Wikipedia

Historia Jamajki

dzieje państwa i narodu jamajskiego

Historia Jamajki – obejmuje dzieje państwa i narodu jamajskiego.

Okres prekolumbijski

edytuj

Pierwsi ludzi przybyli na Jamajkę prawdopodobnie z wysp na wschodzie[1]. Ok. roku 600 n.e. przybyli tu ludzie kultury wytwarzającej czerwoną ceramikę[1]. Dwieście lat później na wyspę dotarli Arawakowie, którzy nazywali ją Xaymaca – „krainą drewna i wody”[2].

Następnie wyspę opanowali Tainowie[1], wywodzący się z grupy etnicznej Arawaków[3]. Tainowie zajmowali się rybołówstwem i rolnictwem – uprawiali kukurydzę i maniok[1]. Ich populacja szacowana jest na ok. 60 tys.[1] Zostali zdziesiątkowani po przybyciu Hiszpanów[2]. Na temat ich historii i życia nie zachowało się wiele informacji, większość z nich pochodzi z wykopalisk archeologicznych[2].

Okres kolonialny

edytuj
 
Mapa Jamajki opublikowana przez włoskiego kartografa Benedetto Bordone (1460–1531) w 1528 roku
 
Jamajka na mapie z Description de L'Univers (1683) francuskiego kartgorafa Alaina Manessona Malleta (1630–1706)

Kolonia hiszpańska

edytuj

Wyspa została odkryta przez Krzysztofa Kolumba w 1494 roku, który nadał jej nazwę Santiago – jednak nazwa ta się nie przyjęła[1]. Kolumb spędził tu okres 1503–1504 po rozbiciu statku[1]. Król Hiszpanii przyznał wyspę rodzinie Kolumba[1][a].

Hiszpanie skolonizowali wyspę, traktując ją przede wszystkim jako bazę dla dalszej ekspansji w Ameryce[4]. Zajęli się uprawą manioku, jukki i w mniejszym stopniu trzciny cukrowej na plantacjach, na których do pracy w systemie reparto lub encomienda przymuszano miejscowych Indian[5]. Wielu Tainów pojmano w niewolę, a wielu zmarło w wyniku chorób przywleczonych z Europy[1]. W 1524 roku król Hiszpanii Karol I Hiszpański wydał Nowe Prawa dla Indii Zachodnich, które zabraniały niewoli Indian i przymuszania ich do pracy dla hiszpańskich plantatorów[5]. Ze względu na brak rąk do pracy, Hiszpanie zaczęli sprowadzać na wyspę pierwszych niewolników z Afryki[1].

Pierwsza stała osada na wyspie – Sevilla la Nueva – została założona na jej północnym wybrzeżu przez hiszpańskiego oficera Juana de Esquivel (zm. 1523)[1], który w 1510 roku został pierwszym gubernatorem Jamajki. W 1514 roku na stanowisku zastąpił go konkwistador Francisco de Garay (1475–1523). W 1534 roku stolicą została Villa de la Vega – współczesne Spanish Town[1]. W 1556 roku rodzina Kolumbów przekazała wyspę koronie hiszpańskiej w zamian za dożywotnie zachowanie tytułu księcia Jamajki i roczną rentę[3].

Na początku XVII wieku, liczba mieszkańców wyspy wynosiła ok. 3000 osób, przy czym niewielu afrykańskich niewolników i prawie żadnych Tainów[1].

W XVII wieku na wyspę zaczęli przybywać inni Europejczycy, m.in. Holendrzy i Anglicy, którzy zajmowali się piractwem i korsarstwem[6]. Wyspa była plądrowana, a największe ataki miały miejsce w 1640 i w 1643 roku[6].

Kolonia brytyjska

edytuj
 
Port Royal przed 1692 rokiem

W 1655 roku wyspę zajęli Anglicy pod dowództwem Williama Penna (1621–1670) i generała Roberta Venablesa (1613–1687)[7][1]. Ekspedycja angielska odbywała się w ramach Cromwellowskiego przedsięwzięcia The Western Design, którego celem było zdobycie jednej z wysp Wielkich Antyli jako przyczółka dla działalności angielskiej w regionie[8]. Anglicy bezskutecznie próbowali zdobyć Hispaniolę i wobec porażki podjęli próbę zajęcia Jamajki, która przy braku obrony natychmiast skapitulowała[9].

