3 Pułk Strzelców Konnych im. Hetmana Stefana Czarnieckiego

3 Pułk Strzelców Konnych im. Hetmana Polnego Koronnego Stefana Czarnieckiego (3 psk) – oddział kawalerii Wojska Polskiego II RP.

3 Pułk Strzelców Konnych

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1921
Rozformowanie	1939
Patron	Stefan Czarniecki
Tradycje
Święto	27 kwietnia
Nadanie sztandaru	1923
Rodowód	Pułk 3-ci Strzelców Konnych
Kontynuacja	batalion dowodzenia 4 Suwalskiej Brygady Kawalerii Pancernej
Dowódcy
Pierwszy	płk Władysław Tomaszewicz
Ostatni	ppłk dypl. Jan Małysiak
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa pod Kockiem (2–6 X 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Garnizon Wołkowysk
Rodzaj sił zbrojnych	Wojska lądowe
Rodzaj wojsk	kawaleria
Podległość	XVIII BK (1924–1929) Now. BK (1937–1939) Suwalska BK (1939) BK „Edward” (1939)

Pułk stacjonował w garnizonie Wołkowysk, eksterytorialnie na obszarze Okręgu Korpusu Nr III.

W kampanii wrześniowej 1939 walczył w składzie Suwalskiej Brygady Kawalerii wchodzącej w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. 20 września wchodzi w skład improwizowanej Dywizji Kawalerii „Zaza”, walcząc 21 i 22 września w Kalenkowiczach i 28 września nad Wieprzem.

29 września wszedł w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” i wziął udział w bitwie pod Kockiem. 6 października 1939 stoczył ostatni bój w Kalinowym Dole.

Formowanie pułku

Pułk 3 Strzelców Konnych sformowany został na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych z 4 października 1921 r. i z połączenia:

• I dywizjonu 1 psk, w składzie:
  • 1 szwadronu zorganizowanego w 1918, we Włocławku, który w kwietniu 1919 w składzie Grupy Jazdy ppłk. Władysława Beliny-Prażmowskiego wziął udział w zajęciu Wilna, w lipcu 1919 r. współdziałał z 1 DP Leg., w akcji na Kurzeniec – Mołodeczno, 5 sierpnia 1920 wziął udział w wypadzie na Nowy Dwór, a od 20 sierpnia 1920 prowadził walki nad Niemnem i wziął udział w zajęciu Lidy,
  • 2 szwadronu powstałego w 1918, w Lubomlu, który walczył z Ukraińcami na Wołyniu, w maju 1919 prowadził walki o Dąbrowicę i Sarny, w czerwcu tego roku nad Styrem i Stochodem, a od lutego 1920 walczył w składzie 1 DP Leg. na Ukrainie,
• Dywizjonu Huzarów Śmierci (Dywizjonu Jazdy Ochotniczej) powstałego 23 lipca 1920 w Białymstoku,
• 8 (5) szwadronu 3 psk sformowanego w 1920 w Tarnowie, który we wrześniu 1920, w składzie 15 Dywizji Piechoty walczył pod Kamieńcem Litewskim i Wołkowyskiem.

27 kwietnia 1922 w Białymstoku nastąpiło połączenie wszystkich szwadronów. Dowódcą pułku został płk Władysław Tomaszewicz z byłej armii rosyjskiej (dowodzący w boju z powozu).

Historia wojenna dywizjonów

Szwadron Jazdy Ziemi Kujawskiej

Szwadrony dywizjonu 1 pułku strzelców konnych, którego tradycje przejął późniejszy 1 szwadron 3 psk, sformowano niezależnie od siebie. 1 szwadron jako „Szwadron Jazdy Ziemi Kujawskiej” sformowano w okolicach Włocławka. Stosowano wówczas tradycyjny w wojsku polskim sposób rekrutacji terytorialnej. Organizatorami szwadronu byli: rtm. Henryk Bzowski i ppor. Józef Głębocki. Materialnie wspierał ich właściciel ziemski Konstanty Morzycki. Początkowo szwadron nosił numer 7 i wchodził w skład 2 pułku ułanów. W marcu 1919 liczył ok. 140 szabel.

Szwadron wziął udział w wyprawie wileńskiej w grupie ppłk. Władysława Beliny-Prażmowskiego. W czerwcu 1919 wydzielono szwadron z 2 puł i jako 1 szw wszedł on w skład 1 pułku dragonów. Po przemianowaniu pułków dragonów na pułki strzelców konnych – został 1 szwadronem 1 pułku strzelców konnych. 27 kwietnia 1922 przybył do Białegostoku, gdzie wszedł w skład 3 psk jako jego 1 szwadron.

Lubomilski szwadron marszowy 1 pułku ułanów

Formowanie 2 szwadronu l dywizjonu rozpoczęto w listopadzie 1918 w Lubomlu na Wołyniu. Początkowo przyjął on nazwę „Lubomilski szwadron marszowy 1 pułku ułanów”. Jego organizatorem był pchor. Bolesław Niklewicz. W grudniu oddział liczył 50 szabel. Jego dowódcą został por. Gustaw Grzybowski. 21 marca 1919 do szwadronu wcielono oddział jazdy zorganizowany w Zamościu przez pchor. Dezyderiusza Zawistowskiego, a w kwietniu – pluton pod dowództwem ochotnika Gorzkowskiego z Włodzimierza Wołyńskiego. W tym czasie ppor. Bolesław Wolicki zorganizował pluton karabinów maszynowych na taczankach. Dowództwo szwadronu objął por. Zbigniew Brochwicz-Lewiński. W sierpniu 1919 szwadron detaszowany do 1 pułku szwoleżerów odszedł do Warszawy, a w październiku przemianowany został na szwadron 1 pułku dragonów. W styczniu 1920 z 1 szwadronu wyodrębniono 2 szwadron 1 psk.

