Koleje wąskotorowe w Polsce
Koleje wąskotorowe w Polsce – sieć linii kolejowych na terenie Polski, których rozstaw toru jest mniejszy niż 1435 mm.
Historia
edytujKoleje wąskotorowe na ziemiach polskich budowane były od XIX wieku. Na kolejach wąskotorowych można stosować większe pochylenia oraz łuki o mniejszym promieniu niż na liniach kolei normalnotorowych. Zastosowanie takich rozwiązań technicznych powoduje znaczne obniżenie zdolności przewozowej, ale jednocześnie daje niższe koszty budowy oraz możliwości realizacji infrastruktury w trudnym terenie. W związku z tym linie wąskotorowe budowane były głównie na potrzeby lokalnego przemysłu: wydobywczego, hutnictwa, leśnictwa oraz obsługi dużych majątków ziemskich. Ważną rolę w powstawaniu sieci kolei wąskotorowych odegrała również I wojna światowa, gdy na terytorium ziem polskich powstało wiele linii przeznaczonych do obsługi zaopatrzenia niemieckich wojsk okupacyjnych i frontowych.
W Polsce na przestrzeni lat używano około 20 prześwitów wąskotorowych, od 435 do 1050 mm, z tego najpowszechniejsze były: 600 mm, 750 mm, 785 mm i 1000 mm. Najbardziej rozpowszechnionym i zarazem najmniejszym prześwitem na kolejach użytku publicznego był 600 mm. Od 1928 r. Ministerstwo Komunikacji rozpoczęło przebudowę kolei o torze 600 mm na szerokość 750 mm. Prace te postępowały powoli i kontynuowano je po wojnie, w latach 50. i 60. XX wieku[1].
W 1939 roku w Polsce było 350 km linii kolejowych użytku publicznego o szerokości 1000 mm (prywatnych lub samorządowych)[2]. Po znacjonalizowaniu tych linii i przejęciu 543 km linii na byłych terenach niemieckich po II wojnie światowej, PKP zarządzały 914 km linii o szerokości 1000 mm[2]. Przed wojną istniało również przynajmniej 50 km linii przemysłowych o tej szerokości toru, a po wojnie – 120 km[2].
Od początku lat 50. do końca XX w. wszystkie koleje użytku publicznego były uznawane za własność Polskich Kolei Państwowych i funkcjonowały w strukturach PKP[3]. Koleje wąskotorowe w Polsce podzielone były na trzy kategorie, prędkość maksymalna na liniach kategorii 1 wynosiła 40 km/h, kategorii 2 – 30–40 km/h, a kategorii 3 – poniżej 30 km/h; odpowiednio mniejsze też było roczne obciążenie linii[4].
W 1950 r. długość linii wąskotorowych użytku publicznego pod zarządem Polskich Kolei Państwowych wynosiła 4146 km, z tego 1293 km o prześwicie 600 mm. Z nich, 811 km przebudowano następnie na szerokość 750 mm. Spośród kolei przemysłowych, w 1950 r. było 951 km kolei leśnych i 724 km kolei cukrowniczych[1].
W 1999 r. pod zarządem Polskich Kolei Państwowych były 24 wąskotorowe linie kolejowe podlegające Dyrekcji Kolei Dojazdowych o łącznej długości 1572 km, w tym 968 km linii czynnych. Koleje podlegające zamiejscowemu wydziałowi Kolei Dojazdowych w Poznaniu w 1998 roku przewiozły jeszcze 285 004 t towarów i 303 021 osób[5]. Po 2000 r. w związku z restrukturyzacją Polskich Kolei Państwowych zarząd nad kolejami wąskotorowymi użytku publicznego przeszedł na samorządy lokalne. Zdecydowały się one przejąć na własność 12 linii o łącznej długości 968 km[6].
Jako wyjątek, w 2013 roku powstała zbudowana od podstaw nowa parkowa Krośnicka Kolej Wąskotorowa[7].