Jamajka była pierwszą kolonią angielską zdobytą poprzez zajęcie kolonii innego państwa[10]. W okresie tym wyspa miała ok. 2000–2500 mieszkańców, przede wszystkim Hiszpanów, Portugalczyków, Afrykańczyków i Indian[11].

Pod panowaniem Anglików Jamajka zaczęła rozwijać się gospodarczo, a rozwój opierał się na handlu niewolnikami i uprawie trzciny cukrowej, do której wykorzystywano pracę niewolniczą[1]. Trzcina cukrowa w znacznej mierze służyła do produkcji rumu. Ponadto na wyspie prowadzono plantacje indygowców, kawowców i kakaowców[1].

Katolicka Hiszpania podjęła dwie próby odbicia wyspy z rąk protestanckiej Anglii – w 1657 i w 1658 roku – obie skończyły się niepowodzeniem[12]. By obronić wyspę przed atakami hiszpańskimi, angielscy gubernatorzy współpracowali z bukanierami, którzy bez przeszkód mogli korzystać z portów kolonii[1]. Miasto Port Royal było dla nich schronieniem i główną siedzibą na wyspie aż do silnego trzęsienia ziemi które nastąpiło w 1692 roku[13]. Bukanierzy grabili okoliczne kolonie hiszpańskie i napadali na hiszpańskie statki handlowe[1]. Część z nich była kaperami a niektórzy stali się kupcami i plantatorami[1].

Hiszpania zaprzestała walk w 1660 roku[14] i ostatecznie zrzekła się wyspy w 1670 roku na mocy postanowień traktatu zawartego w Madrycie, który regulował kwestie terytorialne między Anglią a Hiszpanią w Ameryce[15]. Po podpisaniu traktatu angielski gubernator zaniechał współpracy z bukanierami[1]. Na mocy traktatu Anglia zobowiązywała się do usunięcia piratów ze swoich posiadłości w Indiach Zachodnich w zamian za zachowanie praw własności do nich[16]. W 1672 roku aresztowano „króla bukanierów” Henry'ego Morgana (1635–1688) po jego zwycięstwie nad flotą hiszpańską i splądrowaniu Panamy[17]. Po pogorszeniu się stosunków z Hiszpanią Morgan otrzymał tytuł szlachecki i powrócił na wyspę jako wicegubernator[17].

W 1680 roku liczba mieszkańców wyspy wynosiła ok. 18 tys., przy czym połowę stanowili niewolnicy[1]. W 1692 roku Anglicy założyli miasto będące dziś stolicą Jamajki, Kingston.

Wyspa stanowiła centrum handlu niewolnikami powstałej w 1672 roku Royal African Company, która miała monopol na brytyjski handel niewolnikami[1]. Niewolnicy często uciekali w głąb wyspy, tworząc enklawy, z których wyłoniła się mniejszość etniczna – Maroni[1]. Na mocy pokoju utrechckiego z 1713 roku Wielka Brytania uzyskała wyłączność na sprzedaż afrykańskich niewolników do posiadłości hiszpańskich w Indiach Zachodnich na przez okres 40 lat[18]. Jamajka stała się główną bazą przerzutową pomiędzy Afryką a Ameryką[18].

W 1782 roku Jamajce groziła inwazja wojsk francuskich przy wsparciu Hiszpanii[1]. Francuska flota została pokonana przez marynarkę brytyjską pod dowództwem admirałów George'a Rodneya (1718–1792) i Samuela Hooda (1724–1816) w bitwie morskiej przy wyspach Les Saintes[1].