Odszedł wówczas na front łotewski nad Dźwiną, by ostatecznie utworzyć wraz z l szwadronem I dywizjon 1 psk. W maju 1921 weszła w życie pokojowa organizacja wojska. Dywizjon obejmujący 1 i 2 szwadron 1 psk został rozformowany, a jego żołnierze pod dowództwem rtm. Grzybowskiego weszli w skład 3 psk, stacjonując początkowo w Połoczanach, a później w Grodnie.

Dywizjon „Huzarów Śmierci”

Dywizjon „Huzarów Śmierci” sformowano jako oddział jazdy ochotniczej w okresie Bitwy Warszawskiej latem 1920. Organizował go por. Józef Siła-Nowicki. W skład dywizjonu weszli żołnierze z oddziałów mjr. Feliksa Jaworskiego, z pułku jazdy tatarskiej i ochotnicy. Zaprzysiężenie dywizjonu nastąpiło w Prostyni pod Małkinią. Liczył on wówczas 511 szabel i 20 karabinów maszynowych. Dywizjon walczył w dniach 14-16 sierpnia 1920 pod Radzyminem, a następnie kontynuował pościg za uchodzącymi oddziałami nieprzyjacielskimi, odznaczając się brawurowo wykonaną szarżą pod Myszyńcem. W wyniku pokojowej organizacji wojska wszedł w skład 3 psk.

Inne dywizjony

Dywizjony, które w latach 1918/1921 nosiły numer i nazwę 3 pułku strzelców konnych, ale ostatecznie nie weszły w skład „pokojowego” 3 psk

III dywizjon 3 psk nakazano sformować 31 października 1919. W jego skład weszły dwa szwadrony konnych zwiadowców, wyłączonych z trzech pułków piechoty Dywizji Litewsko-Białoruskiej. 1 szwadron pod dowództwem por. Stanisława Czuczełowicza, liczący ok. 110 szabel, od grudnia 1918 działał jako „szwadron Grodzieńskich Ułanów” i pełnił funkcje konnych zwiadowców grodzieńskiego pułku strzelców. 2 szwadron stanowili konni zwiadowcy mińskiego i wileńskiego pułku piechoty pod dowództwem rtm. Jerzego Ursyn-Niemcewicza. Dywizjon ten nie wszedł w skład 3 psk, lecz stał się zalążkiem 23 pułku ułanów.

W latach 1918/19 istniał też na terenie Małopolski „1 szwadron 3 pułku strzelców konnych”. Jego organizatorem był rtm. Józef Dunin-Borkowski. W skład szwadronu wchodzili ochotnicy z byłej armii austriackiej, korpusu gen. J. Dowbor-Muśnickiego, grupa studentów z SGGW z Warszawy oraz studenci z Krakowa. Szwadron ten stał się zalążkiem 9 pułku ułanów.

Bilans walk

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari za wojnę 1918–1920
plut. Julian Czuczeło nr 3793	rtm. Stanisław Czuczełowicz nr 2134	por. Władysław II Kamiński nr 2136
por. Bolesław Kochanowski nr 4070	kpr. Jan Kosiorowski* nr 431	kpr. Józef Maziec nr 4157
plut. Rudolf Neugebauer nr 2181	ś.p. strzelec Klemens Pichel nr 8061	ppor. Jan Pietraszko nr 3795
wachm. Stanisław Skarżyński nr 4115	ś.p. ppor. Stanisław Sołtan* nr 4925	ś.p. kpr. Czesław Strzelecki nr 2546
plut. Michał Tuczkowski nr 2154	wachm. Bronisław Wąsowicz nr 165	kpr. Andrzej Węgrzyn* nr 2127
strzelec Kazimierz Więckowski nr 4286	por. Dezyderiusz Zawistowski nr 7580

Ponadto 16 oficerów i 72 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych.

Pułk w okresie pokoju

Struktura i zadania

Zawody jeździeckie o mistrzostwo armii w Wilnie 1931. Zwycięska ekipa 3 psk prezentuje nagrodę - obraz W. Kossaka.

Zawody jeździeckie o mistrzostwo armii w Rakowicach pod Krakowem - zwycięska ekipa 3 psk; lipiec 1932.

3 pułk strzelców konnych zorganizowany został na podstawie rozkazu MSWojsk. – Oddz. 1 Sztabu L. 2339/org. z 4 października 1921. Połączenie wszystkich szwadronów, nastąpiło 27 kwietnia 1922 i dzień ten uznano za święto pułkowe. Jesienią 1921 dowództwo pułku dysponowało tylko 5 szwadronem (dawnym 8) jako oddziałem sztabowym. W owym czasie liczył on 60 kawalerzystów i 50 koni. W dalszej kolejności dołączył do pułku 1 szwadron rtm. Gustawa Grzybowskiego i 3 szwadron rtm. Władysława Kamińskiego z dywizjonu „Huzarów Śmierci”. Jako ostatni przybył 2 szwadron rtm. Wilhelma Wilczyńskiego. 8 grudnia 1922 pułk zajął koszary po rosyjskim oddziale artylerii w Wołkowysku.

W 1923 pułk spełniał rolę jazdy dywizyjnej, a jego dowódca podlegał bezpośrednio dowódcy Okręgu Korpusu Nr III. W zakresie szkolenia pułk podlegał inspektorowi jady nr III. W tym okresie w jego skład wchodziły trzy szwadrony strzelców konnych, oddział szkolny karabinów maszynowych, pułkowa szkoła podoficerska i kadra szwadronu zapasowego. 17 maja 1924 sformowano 4 szwadron, szwadron karabinów maszynowych, szwadron zapasowy i pluton łączności.

