Wikipedia

Brańsk

miasto i gmina w województwie podlaskim

Brańsk – miasto i gmina we wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie bielskim.

Brańsk
miasto i gmina
Ilustracja
Kościół Wniebowzięcia NMP
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

bielski

Prawa miejskie

1440

Burmistrz

Agata Puchalska

Powierzchnia

32,43[1] km²

Populacja (01.01.2024)
• liczba ludności
• gęstość


3494[1]
107,7 os./km²

Strefa numeracyjna

85

Kod pocztowy

17-120

Tablice rejestracyjne

BBI

Położenie na mapie powiatu bielskiego
Mapa konturowa powiatu bielskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Brańsk”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Brańsk”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Brańsk”
Ziemia52°44′44″N 22°50′00″E/52,745556 22,833333
TERC (TERYT)

2003021

SIMC

0922745

Urząd miejski
Rynek 8
17-120 Brańsk
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP
Plan miasta Brańsk, (2012 r.)
Panorama miasta

Brańsk jest siedziba władz wiejskiej gminy Brańsk, a także rzymskokatolickiej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny[2].

Brańsk uzyskał lokację miejską w 1440 roku[3]. W latach 1969–1972 miasto było siedzibą władz gromady Brańsk. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.

Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[4] w starostwie brańskim w ziemi bielskiej województwa podlaskiego w 1795 roku[5]. Miejsce obrad sejmików ziemi bielskiej od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[6].

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Brańsk liczył 3494 mieszkańców[1].

Położone jest na Równinie Bielskiej, nad rzeką Nurzec, przy trasie z Warszawy do Bielska Podlaskiego i Białowieży.

Struktura powierzchni

edytuj

Według danych z 2002[7] Brańsk ma obszar 32,43 km², w tym:

  • użytki rolne: 66%,
  • użytki leśne: 27%.

Miasto stanowi 2,34% powierzchni powiatu.

Demografia

edytuj

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 3.739 osób, wśród których 1.474 było wyznania rzymskokatolickiego, 100 prawosławnego a 2.165 mojżeszowego. Jednocześnie 1.530 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 32 białoruską, 2.165 żydowską a 12 rosyjską. Było tu 493 budynków mieszkalnych[8].

Według danych z 31 grudnia 2017 r.[9] miasto miało 3785 mieszkańców. Dane z 31 grudnia 2017[9]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
jednostka osób % osób % osób %
populacja 3 785 100 1 901 50,22 1 884 49,78
powierzchnia 32,43 km²
gęstość zaludnienia
(mieszk./km²)		 116,71 58,62 58,09
  • Piramida wieku mieszkańców Brańska w 2014 roku[10].

 

Historia

edytuj
 
Historia miasta
 
Historia miasta

Nazwa miasta pochodzi od rzeki Bronki. W pobliżu miasta znajdują się stanowiska kultury amfor kulistych.

Wiek XI

edytuj

Budowa w Brańsku drewniano-ziemnego mazowieckiego grodu obronnego w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem[11][12].

Wiek XIII

edytuj

Na uroczysku „Kumat” we wschodniej części miasta 23 czerwca 1264 wojska polskie księcia Bolesława Wstydliwego stoczyły zwycięską bitwę z Jaćwingami pod dowództwem wodza Kumata (Komata)[13].

Wiek XIV

edytuj

W 1366 król Kazimierz Wielki przekazał te ziemie Litwie. Przez pewien czas należał on do posiadłości księcia mazowieckiego Janusza I Starszego.

Wiek XV

edytuj

Od 1413 miejscowość wchodziła w skład województwa trockiego. W roku 1430 wzmiankowane jako Bransko. Od co najmniej 1438 roku w Brańsku na przemian z Surażem na przemian odbywały się sądy Ziemi bielskiej, o czym świadczy ten sam skład sędziowski dla obu sądów[14]. W latach ok. 1440–1444 należało przejściowo do księcia mazowieckiego Bolesława IV i wtedy też prawdopodobnie miała miejsce lokacja na prawie chełmińskim i powstanie parafii rzymskokatolickiej (pierwsza wzmianka w roku 1446). W 1444 roku Brańsk został spalony przez Jana Gasztołda[14]. W dniu 18 stycznia 1493 jako pierwsze miasto na Podlasiu Brańsk został lokowany na prawie magdeburskim przez wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka[15].