Zniesienie niewolnictwa

edytuj
 
Zniszczenie plantacji Roehampton w trakcie Rebelii Sharpe'a w 1832 roku, 1833

W latach 1780–1787 z powodu spadku popytu na cukier zginęło z głodu 15 tys. niewolników[1]. Maroni prowadzili działalność partyzancką i w XVIII w. doszło do wojen marońskich[1]. Pierwszą w latach 1725–1739 wygrali Maroni, a ówczesny gubernator Edward Trelawny (1699–1754) nadał wolność zwolennikom marońskiego przywódcy Cudjoe[1]. Drugą w latach 1795–1797 wygrali Brytyjczycy i deportowali 600 Maronów do Nowej Szkocji[1].

Kolejne powstania niewolników wybuchały w XVIII i XIX w., a największą była rebelia w latach 1831–1832 pod przywództwem Samuela Sharpe'a (1804–1832), nazywana „rebelią emancypacji”, „rebelią baptystów” lub „rebelią bożonarodzeniową”[19]. Przy udziale tysięcy ludzi, był to największy zryw w historii Brytyjskich Indii Zachodnich[19]. Powstanie zostało brutalnie stłumione a ich przywódcy straceni[1]. Wydarzenia na Jamajce przyspieszyły prace w parlamencie brytyjskim nad Aktem Zniesienia Niewolnictwa, który został przyjęty w 1833 roku – akt zniósł niewolnictwo na terenie Imperium Brytyjskiego z dniem 1 sierpnia 1834 roku[19] i zwrócił wolność wszystkim niewolnikom z dniem 1 sierpnia 1838 roku[20].

Upadek gospodarki plantacyjnej

edytuj
 
Żniwiarze trzciny cukrowej na Jamajce, lata 80. XIX w.
 
Pomnik Paula Bogle – przywódcy rebelii w Morant Bay w 1865 roku
 
Transport bananów na Jamajce, 1894

Zakaz transatlantyckiego handlu niewolnikami (1807) i ostateczne zniesienie niewolnictwa (1834) doprowadziły do wzrostu kosztów produkcji na plantacjach[1]. W latach 30. i 40. XIX w. władze Jamajki sprowadziły do prac na plantacjach pracowników z Indii i zbudowały pierwszą linię kolejową, co jednak nie poprawiło sytuacji plantatorów[1]. W 1846 roku parlament zniósł taryfy ochronne, co doprowadziło do wzrostu cen cukru z trzciny cukrowej[1], który od początku XIX w. musiał konkurować z cukrem buraczanym[4]. Wzrost kosztów produkcji w połączeniu z trudnościami ze zbytem, przyczyniło się do upadku gospodarki plantacyjnej[4].

W wyniku upadku plantacji doszło do bezrobocia i warunki życia uległy znacznemu pogorszeniu[1]. Doprowadziło to do powstania ludności murzyńskiej, które zostało zapoczątkowane rebelią w Morant Bay w 1865 roku[4]. Rebelianci zabili burmistrza i 18 innych wysoko urodzonych Europejczyków[1]. Zgromadzenie Kolonialne Jamajki (ang. House of Assembly of Jamaica) przekazało swoją władzę na ręce gubernatora Edwarda Johna Eyre (1815–1901), który wprowadził stan wojenny i stłumił rebelię[1]. Przywódca rebelii – Paul Bogle (1820–1865) został powieszony[1]. Po protestach społecznych i przeprowadzonym śledztwie Eyre został odwołany ze stanowiska[1].

Zgromadzenie Kolonialne Jamajki zostało rozwiązane a wyspa stała się kolonią Korony[4]. Nowym gubernatorem, z pełnią władzy ustawodawczej i wykonawczej, został John Peter Grant (1807–1893), który zreformował kolonię[1]. Założył policję, zreformował sądownictwo, służbę zdrowia, departament robót publicznych i kasę oszczędnościową, usprawnił szkoły i zbudował system nawadniania terenów między Spanish Town i Kingston[1]. W 1872 roku stolicą wyspy zostało Kingston, zastępując Spanish Town[21].