7 listopada 1936 Minister Spraw Wojskowych nadał 3 psk nazwę „3 Pułk Strzelców Konnych imienia Hetmana Polnego Koronnego Stefana Czarnieckiego” oraz zarządził noszenie przez żołnierzy pułku na naramiennikach kurtek i płaszczy - w miejsce dotychczasowej numeracji - inicjałów „S.C.” z buławą hetmańską. Dla oficerów i chorążych inicjały i buława były haftowane nićmi metalowymi, oksydowanymi na stare srebro, natomiast dla podoficerów i strzelców wykonane były z białego matowanego metalu. Podoficerowie zawodowi mogli nosić inicjały i buławę haftowaną w czasie występowania w ubiorze pozasłużbowym.

Zakwaterowanie

Na miejsce formowania „nowego” 3 pułku strzelców konnych wyznaczono Białystok. Zalążki pułku stanowił „stary” 5/3 pułku strzelców konnych, który przybył w listopadzie 1921 z Głębokiego do Białegostoku. W tym czasie pododdziały, które miały wejść w skład nowego pułku, kwaterowały w różnych miejscach: 1 szwadron, utworzony z 1/1 pułku strzelców konnych, w Grodnie, natomiast 2. i 3 szwadron – spadkobiercy tradycji Dywizjonu Huzarów Śmierci – na Wileńszczyźnie. Połączono je dopiero 27 kwietnia 1922 w Białymstoku.
8 grudnia 1922 3 psk przeniesiono do koszar w Wołkowysku.

„Militari”

Od 1923 organizowane były Mistrzostwa Armii tzw. „Militari". Był to wszechstronny sprawdzian szkolenia żołnierzy i koni. W 1929 ekipa pułku wywalczyła III miejsce w klasyfikacji ogólnej, zdobywając tytuł II wicemistrza WP, a w następnym roku I wicemistrza WP. W 1931 pułk zdobył tytuł zespołowego mistrza Armii; por. Bazyli Nieczaj był trzeci w klasyfikacji indywidualnej, a por. Wacław Totjew otrzymał nagrodę szefa Departamentu Kawalerii MSWojsk. za najlepiej ujeżdżonego konia. W kolejnym roku pułk utrzymał zaszczytny tytuł, a w 1934 był drugi. Od 1932 dobierano konie jednolitej maści w poszczególnych szwadronach – w 1 szwadronie były to ciemnogniade, w 2, 3 i 4 szwadronie – gniade, w szwadronie karabinów maszynowych – kare, w plutonie łączności i dla trębaczy – siwe.

Święto pułkowe

Święto pułku obchodzone było 27 kwietnia, w rocznicę połączenia się wszystkich szwadronów w 1922, w Białymstoku. Z tej okazji trębacze pułku występowali w historycznych mundurach z okresu powstania listopadowego. Obok marsza pułkowego, trębacze grali także „zawołanie pułkowe”. W przeddzień uroczystości organizowano wieczorny capstrzyk z pochodniami i apelem poległych.

27 kwietnia na placu apelowym odprawiano uroczystą mszę świętą. Msza kończyła się defiladą, po południu zaś odbywały się zawody konne połączone z woltyżerką, ścinaniem łozy i innymi popisami. W uroczystościach brały również udział plutony Krakusów wchodzące organizacyjnie w skład 3 szwadronu rtm. Wiktora Gosiewskiego.

Mobilizacja

Nowogródzka BK w 1938

3 psk został zmobilizowany w ramach mobilizacji alarmowej w grupie czerwonej. Oprócz własnych etatowych pododdziałów zmobilizował w Wołkowysku: w grupie brązowej kompanię km plot. typ B nr 312, w czerwonej szwadron kolarzy nr 9, pluton sanitarny konny nr 89, kolumnę taborową nr 358 i warsztat taborowy nr 344 - wszystkie dla Nowogródzkiej BK; dodatkowo w mobilizacji powszechnej w I rzucie własny szwadron marszowy. 3 września 1939 transportem kolejowym przemieścił się w rejon Augustowa i Suwałk. Stanowił odwód Suwalskiej Brygady Kawalerii wchodzącej w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”.

Pułk w planie mobilizacyjnym „S”
Nazwa pododdziału	Termin	Miejsce mobilizacji
dowódca pułku z drużyną	alarm	Wołkowysk
pluton łączności
1÷4 szwadrony
szwadron karabinów maszynowych
dowódca brygady kawalerii nr 18
kolumna taborowa nr 368	8
kolumna taborowa nr 366	9
uzupełnienie do czasu „W”	7
PKU Wołkowysk	2
szwadron marszowy 1/3 psk	18
szwadron zapasowy	do 15