Wiek XVI

edytuj

Na XVI w. przypada szczyt rozwoju miasta. Mieszczanie handlowali zwłaszcza drewnem, w mniejszym stopniu zbożem. Od 1532 w mieście odbywały się sejmiki szlacheckie. W roku 1530 powstała szkoła parafialna. Działał tu także szpital i kościół przyszpitalny Świętego Ducha. W latach 1533–1556 starostwo brańskie było zarządzane przez faktorów królowej Bony, a następnie prawa do niego przeszły na króla Zygmunta Augusta. Z 1558 pochodzi pierwsza wzmianka o brańskiej cerkwi prawosławnej. W okresie tym blisko połowę mieszkańców miasta stanowiła ludność ruska[16]. W 1569 na prośbę mieszczan król Zygmunt August włączył miasto do Korony. W 1591 pożar strawił połowę miasta.

Wiek XVII

edytuj

W 1628 sąd ziemski skazał na śmierć 26 banitów trudniących się przez ponad rok rozbojami. Stąd powstało przekleństwo: „A bodaj cię kat brański oprawił”. W 1633 na mocy postanowień unii brzeskiej cerkiew prawosławną przekazano parafii unickiej (greckokatolickiej)[16]. W 1652 miasto dotknęła epidemia. W latach 1653–1670 starostą brańskim był Bogusław Radziwiłł. Na ten czas datują się wielkie zniszczenia miasta przez wojska polskie, szwedzkie, siedmiogrodzkie, tatarskie i szczególnie moskiewskie w styczniu 1660.

Wiek XVIII

edytuj

W 1761, na tutejszym sejmiku został wybrany na posła na sejm walny przyszły król Polski Stanisław Poniatowski.

Pod zaborami

edytuj
 
Plan miasta Brańsk, (1804 r.)

Brańsk najpierw znajdował się pod zaborem pruskim, a następnie, po traktacie w Tylży w 1807 – pod zaborem rosyjskim. W Brańsku powstała w XIX wieku duża społeczność żydowska, która już w 1820 uniezależniła się i utworzyła własny kahał. W 1807 roku Żydzi stanowili 7% ludności Brańska. 90 lat później według spisu z 1897 roku, wśród 4087 mieszkańców Żydzi stanowili 58%. Aż 89% ówczesnych żydowskich mieszkańców Brańska przybyło spoza powiatu bielskiego. Byli to w większości uciekinierzy z Rosji, zwani litwakami[17]. W styczniu 1826 doszło tutaj do jedynego w Polsce większego wystąpienia dekabrystów, kiedy to żołnierze miejscowego batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność rosyjskiemu carowi. Do kolejnych wystąpień zbrojnych dochodziło w czasie powstania listopadowego – przez Brańsk przemaszerował w drugiej połowie maja 1831 w drodze na Litwę 700-osobowy korpus pułkownika Dezyderego Chłapowskiego. W 1839 na mocy postanowień synodu połockiego cerkiew unicką przekazano parafii prawosławnej. Od 1842 miasto wchodziło w skład powiatu bielskiego w guberni grodzieńskiej[18]. W trakcie powstania styczniowego miały miejsce wystąpienia zbrojne. Do dużych zniszczeń miasta doszło w czasie I wojny światowej.

II Rzeczpospolita

edytuj

W 1919 miasto powróciło w granice państwa polskiego. W dniach 30 i 31 lipca 1920 odbyła się tu bitwa w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

W 1929 r. miasto liczyło 3739 mieszkańców. Burmistrzem był Stanisław Kołoszko, komendantem Ochotniczej Straży Ogniowej Antoni Lubicki.