Pod koniec XIX w. Lorenzo Dow Baker (1840–1908) rozpoczął z Jamajki eksport bananów[1]. Wraz z dziewięcioma inwestorami założył Boston Fruit Company, która w 1899 roku weszła do United Fruit Company, firmy, na której bazie w 1970 roku powstała Chiquita Brands International[22]. Banany stały się głównym produktem eksportowym wyspy[1].

W 1907 roku Kingston i Port Royal nawiedziło silne trzęsienie ziemi, w wyniku którego zginęło 800 osób a zabudowa obu miast uległa zniszczeniu[1]. Ówczesny gubernator wyspy Sydney Olivier (1859–1943) odbudował stolicę[1]. W kraju panowało bezrobocie i wielu Jamajczyków wyemigrowało, m.in. do pracy przy budowie Kanału Panamskiego[1].

Po I wojnie światowej doszło do coraz większego uzależnienia wyspy od Stanów Zjednoczonych, których rząd wpływał na sytuację w kraju poprzez korporację United Fruit Company[4]. Wzrosła też emigracja Jamajczyków do USA, na Kubę i do państw Ameryki Środkowej[4].

Uzyskanie niepodległości

edytuj

W połowie lat 30. XX w. podobnie jak w innych regionach Karaibów doszło do fali strajków związanych z niezadowoleniem z kolonialnych rządów[4]. Jamajkę dotkliwie dotknęły skutki wielkiego kryzysu (ang. Great Depression)[1]. Popularność zdobył nacjonalizm afrykański reprezentowany przez Marcusa Garveya (1887–1940) i jego Universal Negro Improvement Association[4].

W 1938 roku na wyspie doszło do protestów[1]. W tym samym roku zaczęły powstawać pierwsze związki zawodowe, z których wyłoniły się później jamajskie partie polityczne[1]. Alexander Bustamante (1884–1977) założył związki zawodowe, z których w 1943 roku powstała konserwatywna Jamajska Partia Pracy (ang. Jamaica Labour Party, JLP)[4]. Norman Manley (1893–1969) założył socjaldemokratyczną Ludową Partię Narodową (ang. People's National Party, PNP)[4]. Na mocy konstytucji Jamajki z 1944 roku powstała Izba Reprezentantów (ang. House of Representatives) i odbyły się pierwsze wybory powszechne, które wygrała Jamajska Partia Pracy[4]. Konstytucja wprowadziła również Radę Ustawodawczą (ang. Legislative Council) i Radę Wykonawczą (ang. Executive Council), która w 1957 roku została przekształcona w gabinet pod przywództwem premiera[1]. W 1959 roku Jamajka uzyskała pełną autonomię wewnętrzną[4].

Niedotknięta bezpośrednio skutkami II wojny światowej Jamajka skorzystała na pomocy finansowej na mocy Colonial Development and Welfare Act oraz z inwestycji zagranicznych[1]. W latach 50. XX w. odnotowała szybki rozwój gospodarczy m.in. dzięki eksploatacji złóż boksytów, rozbudowie infrastruktury turystycznej i przemysłu maszynowego[4].

W latach 1958–1962 Jamajka była członkiem Federacji Indii Zachodnich, której była współzałożycielem[1]. Po przegranej w wyborach w 1962 roku Normana Manleya premierem został Alexander Bustamante, który opowiadał się za wyjściem z federacji[1]. W referendum w 1961 roku Jamajczycy poparli stanowisko Bustamante i jego JLP[1]. Na wyspie był silny ruch secesyjny, co związane było z niechęcią do utrzymywania niewielkich wysepek karaibskich[4]. Jamajka opuściła federację, co doprowadziło do jej rozpadu[4].

6 sierpnia 1962 roku Jamajka uzyskała niepodległość, stała się monarchią konstytucyjną należącą do brytyjskiej Wspólnoty Narodów[1]. Głową państwa pozostała brytyjska królowa Elżbieta II, a jej reprezentantem na wyspie jest gubernator, mianowany przez rząd na czele z premierem. Pierwszym premierem został Alexander Bustamante (1884–1977)[1], a gubernatorem generalnym Jamajki Kenneth Blackburne (1907–1980).