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowódca pułku	płk dypl. Julian Filipowicz
I zastępca dowódcy	ppłk Stefan Jan Józef Platonoff
adiutant	rtm. Antoni Grzegorz Nowakowski
naczelny lekarz medycyny	kpt. dr Zygmunt Drohocki
lekarz weterynarii	kpt. Bronisław Jan Lubieniecki
komendant rejonu PW Konnego	rtm. Bronisław Korzon
w dyspozycji dowódcy	rtm. Wiktor I Gosiewski
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Jerzy Florkowski
oficer mobilizacyjny	rtm. Bronisław Korzon
zastępca oficera mobilizacyjnego	rtm. Witold Wasiutyński
oficer administracyjno-materiałowy	rtm. Bazyli Nieczaj
dowódca szwadronu gospodarczego	rtm. Antoni Grzegorz Nowakowski
oficer gospodarczy	por. int. Jan Kapuściński
oficer żywnościowy	por. Wiktor Ciechanowicz
dowódca plutonu łączności	rtm. Antoni Kossakowski
dowódca plutonu kolarzy	por. Stanisław Kryda
dowódca plutonu ppanc.	vacat
dowódca 1 szwadronu	p.o. por. Zbigniew Naborowski
dowódca plutonu	ppor. Kazimierz Jerzy Cent
dowódca 2 szwadronu	rtm. Wacław Bogucki
dowódca plutonu	ppor. Jerzy Stanisław Dudek
dowódca 3 szwadronu	por. Stanisław Łapczyński
dowódca plutonu	ppor. Władysław Kwiecień
dowódca plutonu	ppor. Tadeusz Zieliński
dowódca 4 szwadronu	por. Lucjan Lewandowski
dowódca plutonu	ppor. Henryk II Kulesza
dowódca szwadronu km	rtm. Dionizy Boniewicz
dowódca plutonu	ppor. Anatol Buczarski
dowódca plutonu	ppor. Antoni Trzeciak
dowódca szwadronu zapasowego	rtm. Edward Marian Śniegocki
zastępca dowódcy	por. adm. (kaw.) Antoni Kowza
odkomenderowany	por. Mieczysław Łączyński
odkomenderowany	rtm. adm. (kaw.) Jan III Kwiatkowski
na kursie	rtm. Julian Grodzicki

3 psk w kampanii wrześniowej

Mapa lasu Czerwony Bór

Działania bojowe

Walki graniczne

W dniach 1–4 września na odcinku Suwalskiej BK nie doszło do nawiązania styczności bojowej z nieprzyjacielem. 5 września pułk, wspólnie z innymi oddziałami brygady, przesunięty został w rejon Łomży. 6 września rozlokował się w Czerwonym Borze i został podporządkowany dowódcy 18 Dywizji Piechoty. Jego zadaniem była osłona południowego skrzydła dywizji. Tu też pułk zanotował pierwsze straty – w czasie bombardowania stacji kolejowej poległ pierwszy żołnierz.

Następnego dnia zwiadowcy pułku prowadzili działania rozpoznawcze na kierunku zajętego przez Niemców Różana. Siły główne obsadziły Grodzisk, Dzwonek i Czerwin nad rzeką Orz. 8 września pułk przeszedł chrzest bojowy. Rano walczył z powodzeniem z ubezpieczeniami niemieckiej 1 BK płk. Feldta, a po południu zatrzymał natarcie wspieranej czołgami zmotoryzowanej piechoty z Dywizji Pancernej Kempf. W nocy z 8 na 9 września pułk wycofał się w rejon m. Tyszki, gdzie miał stanowić osłonę południowego skrzydła 18 DP nad rzeką Ruż.

Działania bojowe na Podlasiu

9 września po południu zaatakowani przez jednostki DPanc Kempf żołnierze nie wytrzymali nagłego uderzenia i pułk wycofał się na Radogoszcz – Śniadowo – dalej na m. Duchny Młode. Zajął obronę na skraju lasu Czerwony Bór na zachód od miejscowości.

11 września rano pułk wrócił pod rozkazy dowódcy Suwalskiej BK. Stanowił wraz z 3 pułkiem szwoleżerów jej południową osłonę. Wraz z brygadą rozpoczął odwrót w kierunku na Osowiec. W ramach obrony okrężnej miasta zajął pozycje po jej zachodniej stronie. W nocy z 11 na 12 września, wobec groźby okrążenia całej SGO „Narew”, pułk wycofywał się początkowo w kierunku południowym na Mroczki – Ciemne, a następnie na wschód na Święck Wielki.

Pułk rozpoczął marsz 12 września o 3:00 i stanowił ariergardę brygady lub osłaniał zgrupowania kawalerii od południa. Wieczorem 13 września minął Gogle, a po krótkim odpoczynku maszerował dalej wzmocniony 2 baterią 4 dak. Rano 14 września 3 psk przekroczył szosę Wysokie Mazowieckie – Brańsk w pobliżu dworu Wyliny-Ruś i o 9:00 dotarł do Hodyszewa. Część pułku zatrzymała się w Kiewłakach. W czasie marszu walczył z oddziałami zwiadowczymi niemieckiej 206 DP.

Gen. Zygmunt Podhorski wyznaczył Białowieżę jako nowy rejon koncentracji zgrupowania. W siłach głównych brygady maszerował tylko 4 szwadron. Pozostałe pododdziały maszerowały południowym szlakiem na Olędy. Pułk unikał walki z siłami głównymi niemieckich 206 DP i 10 DPanc. Ominął od zachodu Bielsk Podlaski i wszedł w lasy na północny zachód od miasta. W nocy z 14 na 15 września pułk przeprawił się przez Narew w rejonie wsi Puchły.

Wobec obsadzenia tego rejonu przez niemiecką 21 DP zdecydowano się jednak na marsz w rejon Hajnówki. Osiągnąwszy rejon pułk zajął stanowiska obronne na skraju puszczy.

Następnego dnia o świcie Niemcy zaatakowali miasto. Wobec miażdżącej przewagi, pułk wycofywał się w kierunku na Budy i dalej zamierzał maszerować do Wołkowyska. W czasie walk poniósł duże straty w ludziach i sprzęcie. Właśnie w Wołkowysku planowano uzupełnienie i wypoczynek. Niestety, wiadomość o przekroczeniu przez Armię Czerwoną wschodnich granic Rzeczypospolitej spowodowała, że dalszy marsz stawał się bezcelowy. Pułk zawrócił, aby tego samego dnia stanąć wraz z pozostałymi pułkami Suwalskiej BK w Białowieży.