Najstarszą istniejącą sieć kolei wąskotorowych na ziemiach polskich i zarazem najstarszą nieprzerwanie działającą sieć takich kolei na świecie stanowią Górnośląskie Koleje Wąskotorowe, których początek datuje się na 1853 rok[8]. Największym zarządcą kolei wąskotorowych w Polsce jest Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych.
W XXI wieku koleje wąskotorowe w Polsce spełniają w przeważającym zakresie jedynie funkcje turystyczne, kursując na ogół w weekendy od maja do października, ewentualnie codziennie w lipcu i sierpniu, kiedy przypada szczyt przewozów[9]. Jako wyjątek całoroczny ruch publiczny nadal prowadziła Pleszewska Kolej Dojazdowa (stan na 2020 rok – 7,1 tys. pasażerów)[9]. Łączna liczba pasażerów kolei wąskotorowych od 2007 roku nie spadała poniżej 480 tysięcy rocznie, z tendencją wzrostową od 2014 roku[9]. W rekordowym 2016 roku przewieziono 975,2 tysiąca pasażerów, a w 2019 roku 916,9 tysiąca[9]. W 2020 roku w Polsce funkcjonowało 25 wydzielonych czynnych linii wąskotorowych o łącznej długości 420,3 km, a dalsze cztery były nieczynne[9].
| Rok | Liczba pasażerów |
|---|---|
| 2013 | 482,0 tys.[10] |
| 2014 | 691,5 tys.[10] |
| 2015 | 725,1 tys.[10] |
| 2016 | 975,2 tys.[10] |
| 2017 | 856,1 tys.[10] |
| 2018 | 892,9 tys.[10] |
| 2019 | 916,9 tys.[10] |
| 2020 | 564,6 tys.[10] |
| 2021 | 890,3 tys.[10] |
| 2022 | 880,9 tys.[10] |
| 2023 | 948,0 tys.[11] |
Infrastruktura
edytujInfrastruktura kolei wąskotorowych cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem, związanym m.in. z historycznym tłem powstania danej linii. W latach 2014–2016 łączna długość takich linii wyniosła 649 km. W 2016 r. eksploatowano blisko 395 km. Znacznie mniejsza długość użytkowanych linii wynika najczęściej ze złego stanu technicznego infrastruktury uniemożliwiającego wykorzystanie dawnych szlaków[12].
Linie kolejowe
edytuj
Lista kolei publicznych
edytuj| Nazwa obecna | Stan | Rozstaw obecny (mm) | Otwarcie | Zawieszenie ruchu | Likwidacja | Długość czynnego odcinka (km) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ełcka Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1913 | 15 | ||
| Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1883 | 25.09.2015 – 08.09.2019 | ||
| Górnośląskie Koleje Wąskotorowe | czynna | 785 | 1853 | 21 (Bytom) + 6 (Rudy) | ||
| Hrubieszowska Kolej Dojazdowa | nieczynna | 750 | 1901 | 1991 | 1993 | |
| Kaliska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 1914 | 30 | ||
| Koszalińska Kolej Wąskotorowa | czynna | 1000 | 1898 | 20 | ||
| Krośniewicka Kolej Dojazdowa | nieczynna | 750 | ||||
| Krotoszyńska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 (oraz 1435) | 1900 | 3 | ||
| Nadmorska Kolej Wąskotorowa | czynna | 1000 | 1896 | 41 | ||
| Mławska Kolej Dojazdowa | nieczynna | 750 | ||||
| Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa | czynna | 750 | 15 | |||
| Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa | czynna | 1000 | 14 | |||
| Przeworska Kolej Dojazdowa[13] | czynna | 750 | 1904 | 46 | ||
| Rogowska Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1915 | 49 | ||
| Sochaczewska Kolej Muzealna | czynna | 750 | 18 | |||