Lata 60. XX w.

edytuj

Początkowo rządy sprawowała Jamajska Partia Pracy. Konserwatyści prowadzili politykę ścisłej współpracy z USA i gospodarki wolnorynkowej[4]. Przeprowadzono wiele inwestycji infrastrukturalnych[1]. Głównym partnerem handlowym było USA, które było również głównym inwestorem zagranicznym w przemysł wydobywczy i turystyczny[1]. Wielka Brytania oferowała preferencyjne warunki handlu cukrem i bananami[1]. Pomimo szybkiego tempa rozwoju nadal panowało bezrobocie, co sprzyjało niezadowoleniu społecznemu, dochodziło do zamieszek[1].

W 1969 roku Jamajka wstąpiła do Organizacji Państw Amerykańskich (ang. Organization of American States) i do Ruchu Państw Niezaangażowanych (ang. Non-Aligned Movement)[1].

Rząd aktywnie promował kulturę Jamajki[1]. Marcus Garvey, George William Gordon i Paul Bogle zostali uznani za bohaterów narodowych Jamajki[1]. W 1969 roku wprowadzono ordery jamajskie, które zastąpiły ordery brytyjskie[1].

Ruch Rastafari

edytuj
Osobny artykuł: Ruch Rastafari.

W latach 60. XX wieku wielu wyznawców zyskał powstały wcześniej na Jamajce ruch rastafarian. Żądali oni przeniesienia ludności murzyńskiej do Afryki i uznawali za swojego władcę cesarza Etiopii Hajle Sellasje, którego obdarzyli tytułem negusa.

Lata 70. XX w.

edytuj
 
Michael Manley w latach 70. XX w.

W 1972 roku władzę przejęli socjaldemokraci z PNP, a premierem został syn Normana Manleya – Michael Manley (1924–1997)[4]. Od 1974 roku rząd PNP realizował radykalne reformy w duchu demokratycznego socjalizmu, m.in. reformę rolną, reformy społeczne, nacjonalizację części przemysłu i usług oraz kontrolę kapitału zagranicznego[4]. Wprowadzono także opłaty za eksport boksytu[1]. Rząd Manleya walczył z analfabetyzmem i podjął działania na rzecz szerszego dostępu do wyższej edukacji[1].

Jamajka nawiązała również bliskie kontakty z rewolucyjną Kubą[4], a także z Chinami i ZSRR[1].

 
Bob Marley, 1980

Reformy spowodowały odpływ zagranicznych inwestorów oraz konflikt z Międzynarodowym Funduszem Walutowym[4]. Doszło do załamania się produkcji przemysłowej[4]. Manleya oskarżano o komunizm, doszło do zamieszek i w 1976 roku wprowadzono stan wyjątkowy[1]. Niemniej jednak Manley i PNP ponownie zwyciężył w wyborach w 1976 roku, lecz przegrał w kolejnych w 1980 roku wskutek pogarszających się warunków życia[1].

Sytuację u schyłku rządów Manleya utrudniały też prawicowe bojówki Partii Pracy, które dokonując zamachu na Boba Marleya biorącego udział w wiecu poparcia dla rządu, rozpętały walki uliczne między bojówkami Partii Pracy i Ludowej Partii Narodowej[23].

Lata 80. i 90. XX w.

edytuj
 
Edward Seaga, 1981

W 1980 roku władzę ponownie objęli konserwatyści, którzy przeprowadzili liberalizację gospodarki[4]. Rząd premiera Edwarda Seagi (1930–2019) popierał politykę Stanów Zjednoczonych w stosunku do Kuby i Grenady[1]. Jamajka otrzymała pomoc finansową od USA[1]. W 1983 roku nieliczne wojska jamajskie wzięły udział w amerykańskiej inwazję na Grenadę rządzonej przez rewolucjonistów[1]. Po krótkim okresie wzrostu gospodarczego doszło do fali kryzysu[1]. Jamajka zaczęła wprowadzać programy reform przy wsparciu Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego[1]. Oszczędnościowa polityka gospodarcza wzbudziła niezadowolenie społeczne, które objawiło się strajkiem generalnym w 1985 roku[1].