Właśnie w Białowieży pułki Suwalskiej i Podlaskiej BK utworzyły Zgrupowanie Kawalerii „Zaza” złożone z dwóch brygad: „Plis” i „Edward”. W składzie tej ostatniej, wraz z 3 pułkiem szwoleżerów, 1 pułkiem ułanów i 11 szwadronem pionierów, znalazł się 3 psk.

W składzie Dywizji Kawalerii „Zaza”

21 września pułk wyruszył na południe w kierunku Lwowa, a dalej w myśl ogólnych rozkazów miał przebijać się do Rumunii lub na Węgry. Po przeprawieniu się przez Nurzec w rejonie Kleszczeli oddziały maszerowały w kierunku linii demarkacyjnej między Niemcami i Związkiem Radzieckim. W nocy 21/22 września 3. i 2 szwadron pułku pod dowództwem rtm. Gosiewskiego zostały wyznaczone do przeprowadzenia wypadu w szyku pieszym na zajętą przez wojska niemieckie wieś Kalenkowicze. Wypad zaskoczył wrogi pododdział; w walce nocnej strzelcy konni zabili kilkunastu żołnierzy niemieckich, zdobyli kilkanaście pojazdów oraz wieś. Poległo 3 żołnierzy pułku, kilku zostało rannych. Strzelcy z Wołkowyska otworzyli drogę Brygadzie Kawalerii „Edward” i Dywizji Kawalerii „Zaza”. W nocy z 24 na 25 września sforsowano Bug, a 26 września osiągnięto rejon na południowy wschód od Białej Podlaskiej, gdzie zarządzono całodzienny postój. W nocy z 26 na 27 września pułk kontynuował marsz na Parczew i Ostrów Lubelski, osiągając 28 września prawy brzeg Wieprza. W czasie przeprawy przez rzekę w rejonie Zawieprzyce – Spiczyn – Kijany – Nowogród doszło do walk z niemiecką 4 DP gen. Hansena. 3 psk zabezpieczać miał przeprawy w rejonie Nowogrodu.

W składzie SGO „Polesie” i pod Kockiem

29 września gen. Podhorski zaniechał dalszego marszu. Dywizja otrzymała rozkaz gen. Franciszka Kleeberga – dowódcy utworzonej 27 września SGO „Polesie” – przejścia do jego dyspozycji. Zgodnie z nowymi rozkazami pułk rozpoczął marsz na północ do rejonu w okolicach m. Czemierniki. Jego zadaniem było prowadzenie rozpoznania na kierunku Radzynia i ubezpieczenie sił głównych od strony Kocka. 1 października pułk przegrupował się w rejon Wojcieszków – Adamów, a 2 października przeszedł w rejon Talczyn – Leonardów – Wola Gułowska, z zadaniem prowadzenia rozpoznania na kierunkach Ryki, Dęblin, Maciejowice. 3 października pułk stanowił odwód Brygady Kawalerii „Edward”, która 1 pułkiem ułanów i 3 pułkiem szwoleżerów w pierwszym rzucie uderzyła na Niemców. Natarcie brygady, mimo rozbicia jednej baterii niemieckiej, załamało się pod Poznaniem. Nieprzyjaciel okazał się zbyt silny. Brakowało już amunicji.

4 października pod Wolą Okrzejską pułk rozbił, wycofujący po starciu z kawalerią dywizyjną DP „Kobryń” płk. Adama Eplera, jeden z pancernych podjazdów niemieckich. 5 października pozostawał w rejonie Grabowa Szlacheckiego i osłaniał kierunek na Ryki, gdzie XIV Korpus niemiecki gen. von Wietersheima utworzył zgrupowanie obronne. Będąc w składzie Brygady „Edward” wziął udział w uderzeniu przez Wolę Gułowską na Serokomlę. Potem został przesunięty do osłony Grabowa Szlacheckiego. 5 października, wobec wyczerpania amunicji oraz przemęczenia żołnierzy i koni znajdujących się od wielu dni w walce, gen. Kleeberg podjął decyzję o przerwaniu walki. Jego ostatni rozkaz kończył się słowami: [...] Dziękuję Wam za Wasze męstwo i Waszą karność – wiem, że staniecie, gdy będzie potrzeba. Jeszcze Polska nie zginęła i nie zginie! Niestety, rozkaz ten nie dotarł do pułku. Oficer łącznikowy ppor. Ludwik Holnicki-Szulc nie znalazł swego dowódcy. Łączność radiowa nie działała. Późną nocą pułk wszedł w opłotki położonej wśród lasów wioski Kalinowy Dół. Wpadł w zasadzkę zorganizowaną przez niemiecką 13 DZmot. Ocaleli z pogromu żołnierze wycofali się w pobliskie lasy. Por. Zbigniew Makowiecki tak napisał opisując kapitulację Dywizji „Zaza”: „No, mamy 3 psk, Panie Generale […] ale dlaczego oni tak spieszą do niewoli? […] Nagle ktoś krzyknął z szeregu: - To same konie! Nie ma ani jednego jeźdźca!” 3 pułk strzelców konnych był ostatnim pułkiem, który kończył kampanię 1939 w szyku konnym.

