofora; ciemnozielona do czarnej (nefryty znacznie bogatsze w człon ferroaktynolitowy, również genetycznie związane z serpentynitami), barwa pochodzi od żelaza Fe²⁺ oraz od licznych inkluzji np. grafitu. Znacznie rzadziej spotykana jest barwa brunatna do czerwonawej. Powstaje ona w nefrytach aktynolitowych lub ferroaktynolitowych poprzez utlenianie żelaza w wyniku wietrzenia, w czasie gdy nefryt zostaje zdeponowany w okruchowych złożach polodowcowych lub rzecznych.

Morfologia zewnętrzna

Charakterystyczny jest także przełam „pseudomuszlowy” nefrytu z częstymi mniejszymi odspojeniami w formie łusek. W formie surowej, nie oszlifowanej jest matowy lub pośredni między matowym lub tłustym. Niektóre gatunki odznaczają się plamistością spowodowaną większymi przerostami np. chromitu lub magnetytu. Ma chropowatą powierzchnię.

Właściwości fizyczne

Wszystkie cechy fizyczne i optyczne zbliżone są do standardowych wartości aktynolitu. Twardość w skali Mohsa wynosi 6–6,5^[1]^[2], a gęstość 3,02–3,44 g/cm³. Ma bardzo wysoką wytrzymałość na łamanie: 7 t/cm² (dla porównania, dla stali – 4 t/cm²; granitu 2,5 t/cm²). Związane jest to z wytrzymałością splotu amfiboli.

Współczynniki załamania światła
Współczynnik załamania	Tremolit	Aktynolit	Ferroaktynolit
n_α	1,605–1,613	1,613–1,646	1,646–1,686
n_β	1,616–1,624	1,624–1,656	1,656–1,696
n_γ	1,630–1,636	1,636–1,666	1,666–1,704

Pod mikroskopem petrograficznym przy włączonym analizatorze wykazuje złocisto-pstre barwy interferencyjne.

Geneza i odmiany

Geneza

Hipotez dotyczących genezy nefrytu jest wiele. Każde złoże nefrytu ma swój odmienny mechanizm petrogenezy. Ogólnie nefryty powstają w wyniku metasomatozy kontaktowej spowodowanej intruzją skały magmowej w dolomity, marmury dolomitowe lub serpentynity. Intruzje najlepiej opisanych złóż są intruzjami przeważnie granitoidowymi – granodioryty, dioryty kwarcowe i plagiogranity (trondhejmity)^[b], oraz intruzjami skał zasadowych jak gabra. Główne spekulacje odnośnie do nefrytyzacji dotyczą powiązania tego procesu z serpentynityzacją i rodingityzacją. Ogólnie nefrytyzacja zachodzi przy stosunkowo niskotemperaturowej metasomatozie, lecz przy wyższych ciśnieniach generowanych tektoniką uskokową (HP/LT).

Odmiany gemmologiczne i petrograficzne

Oprócz „standardowego” nefrytu wyróżnia się także semi-nefryt. Określenie to dotyczy skały tremolitowej lub aktynolitowej poddanej nefrytyzacji, lecz w mniejszym stopniu. Semi-nefryt inaczej można nazwać nefrytem kataklastycznym, gdzie w wyniku rekrystalizacji powstały kryształy (włókna) o większych rozmiarach niż w nefrycie.

Charakterystyka gemmologiczna nefrytu jest podobna jak w większości kamieni szlachetnych. Pod uwagę bierze się barwę i stopień jej nasycenia, teksturę (forma po wypolerowaniu), przeświecanie w narożach i wymiary surowego materiału do obróbki. Pod uwagę bierze się także procentową zawartość aktynolitu/tremolitu i minerałów serpentynowych. Materiał najwyższej klasy zawiera ponad 90% aktynolitu/tremolitu.

Wyróżnia się ponadto następujące odmiany:

nefryt jednorodny,
nefryt cętkowany,
nefryt plamisty.

Występowanie

Występowanie nefrytu jest dość rzadkim zjawiskiem petrologicznym na powierzchni Ziemi. Mimo to, jest on powszechniejszym żadem niż jadeit, przez co jest mniej cenny, ale za to znalazł szersze zastosowanie. Obecnie naliczono około 50 złóż nefrytu. Do najważniejszych należą:

W Polsce – na Dolnym Śląsku: Jordanów Śląski, Strzeblów, Tąpadła, Nasławice^[3] – Masyw Ślęży oraz okolice Złotego Stoku – Góry Złote – główne^[c] + semi-nefryt.

Na świecie – Kolumbia Brytyjska – Kanada; Sajan Wschodni – Rosja; Cowell – Australia; Góry Kunlun, Sinciang – Chiny; Westland, Otago, Moody Creek – Nowa Zelandia; północny Tajwan; Wyoming – USA; Apeniny – północne Włochy.

Zastosowanie i historia

Obróbka nefrytu była znana od pradziejów. W Chinach w czasach dynastii Shang (1766–1122 r. p.n.e.) istniał duży ośrodek jego szlifowania. Wyroby z nefrytu były wówczas używane w trakcie ważnych ceremonii religijnych z udziałem władców. W okresie dynastii Zhou (1122–770 r. p.n.e.) utworzono specjalny Urząd Nefrytowy, do którego obowiązków należało zbieranie najlepszych okazów i wyrobów nefrytowych oraz wyszukiwanie i zatrudnianie na dworze cesarskim najzdolniejszych rzeźbiarzy i jubilerów.