 
Percival James Patterson, 2005
 
Mieszkańcy Kingston w kolejce po wodę po przejściu huraganu Gilbert, 1988

W 1988 roku Jamajkę nawiedził huragan Gilbert, co doprowadziło do kolejnego załamania gospodarczego[4]. Seaga przegrał w kolejnych wyborach na rzecz PNP i Michaela Manleya[4]. Manley, a także jego następca Percival James Patterson, jednak kontynuowali politykę konserwatystów[4]. Manley przeprowadził deregulację sektora finansowego i wprowadził płynny kurs walutowy[1]. Patterson ustabilizował gospodarkę, prowadząc politykę oszczędnościową[1]. Działania rządu skupiono na rozwoju sieci drogowej, reformie rolnej i budownictwie mieszkaniowym[1]. Skoncentrowano się na wspólnym rynku CARICOMu[1]. W 1997 roku Jamajka została dotknięta kryzysem, jednak trudną sytuację podratowały hiszpańskie inwestycje w bazę turystyczną na początku XXI w.[1]

XXI wiek

edytuj

W 2002 roku przeprowadzono zmianę w konstytucji polegającą na odstąpieniu od składania przysięgi na wierność królowej Wielkiej Brytanii[4]. Odtąd w sądach składa się przysięgę na wierność konstytucji jamajskiej obowiązującej od 1962 roku, a przysięgę na wierność królowej brytyjskiej składa jedynie gubernator generalny[4].

Patterson odszedł na emeryturę w 2006 roku, a przywództwo w partii PNP objęła Portia Simpson-Miller, która została premierem jako pierwsza kobieta w historii kraju[1]. W 2006 roku Jamajka przystąpiła do Wspólnego Rynku i Gospodarki CARICOM (ang. CARICOM Single Market and Economy)[1].

 
Statek wycieczkowy „Oasis of the Seas” w porcie w Falmouth

W 2007 roku wybory wygrali konserwatyści, a premierem został Bruce Golding[1]. W tym okresie Jamajka została dotknięta światowym kryzysem i ponownie korzystała ze wsparcia Międzynarodowego Funduszu Walutowego[1]. Wówczas sprzedano udziały państwa w przedsiębiorstwach produkujących cukier z trzciny cukrowej inwestorom chińskim, a narodowe linie lotnicze Air Jamaica zostały kupione przez Trynidad i Tobago[1]. Przemysł wydobycia boksytów pozyskał inwestorów rosyjskich[1]. Zmodernizowano port w Falmouth, który został przystosowany do przyjmowania ogromnych statków wycieczkowych i otwarty w 2011 roku[1].

Rząd Golding upadł w 2011 roku po skandalu wokół aresztowania Christophera Coke'a podejrzanego o prowadzenie jamajskiego kartelu narkotykowego[1]. W 2010 roku podczas próby pojmania Coke'a doszło do krwawych zamieszek pomiędzy zwolennikami domniemanego barona narkotykowego a służbami bezpieczeństwa[1].

W następstwie premierem kraju został Andrew Holness, który stracił władzę w wyborach w 2011 na rzecz Portii Simpson Miller[1].

W 2016 roku wybory wygrali konserwatyści i premierem ponownie został Andrew Holness[1]. W tym samym roku, podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w Rio de Janeiro, Jamajczyk Usain Bolt wygrał w sprincie na dystansie 100 i 200 m i przeszedł do historii jako pierwszy zwycięzca w obu tych konkurencjach w trzech olimpiadach[1].

COVID-19

edytuj

W 2020 roku Jamajka została dotknięta pandemią COVID-19 – pierwszy przypadek zachorowania odnotowano 10 marca 2020 roku[24]. Na dzień 22 maja 2020 roku na Jamajce raportowano 534 przypadki, z czego 9 śmiertelnych[25]. By zapobiec rozprzestrzenianiu się wirusa, rząd Jamajki wprowadził stan wyjątkowy, m.in. zamknięto granice i wprowadzono szereg innych ograniczeń i działań ochronnych (m.in. zamknięto szkoły, wprowadzono system pracy zdalnej, itd.)[26].