Oddział Zbierania Nadwyżek 3 psk

Po ogłoszeniu mobilizacji powszechnej i odejściu 3 pułku strzelców konnych do Suwalskiej BK, SGO „Narew”, w koszarach w Wołkowysku z pozostałej kadry i napływających rezerwistów i koni z poboru rozpoczęto organizować Oddział Zbierania Nadwyżek mobilizacyjnych 3 psk. Rozpoczęto formować szwadrony; zorganizowano ostatecznie 5 szwadronów w liczbie ok. 620 żołnierzy. Z pozostałości umundurowania, uzbrojenia i wyposażenia, wyekwipowano 1 szwadron z 1 rkm i 80 granatami; ponadto częściowo wyekwipowano 2 szwadron. Dowódcą OZN 3 psk był wyznaczony rtm. Bronisław Korzon, kwatermistrzem rtm. Bazyli Nieczaj. Szwadrony sukcesywnie po zorganizowaniu odeszły na przejściowe kwatery do m. Wola, gdzie rozpoczęto szkolenie. Z pięciodniowym opóźnieniem 12 września został podstawiony transport kolejowy do przewiezienia oddziału do Ośrodka Zapasowego Kawalerii Nowogródzkiej BK w Łukowie. OZN 3 psk poprzez Baranowicze dotarł 13 września do Brześcia n/Bugiem; 14 września po ataku powietrznym lotnictwa niemieckiego transport dotarł w pobliże Łukowa. Następnie z uwagi na uszkodzenie torów transport został rozkazem dowódcy OZ Kaw. Łuków skierowany do Żabinki. Tam po wyładowaniu szwadronów, 15 września transport był atakowany przez lotnictwo; poniósł straty 4 zabitych i 7 rannych strzelców. 16 września, z uwagi na zagrożenie atakiem przez niemieckie oddziały zmotoryzowane, po stoczeniu potyczki z niemieckim pododdziałem motocyklistów, oddział podjął marsz w kierunku miejscowości Dywin. Stoczył, podczas przeprawy przez Muchawiec, 1 szwadronem potyczkę z niemieckimi motocyklistami w Załuziu, gdzie poległ jeden strzelec, a 4 zostało rannych. Po osiągnięciu 18 września miejscowości Dywin, rtm. Korzon nawiązał kontakt z wojskami SGO „Polesie”. 19 września OZN 3 psk w Lubieszowie podporządkował się gen. bryg. Franciszkowi Kleebergowi. 20 września oddział dotarł do Kamienia Koszyrskiego, gdzie otrzymał 100 uzbrojonych kawalerzystów, wyposażenie, mundury, częściowo broń oraz 200 koni zmobilizowanych do OZ Nowogródzkiej Brygady Kawalerii (OZKaw. Łuków). Rtm. Korzon sformował szwadron konny i 2 szwadrony piesze. Po dołączeniu Podlaskiej i Suwalskiej BK (DK „Zaza”) do SGO „Polesie” szwadron konny wszedł w skład 9 psk, część do macierzystego 3 psk, nadwyżkę koni skierowano do Podlaskiej BK; żołnierze nieuzbrojeni i nieumundurowani zostali zwolnieni ze służby.

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za kampanię wrześniową 1939
rtm. Mieczysław Pająk	ś.p. rtm. Witold Wasiutyński	por. kaw. Mieczysław Łączyński
ś.p. ppor. kaw. Jerzy Dudek	ppor. kaw. rez. Ludwik Holnicki-Szulc	ppor. kaw. rez. Jerzy Sołtan
st. wachm. Stefan Paduch	ś.p. st. wachm. Stanisław Tarnowski	ppor. kaw. rez. Wacław Jan Tokarz

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
dowództwo
dowódca pułku	ppłk dypl. kaw. Jan Małysiak
zastępca dowódcy	ppłk kaw. Stefan Platonoff
kwatermistrz	mjr kaw. Jerzy Florkowski
adiutant	rtm. Wacław Bogucki
oficer ordynansowy	ppor. kaw. rez. inż. Zdzisław Janota Bzowski
oficer broni	por. rez. inż Jerzy Wysocki
oficer p.gaz.	ppor. Władysław Kwiecień
oficer żywnościowy	por. Wiktor Ciechanowicz
lekarz	por. lek. Stanisław Sikora
lekarz wet.	kpt. lek. wet. Bronisław Lubieniecki
kapelan	ks. kpt. Adam Gieczyc
płatnik	por. int. Jan Kapuściński
dowódca szwadronu gospodarczego	por. rez. Jerzy Antoni Łempicki
1 szwadron
dowódca 1 szwadronu	rtm. Mieczysław Roman Pająk
dowódca I plutonu	por Zbigniew Naborowski
dowódca II plutonu	por. Kazimierz Cent
dowódca III plutonu	ppor. Jan Rumas
wachmistrz szef	st. wachm. Stefan Paduch
2 szwadron
dowódca 2 szwadronu	rtm. Antoni Kossakowski
dowódca I plutonu	por. rez. Stanisław Tołłoczko
dowódca II plutonu	ppor. Jerzy Tadeusz Dudek
dowódca III plutonu	ppor. Jan Karpiński
wachmistrz szef	st. wachm. Józef Dzięciołowski
3 szwadron
dowódca 3 szwadronu	rtm. Wiktor Gosiewski
dowódca I plutonu	ppor. Tadeusz Bogusław Zieliński
dowódca II plutonu	ppor. rez. Zbigniew Makowiecki
dowódca III plutonu	ppor. Wacław Jan Tokarz
wachmistrz szef	st. wachm. Stanisław Tarnowski †8 IX 1939 Dzwonek
4 szwadron
dowódca 4 szwadronu	por. Lucjan Lewandowski
dowódca I plutonu	por. Henryk Kulesza
dowódca II plutonu	ppor. rez. Stanisław Jurkowski
dowódca III plutonu	ppor. rez. Gołaszewski
wachmistrz szef	wachm. Czesław Nowakowski
szwadron ckm
dowódca szwadronu ckm	rtm. Witold Wasiutyński
dowódca I plutonu	ppor. Anatol Buczarski
dowódca II plutonu	ppor. rez. Ludwik Holnicki-Szulc
dowódca III plutonu	ppor. rez. Wiesław Schmalhoffer
wachmistrz szef	wachm. Niemirowski
pododdziały specjalne
dowódca plutonu łączności	ppor. rez. Jerzy Sołtan
dowódca plutonu kolarzy	ppor. rez. Włodzimierz Teodor Sawczuk
dowódca plutonu przeciwpancernego	por. Mieczysław Łączyński