Był tu kościół rzymskokatolicki oraz cerkiew prawosławna, którą jednak w 1930 zamknięto i zburzono. Funkcjonował szpital PCK. Działał Związek Kupców, Związek Rzemieślników. Działały tu dwie mleczarnie, cztery młyny, cztery wiatraki[19].

II wojna światowa

edytuj
 
Brańsk po zajęciu przez Wehrmacht w 1939 roku, widoczne zgliszcza miasta.
 
Żołnierze Wehrmachtu w aucie, 1939.

10 września 1939 Brańsk zajęły oddziały niemieckie gen. mjr Schaala. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow 24 września 1939 do Brańska wkroczyła Armia Czerwona. W 1940 władze okupacyjne postawiły w Brańsku pomnik Lenina, zniszczony latem 1941[20][21].

Około godziny 18.00 w dniu 22 czerwca 1941 roku do Brańska wkroczyły czołowe oddziały niemieckie 263. Dywizji Piechoty i w ciągu godziny go opanowały. Oddziały radzieckie próbowały bezskutecznie odzyskać Brańsk, w związku z czym prowadziły kontrataki w nocy i nad ranem. W ich wyniku Brańsk został bardzo poważnie zniszczony[22].

Jesienią 1941 władze niemieckie utworzyły w Brańsku getto dla ludności żydowskiej[23]. Przez getto przeszło ok. 3 tys. Żydów[23]. W listopadzie 1942 zostało ono zlikwidowane. Jego mieszkańców wywieziono do getta w Bielsku Podlaskim, a stamtąd do obozu zagłady w Treblince[23].

Brańsk został zajęty przez Armię Czerwoną 1 sierpnia 1944. W czasie wojny miasto zostało zniszczone w 35%.

Po II wojnie światowej

edytuj

Po zakończeniu wojny miasto zaczęło powoli się rozwijać: rozpoczęto odbudowę zniszczonych obiektów, w tym kościoła, a także stworzono gminę Brańsk. 15 marca 1947 Brańsk został opanowany przez partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK kpt. Władysława Łukasiuka „Młota”, którzy rozbroili posterunek Milicji Obywatelskiej i rozstrzelali zastępcę komendanta do spraw politycznych, członka Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i Polskiej Partii Robotniczej Eliasza Ostapczuka, a zarazem współpracownika UB.

W 1977 Brańsk zdobył główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”. Obecnie ośrodek handlowo-usługowy regionu rolniczego.

Zabytki

edytuj
 
Zabytki w Brańsku
  • kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, 1859–1862 (nr rej.:680 z 9.12.1987)
  • dzwonnica z 1863 (nr rej.:681 z 9.12.1987)
  • kapliczka z figurą św. Piotra, ul. Binduga/Jana Kilińskiego, poł. XIX w. (nr rej.:535 z 29.12.1983)
  • cmentarz rzymskokatolicki, 1852 (nr rej.:A-75 z 27.10.1993)
  • cmentarz prawosławny, 1803 (nr rej.:A-79 z 17.12.1979)
  • cmentarz żydowski (nr rej.:A-76 z 20.10.1993)
  • drewniany dom, ul. Józefa Piłsudskiego 3, 1900 (nr rej.:675 z 22.12.1987)
  • zagroda, ul. Józefa Piłsudskiego 15, XVIII–XIX w. (nr.rej.:391 z 14.02.1977):
    • drewniany dom mieszkalny,
    • stodoła,
    • obora[24];
  • grodzisko mazowieckie z XI wieku
  • drewniane koszary carskie z lat 1875–1890
  • układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)

Zabytki w okolicy

edytuj

Edukacja

edytuj
 
Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej

W Brańsku działał Zespół Szkół Szkół im. Armii Krajowej, w skład którego wchodziła szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum oraz zasadnicza szkoła zawodowa[25]. Na terenie placówki znajduje się także hala sportowa i pełnowymiarowe boisko piłkarskie. W roku szkolnym 2016/2017, po raz pierwszy w historii istnienia szkoły, z powodu braku chętnych nie utworzono 1 klasy liceum oraz 1 klasy zasadniczej szkoły zawodowej. Identyczna sytuacja wystąpiła w kolejnym roku oraz w 2018/2019. W związku z powyższym, a także z reformą szkolnictwa i likwidacją gimnazjów, z Zespołu Szkół pozostała tylko szkoła podstawowa. Sytuacja ta uległa zmianie rok później, kiedy to reaktywowano Liceum Ogólnokształcące, choć na razie z tylko jednym oddziałem.