| Starachowicka Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 1950 | 6 (Starachowice) + 7 (Iłża) | ||
| Śmigielska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 1901 | 2011 | 17 | |
| Średzka Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 14 | |||
| Świętokrzyska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 1915 | 31 | ||
| Wyrzyska Kolej Powiatowa | czynna | 600 | 11 | |||
| Żnińska Kolej Powiatowa | czynna | 600 | 1894 | 12 | ||
| Żuławska Kolej Dojazdowa | czynna | 750 | 30 | |||
| Zwierzyniec – Biłgoraj | nieczynna | 750 | 1914 | 1971 | po 1971 | |
| Wrocławska Kolej Dojazdowa | zlikwidowana | 750 | 1899 | 1991 | 1991 |
Lista kolei leśnych
edytuj| Nazwa obecna | Stan | Rozstaw obecny (mm) | Otwarcie | Zawieszenie ruchu | Likwidacja | Długość czynnego odcinka (km) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Bieszczadzka Kolejka Leśna | czynna | 750 | 1895 | 33 | ||
| Kolej Leśna Puszczy Białowieskiej | czynna | 600 | 17 | |||
| Kolej Leśna Puszczy Kampinoskiej | zlikwidowana | 600 | 1916 | 1961 | 1961 | |
| Kolej leśna Puszczy Kozienickiej | zlikwidowana | 600 | 1916 | 1983 | 2010 | |
| Kolej Leśna w Lasach Janowskich | zlikwidowana | 600 | 1941 | 1984 | 1988 | |
| Wigierska Kolej Wąskotorowa | czynna | 600 | 10 |
Lista kolei parkowych i wojskowych
edytuj| Nazwa obecna | Stan | Rozstaw obecny (mm) | Otwarcie | Zawieszenie ruchu | Likwidacja | Długość czynnego odcinka (km) | Rodzaj kolejki |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kolejka Muzeum Obrony Wybrzeża w Helu | czynna | 600 | parkowa (dawna wojskowa) | ||||
| Krośnicka Kolej Wąskotorowa | czynna | 750 | 2013 | 3[7] | parkowa | ||
| Kolejka Parkowa Maltanka | czynna | 600 | 1972 | 3,5 | parkowa | ||
| Kolej parkowa w Parku Śląskim | nieczynna | 785 | 1958/2014 | 2011, 2017 | 1,05 | parkowa | |
| Kolejka parkowa w Cichowie „Grześ” | czynna | 241 | 2012 | 0,28 | lilipucia | ||
| Kolejka parkowa w Ostrowie Wielkopolskim | nieczynna | 600 | parkowa | ||||
| Kolejka w Parku Kolejowym na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej[14] | czynna | 184 | 0,652 | lilipucia | |||
| Myślęcińska Kolej Parkowa[15] | zlikwidowana | 600 | 1996 | 2011 | 2011 | parkowa | |
| Kolejka w Skansenie Maszyn Parowych w Tarnowskich Górach[16] | czynna | 184 | 2015 | 0,5 | lilipucia | ||
| Poligonowa kolej wąskotorowa w Toruniu | zlikwidowana | 600[potrzebny przypis] | 1884[potrzebny przypis] | koniec l. 60. XX w.[potrzebny przypis] | polowa | ||
| Żuławska Kolej Ogrodowa[17] | czynna | 400 | 2014 | ok 0,5 | lilipucia |
- Kolej wąskotorowa Cementowni Odra w Opolu
- Kolej wąskotorowa cukrowni w Brześciu Kujawskim
- Kolej wąskotorowa cukrowni w Zbiersku
- Kolej wąskotorowa Częstochowskiego Obszaru Rudonośnego
- Kolej wąskotorowa Huty Pokój w Rudzie Śląskiej
- Kolej wąskotorowa kopalni miedzi w Lubinie
- Kolej wąskotorowa kopalni miedzi w Polkowicach
- Kolej wąskotorowa kopalni węgla KWK Kazimierz-Juliusz w Sosnowcu
- Kolej Cukrowni Ostrowite
Przypisy
edytuj- ↑ a b Bogdan Pokropiński, Muzealne parowozy wąskotorowe w Polsce (dla toru szerokości 600 i 630 mm), Muzeum Ziemi Pałuckiej, Żnin, 2000, ISBN 83-910219-7-1.