Symbole pułkowe

Sztandar

Kopia sztandaru 3. Pułk Strzelców Konnych/Muzeum Wojska w Białymstoku

27 kwietnia 1923 w Wołkowysku, w dniu święta pułkowego, dowódca Okręgu Korpusu Nr III gen. Juliusz Tarnawa-Malczewski, w imieniu Prezydenta RP, wręczył dowódcy pułku sztandar ufundowany przez ziemian powiatu pińczowskiego. Rodzicami chrzestnymi byli: Maria Wojciechowska i margrabia Wielopolski z Chrobrza.

Na czterech rogach przedniej strony płata widniała cyfra „3”, a w środku znak orła według wzoru 1919. Na drzewcu orzeł wsparty na puszce z napisem „S 3 K”. Cyfra „3” widnieje również na czterech rogach płata na jego rewersie. W środku w wieńcu napis Honor i Ojczyzna.

Sztandar towarzyszył pułkowi w działaniach wojennych 1939 roku. W momencie zagrożenia wachm. Wacław Stasiewicz owinął go wokół siebie pod mundurem i 12 października 1939 zakopał pod Żelechowem. Niespełna rok później odkopał jednak sztandar, poddał częściowej renowacji i we wrześniu 1940 w majątku Józefa Bispinga w Zagórkach w pow. puławskim, już w metalowej tubie, ponownie go zakopał. 5 lipca 1980 odnaleziono sztandar, a 5 października przekazany został przez przedstawicieli Koła Pułkowego do Muzeum WP w Białymstoku.

Odnaleziony sztandar nie był jednak identyczny z tym wręczonym pułkowi w 1923. Na rewersie płata w prawym zewnętrznym dolnym rogu w miejscu dotychczasowej cyfry „3” znajduje się wizerunek Matki Boskiej Kodeńskiej.

Prawdopodobnie w „starym” sztandarze wypruto w jednym rogu cyfrę „3” i wyhaftowano na tym miejscu wizerunek Matki Boskiej, albo nieoficjalnie – podmieniono cały sztandar nie organizując uroczystej ceremonii.

Odznaka pamiątkowa

21 stycznia 1927 minister spraw wojskowych rozkazem G.M. 31319/26 zatwierdził odznakę pamiątkową 3 psk. Przedstawia tarczę herbową z literami „S”, „K” i cyfra „3” oraz trzy rozchodzące się promieniście proporczyki w barwach pułku. W środku orzełek z układem skrzydeł ku dołowi, nawiązujący do orzełka Dywizji Litewsko-Białoruskiej, z której to wywodziły się dwa szwadrony pułku.

Daty: 1807 – 1921 nawiązują do wydarzeń związanych z historią pułku. Rok „1807” miał nawiązywać do tradycji Armii Księstwa Warszawskiego. Druga data - „1921” - nawiązuje do powołania pułku do życia już na stopie pokojowej Wojska Polskiego. W 1930 czyniono starania o zmianę daty z 1921 na 1918. Chciano tym nawiązać do utworzenia we Włocławku „Szwadronu Ziemi Kujawskiej”. MSWojsk. nie wyraziło jednak zgody na zmianę.

W pułku noszono również nieformalne odmiany odznak z datami 1815 - 1919. Rok „1815” nawiązywał do tradycji z lat Wojska Polskiego Królestwa Kongresowego, natomiast data „1919” miała wykazać wojenną przeszłość szwadronów. Zarówno odznaki, jak i ich miniatury często różniły się układem barw proporczyków. Kolejność prawidłowa to: (od góry) szmaragdowa - żółta – amarantowa.

Barwy

3 pułk strzelców konnych od 1922 używał proporczyka barwy szmaragdowo-amarantowej z żółtym paskiem, a do 1927 otoku barwy oliwkowej. Rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych z 24 marca 1927 pułk otrzymał otok barwy amarantowej.

Proporczyk	Opis
	Proporczyk szmaragdowo-amarantowy z żółtym paskiem
	proporczyk dowództwa w 1939
	proporczyk 1 szwadronu w 1939
	proporczyk 2 szwadronu w 1939
	proporczyk 3 szwadronu w 1939
	proporczyk 4 szwadronu w 1939
	proporczyk 5 szwadronu ckm w 1939
	proporczyk plutonu łączności w 1939
Inne	Opis
	Czapka rogatywka – otok amarantowy
	Szasery ciemnogranatowe, lampasy amarantowe, wypustka amarantowa

Żurawiejka

Do rozróby zawsze skłonni, wołkowyscy strzelcy konni.	Goła d. zamiast pyska to są strzelcy z Wołkowyska.	A kto Pułku nie szanuje, niech nas w d ... pocałuje!
Słabi w szabli, mocni w pysku, to są strzelcy w Wołkowysku.	Kto ostrogą, szablą błyska? To są strzelcy z Wołkowyska.

Wyszkolenie w pułku było na wysokim poziomie, co komentowano stwierdzeniem „tyle zysku co w Wołkowysku”.