Religia

edytuj
 
Pomnik Jana Pawła II przed kościołem
 
Kapliczka u zbiegu ulic Binduga i Kilińskiego
 
Cerkiew prawosławna św. Symeona Słupnika
 
Elewatory zbożowe w Brańsku

Kościół Rzymskokatolicki

edytuj

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

edytuj

Transport

edytuj

W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

Znane osoby

edytuj

Zobacz też

edytuj

Sąsiednie gminy

edytuj

Brańsk, Rudka

Ludzie związani z Brańskiem‎‎

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Brańskiem.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
  2. ↑ Opis parafii na stronie diecezji
  3. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 21-22.
  4. ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 12.
  5. ↑ Karol de Perthées , Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1795
  6. ↑ Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 32.
  7. ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  8. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 19.
  9. ↑ a b GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2013-01-21]. (pol.).
  10. ↑ Brańsk w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  11. ↑ Dariusz Krasnodębski i inni, Archaeology of the Białowieża Forest. History of Settlement in the Polish Part of the Białowieża Forest from the Stone Age to the End of the 18th Century, 2022, s. 297, DOI: 10.23858/Waw/k/004 [dostęp 2024-11-19].
  12. ↑ Stankiewicz Urszula, Wyniki badań archeologicznych wczesnośredniowiecznego osadnictwa grodowego w Brańsku gm. Brańsk woj. białostockie [w:] Slavânskij srednevekovyj gorod. Trudy VI Meždunarodnogo kongressa slavânskoj archeologii 2, Novgorod 26-31 avgusta 1996. Moskva: Rossijskaâ akademiâ nauk, Institut arheologii, 1997, s.369
  13. ↑ Adam Czesław Dobroński, Miasta województwa podlaskiego, Białystok 2014, s. 62, ISBN 978-83-64505-00-3.
  14. ↑ a b Wiesław Wróbel, Gród i zamek w Surażu do 1603 r. w świetle źródeł pisanych [online], s. 37.
  15. ↑ Adam Czesław Dobroński, Miasta województwa podlaskiego, 2014, s. 61, ISBN 978-83-64-505-00-3.
  16. ↑ a b Jerzy Hawryluk. Cerkiew ruska brańska. „Над Бугом і Нарвою”. 3-4 (31-32), 1997. Związek Ukraińców Podlasia. [dostęp 2017-07-10]. (pol.). 
  17. ↑ Zbigniew Romaniuk, Zarys dziejów osadnictwa żydowskiego w Brańsku, „Ziemia Brańska”, T. 1, 1989, s. 21.
  18. ↑ J. Maroszek, Dzieje powiatu Wysokie Mazowieckie 1866-2006. Białystok 2008 r. s. 59.
  19. ↑ The 1929 Polish Business Directory Project [online], data.jewishgen.org [dostęp 2017-04-02].
  20. ↑ 21 miesięcy władzy sowieckiej w Brańsku. | | Brańsk [online], bransk.eu [dostęp 2017-11-22] (pol.).
  21. ↑ Archiwum Etnograficzne. [dostęp 2015-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-02)].
  22. ↑ http://pbc.biaman.pl/Content/60084/BAH%202016.pdf
  23. ↑ a b c Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 116. ISBN 83-01-00065-1.
  24. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
  25. ↑ O szkole. Zespół Szkół im. Armii Krajowej w Brańsku, 2009-05-17. [dostęp 2014-08-13]. (pol.).
  26. ↑ S. Andrzejewski, M. Siuchniński, Miasta polskie w tysiącleciu, tom pierwszy. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków 1965 r. s. 251.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Brańsk&oldid=75374219”