- ↑ a b c Bogdan Pokropiński, Muzealne parowozy wąskotorowe na tor 1000 mm, „Świat Kolei” nr 8/2010, s. 29.
- ↑ Marek Malczewski Wąskim torem w XXI wiek, s. 35.
- ↑ Krzysztof Soida. Wąskotorowe drogi. Lokomotywy parowe. „Młody Technik”. 6/1983. s. 11.
- ↑ Marek Malczewski. Wąskotorowa Polska cz. 1. „Świat Kolei”. Nr 1/1999. s. 29.
- ↑ Koleje Wąskotorowe – pasja czy dobry biznes?. kow.com.pl, 2011-03-15. [dostęp 2011-06-19]. (pol.).
- ↑ a b Paweł Jakuboszczak. Krośnicka Kolej Wąskotorowa. „Stalowe Szlaki”. nr 3/2013 (132). s. 14.
- ↑ Paweł Jakuboszczak. 150 lat Górnośląskich Kolei Wąskotorowych. „Stalowe Szlaki”. nr 2/2014 (119). s. 9.
- ↑ a b c d e Koleje wąskotorowe w Polsce w 2020 r. Jak pandemia wpłynęła na ruch turystyczny?. Urząd Transportu Kolejowego, 2021-10-27.
- ↑ a b c d e f g h i j Urząd Transportu Kolejowego, Koleje Wąskotorowe w 2022 r., Warszawa 2023, s. 6 [dostęp 2024-03-26].
- ↑ Urząd Transportu Kolejowego, Koleje Wąskotorowe w 2023 r., Warszawa, 17 kwietnia 2024, s. 9 [dostęp 2024-04-20].
- ↑ Kolej wąskotorowa w Polsce, Urząd Transportu Kolejowego, s. 9.
- ↑ Andrzej Bożek. Kolej Lokalna Przeworsk – Dynów. „Świat Kolei”. 12/2001, s. 20–27. Łódź: Emi-press. ISSN 1234-5962.
- ↑ Park Kolejowy na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej.
- ↑ Likwidują kolejkę w Myślęcinku. rynek-kolejowy.pl, 2011-10-20. [dostęp 2012-06-30]. (pol.).
- ↑ Paweł Korcz Tarnowskie Góry – nowa kolejka lilipucia, Świat Kolei nr 10/2015.
- ↑ Redakcja, Żuławska Kolej Ogrodowa zaprasza 8 lipca [online], Dziennik Bałtycki, 3 lipca 2017 [dostęp 2021-02-08] (pol.).
Bibliografia
edytuj- Judyta Kurowska-Ciechańska, Koleje, Ariel Ciechański, Warszawa: Wyd. Carta Blanca, 2009, ISBN 978-83-60887-80-6, ISBN 978-83-60887-23-3.
- Stalowe Szlaki, nr specjalny S1/2012, Wyd. Luxtorpeda Ekspres.pl, Warszawa 2012
- Stalowe Szlaki, nr specjalny S2/2013, Wyd. Luxtorpeda Ekspres.pl, Warszawa 2013
- Paweł Korcz, „Atlas wąskotorówek”, wydawca: Poznański Klub Modelarzy Kolejowych, Poznań 2006, ISBN 83-920757-3-0.
- Judyta Kurowska-Ciechańska, „Kolekcja Nasza Polska. Koleje Wąskotorowe”, wydawca: De Agostini Polska Sp. z o.o., 2011, ISBN 978-83-248-2638-4.