Strzelcy konni z Wołkowyska

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Płk Leonard Łodzia-Michalski

Stopień, imię i nazwisko	Okres pełnienia służby	Kolejne stanowisko
Dowódcy pułku
płk kaw. Władysław Tomaszewicz	X 1921 – XI 1927
ppłk / płk dypl. kaw. Jan Rozwadowski	XI 1927 – VIII 1931
ppłk / płk kaw. Leonard Łodzia-Michalski	VIII 1931 – VII 1935
płk dypl kaw. Julian Filipowicz	VII 1935 – IV 1939
ppłk dypl. kaw. Jan Małysiak	V – X 1939
Zastępcy dowódcy pułku
mjr kaw. Teodor Mogilnicki	1923
mjr kaw. Adam Bogoria-Zakrzewski	p.o. 29 IV 1924 - 11 III 1926	p.o. zastępcy dowódcy 3 puł
płk kaw. Aleksander I Wasilewski	do 11 VI 1927
mjr kaw. Marek Stanisław Mysłakowski	11 VI 1927 − 14 II 1929	dyspozycja dowódcy OK III
ppłk kaw. Tadeusz Seeliger-Reklewski	27 IV - 23 XII 1929 → KOP
mjr / ppłk dypl. Włodzimierz Dunin-Żuchowski	23 XII 1929 - 23 III 1932	szef wydziału w Departamencie Kawalerii MSWojsk
mjr / ppłk kaw. Stefan Jan Józef Platonoff	III 1932 - IX 1939

Żołnierze 3 pułku strzelców konnych - ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych oficerów znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego

Stopień, nazwisko i imię	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
ppor. rez. Błażejewski Roman	lekarz weterynarii		Katyń
ppor. rez. Daniuk Władysław	nauczyciel		Charków
ppor. rez. Kapliński Leon	lekarz	praktyka w Lidzie	Katyń
ppor. Kryda Stanisław	żołnierz zawodowy		Katyń
ppor. Kulesza Henryk	żołnierz zawodowy		Katyń
rtm. Nieczaj Bazyli	żołnierz zawodowy	oficer administracyjno-materiałowy	BLK
ppor. rez. Sałaciński Maksymilian	nauczyciel	szkoła w Bałuczu	Katyń

Tradycje pułku

Ryngraf bdow 4 BKPanc

Barwy i tradycję 3 pułk strzelców konnych im. Hetmana Polnego Koronnego Stefana Czarnieckiego w latach 1995–2000 kontynuował batalion dowodzenia 4 Suwalskiej Brygady Kawalerii Pancernej w Orzyszu.

Tradycję pułku po dzień dzisiejszy kontynuuje Szwadron Toporzysko w barwach pułku 3 strzelców konnych im. Hetmana Polnego Koronnego Stefana Czarnieckiego działający na prawach sekcji w Stowarzyszeniu Klub Sportowy „Bór”. Powstał w 2005 jako kontynuacja drużyny harcerskiej noszącej barwy P3SK, działającej od 1991 roku – najpierw w Krakowie, a potem w Toporzysku. Barwy pułkowe zostały oficjalnie nadane drużynie przez Koło Pułkowe Pułku 3 Strzelców Konnych w dniu święta pułkowego 27 kwietnia 1992. Aktu nadania barw dokonał ówczesny dowódca Koła płk dr Bronisław Lubieniecki. Od tego momentu członkowie drużyny stali się automatycznie członkami Koła Pułkowego uczestnicząc w jego pracach i działaniach. Po raz drugi fakt otrzymania barw pułkowych potwierdził rtm. Ryszard Dembiński – Prezes Zrzeszenia Kół Pułkowych Kawalerii w Londynie, a aktu powtórnego przekazania barw dokonał oficer naszego pułku - mjr Zbigniew Makowiecki, w dniu Święta Pułkowego 27 kwietnia 2007. Szwadron zrzesza ok. 20 członków. Od 1992 roku czternastu strzelców szwadronu otrzymało prawo noszenia Odznaki Pułkowej.

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2021-01-07].
• Cichecka B., Historia 3 pułku Strzelców Konnych, [w:] Na sieradzkich szlakach”, nr 2/14/1989, s.22-25.
• Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Janota Bzowski: Notatnik strzelca konnego 1932–1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1981. ISBN 83-211-0240-9.
• Andrzej Kostrzewski: 3 Pułk Strzelców Konnych im. Hetmana Polnego Koronnego Stefana Czarnieckiego. Pruszków: Oficyna wydawnicza Ajaks, 1992, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 16. ISBN 83-85621-00-8.
• Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 3 pułk strzelców konnych. T. 29. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
• Lesław Kukawski, Juliusz Tym, Dariusz Waligórski: 3 pułk strzelców konnych im. Hetmana Polnego Koronnego Stefana Czarnieckiego. T. 33. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2013, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-837769-360-5.
• Bohdan Piotrowski: Zarys historji wojennej 3-go pułku strzelców konnych. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny "W" i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Pantera Books. ISBN 83-204-3299-5. Brak numerów stron w książce
• Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz.5/2. Suwalska Brygada Kawalerii, Dywizja "Zaza". Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Wydawnictwo Tetragon, 2015. ISBN 978-83-63374-42-6.
• Księga Jazdy Polskiej. Bolesław Wieniawa-Długoszowski (red.) Bronisław Rakowski (red.) Władysław Dziewanowski (red.) Karol Koźmiński (red.) Stanisław Strumph-Wojtkiewicz (red.) Stanisław Ostoja-Chrostowski (red.) Stanisław Haykowski (ilust.). Warszawa: Zakłady Graficzne Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, 1938.
• Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.