Wobec negatywnych skutków dla jamajskiej gospodarki, związanych przede wszystkim z zamknięciem sektora turystycznego, rząd Jamajki wystąpił o wsparcie prewencyjne Międzynarodowego Funduszu Walutowego[27][28].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Królowie Hiszpanii Izabela i Ferdynand nadali Kolumbowi tytuł admirała oceanów oraz dziedziczny tytuł wicekróla nowo odkrytych ziem. Ponieważ zagrażało to administracji królewskiej i ekspansji Hiszpanii w Ameryce, korona hiszpańska prowadziła długoletnie renegocjacje warunków. W końcu wnuk Kolumba zrzekł się tytułu i praw do ziem w zamian za ustanowienie księstwa Veragua i Jamajki i 10-procentowy udział w zyskach z konkwisty[3].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw bx by bz ca cb cc cd ce cf cg ch ci cj ck cl cm Encyclopædia Britannica 2020 ↓.
  2. ↑ a b c Handbook of Jamaica ↓.
  3. ↑ a b c Reichert 2012 ↓, s. 181.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab Encyklopedia PWN ↓.
  5. ↑ a b Reichert 2012 ↓, s. 182.
  6. ↑ a b Reichert 2012 ↓, s. 184.
  7. ↑ Bradley 1999 ↓, s. 153–154.
  8. ↑ Reichert 2012 ↓, s. 185.
  9. ↑ Reichert 2012 ↓, s. 186.
  10. ↑ Pestana 2017 ↓, s. 117.
  11. ↑ Pestana 2017 ↓, s. 118.
  12. ↑ Reichert 2012 ↓, s. 187–188.
  13. ↑ Port Royal, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-05-22] (ang.).
  14. ↑ Reichert 2012 ↓, s. 188.
  15. ↑ Treaty between Great Britain and Spain for the settlement of all disputes in America.. [w:] The National Archives [on-line]. [dostęp 2020-05-22]. (ang.).
  16. ↑ Reichert 2012 ↓, s. 190.
  17. ↑ a b Sir Henry Morgan, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-05-22] (ang.).
  18. ↑ a b Reichert 2012 ↓, s. 191.
  19. ↑ a b c Encyclopedia of Slave Resistance and Rebellion 2007 ↓.
  20. ↑ An Act for the Abolition of Slavery throughout the British Colonies; for promoting the Industry of the manumitted Slaves; and for compensating the Persons hitherto entitled to the Services of such Slaves.. [dostęp 2020-05-22]. (ang.).
  21. ↑ Kingston, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-05-22] (ang.).
  22. ↑ Chiquita Brands International, Inc., [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-05-22] (ang.).
  23. ↑ Timothy White: Catch a Fire. Bob Marley – życie. s. 224-225.
  24. ↑ Update: Jamaica confirms first case of Coronavirus, travel ban expanded. [w:] The Gleaner [on-line]. 2020-03-10. [dostęp 2020-05-23]. (ang.).
  25. ↑ Ministry of Health and Wellness: Jamaica at 34% Recoveries with COVID-19. [w:] Jamaica Information Service [on-line]. [dostęp 2020-05-23]. (ang.).
  26. ↑ Ministry of Health and Wellness: Jamaica and COVID-19. [w:] Jamaica Information Service [on-line]. [dostęp 2020-05-23]. (ang.).
  27. ↑ IMF: Jamaica : Request for Purchase Under the Rapid Financing Instrument-Press Release; Staff Report; and Statement by the Executive Director for Jamaica. 2020-05-18. [dostęp 2020-05-23]. (ang.).
  28. ↑ IMF: IMF Executive Board Approves a US$ 520 Million Disbursement to Jamaica to Address the COVID-19 Pandemic. 2020-05-15. [dostęp 2020-05-23]. (ang.).

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Historia_Jamajki&oldid=72984421”