Wiara w magiczne i lecznicze zdolności nefrytu przeniosła się z Chin na cały świat. Z nefrytu wykonywano kaboszony, naszyjniki oraz przedmioty kultowe i dekoracyjne (wazony itp.). Dziś poza Chinami największe ośrodki obróbki nefrytu znajdują się na Tajwanie i w Kanadzie.

Na terenie Polski odnajdywane są narzędzia i figurki wykonane z nefrytu z okolic Jordanowa Śląskiego datowane na neolit.

Przykłady zastosowań

Naczynie wykonane z nefrytu
Nefrytowy budda
Dysk nefrytowy bi – symbol religijny, siły i potęgi wojskowej
Zbroja pośmiertna chińskiego księcia Liu Cheng z 113 r. p.n.e.

Zobacz też

skały ultramaficzne i skały gabrowe

Uwagi

↑ Termin żad (ang. jade) jest terminem handlowym obejmującym nefryty i jadeityty.
↑ Charakterystyczne dla prekambryjskich formacji magmowych TTG.
↑ Złoża opisane i udokumentowane, ale niekoniecznie o jakości przemysłowej.

Przypisy

↑ Lance Grande, Allison Augustyn: Gems and Gemstones: Timeless Natural Beauty of the Mineral World. University of Chicago Press, 2009, s. 219. ISBN 978-0-226-30511-0.
↑ Jade. W: The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques in Art. Gerald W. R. Ward (red.). Oxford University Press, 2008, s. 303. ISBN 978-0-19-531391-8.
↑ Łobos Krzysztof, Sachanbiński Michał, Pawlik Tomasz – Nefryt z Nasławic na Dolnym Śląsku, Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 11, 2008.

Bibliografia

Cooper, Alan F. Nephrite and metagabbro in the Haast Schist at Muddy Creek, northwest Otago, New Zealand. „New Zealand Journal of Geology and Geophysics”. 38 (3), s. 325–332, 1995. DOI: 10.1080/00288306.1995.9514660.
Chihara, K., 1971: Mineralogy and paragenesis of jadeites from the Omi-Kotaki area, Central Japan, Mineralogical Society of Japan, Special Paper 1, s. 147–156.
Coleman, R. G., 1961: Jadeite deposits of the Clear Creek area, New Idria district, San Benito County, California: Journal of Petrology, v. 2, s. 209–247.
Eric J. Hoffman: Jade: Symbol of Beauty, Nobility, and Perfection, the Newsletter of Jewelry & Related Arts, Vol. 4, No. 4, July 2004
Finlayson, A. M. 1909: The nephrite and magnesian rocks of the South Island of New Zealand, Quarterly journal of the Geological Society of London 65: 351–381.
Flint, D. J. and Dubowski, E. A., 1990: Cowell nephrite jade deposits, [w:] Hughes, F. E. (red.), Geology of the mineral deposits of Australia and Papua New Guinea; Vol. 2. Melbourne, Australia, Institute of Mineralogy and Metallurgy, v. 14, s. 1059–1062.
Harlow G.E.,Sorensen S.S.: Jade (Nephrite and Jadeitite) and Serpentinite: Metasomatic Connections, International Geology Review, Vol. 47, 2005, p. 113–146.
Heflik W.: Studium mineralogiczno-petrograficzne leukokratycznej strefy przeobrażeń okolic Jordanowa (Dolny Śląsk), Prace Mineralogiczne 10, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1967
Heflik W. Natkaniec-Nowak, L.: Geneza nefrytu z Jordanowa śląskiego w świetle badań mineralogiczno-geochemicznych, Geologia, tom 27, zeszyt 2–4. 2001
Karpov, I. K., Chudnenko, K. V. and Suturin, A. N., 1989: Physicochemical modeling of processes of contactinfiltration metasomatism, Transactions of the USSR Academy of Sciences, Earth Science Section, v. 297, s. 189–192.
Łapot W.: Peculiar nephrite from East Saian Mts(Siberia), Mineralogia Polonica Vol. 35, No 1, 2004 PL ISSN 0032-6267.
Łobos K., Sachanbiński M, Pawlik T.: Nefryt z Nasławic na Dolnym Śląsku, Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 11. 2008
Maślankiewicz K.: Kamienie szlachetne – Wyd. Geologiczne, Warszawa 1982 r.
Simandl G.J., Riveros C.P. and Schiarizza P.: Nephrite (Jade) Deposits, Mount Ogden Area, Central British Columbia (NTS 093N 13W), Geological Fieldwork 1999, Paper 2000-1
Cyтypинн H.A.,Зaмaлeтдинoв P.C.: Heфpиты, издательство „Hayka”, Hoвocибиpck 1984
Żaba J.: Ilustrowana encyklopedia skał i minerałów – Videograf II, Chorzów 2006

[1] Termin żad (ang. jade) jest terminem handlowym obejmującym nefryty i jadeityty.

[4] Charakterystyczne dla prekambryjskich formacji magmowych TTG.

[6] Złoża opisane i udokumentowane, ale niekoniecznie o jakości przemysłowej.

[Grande-2] Lance Grande, Allison Augustyn: Gems and Gemstones: Timeless Natural Beauty of the Mineral World. University of Chicago Press, 2009, s. 219. ISBN 978-0-226-30511-0.

[Ward-3] Jade. W: The Grove Encyclopedia of Materials and Techniques in Art. Gerald W. R. Ward (red.). Oxford University Press, 2008, s. 303. ISBN 978-0-19-531391-8.

[5] Łobos Krzysztof, Sachanbiński Michał, Pawlik Tomasz – Nefryt z Nasławic na Dolnym Śląsku, Przegląd Geologiczny, vol. 56, nr 11, 2008.

[a]

[1]

[2]

[b]

[3]

[c]