Łuk triumfalny

budowla

Łuk triumfalny (łac. fornix, arcus, arcus triumphalis) – budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy, stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego. Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, później budowle tego typu wznoszono w innych krajach i epokach historycznych.

Łuk Konstantyna Wielkiego w Rzymie

Historia

edytuj

Geneza

edytuj

W miastach rzymskich były to budowle reprezentacyjne, będące wynalazkiem italskim, wcześniej nieznane cywilizacji helleńskiej. Geneza ich łączy się z religijnym obrzędem triumfu, gdy zwycięski wódz i jego wojsko wkraczając do miasta po złożeniu ofiar, rytualnie przekraczali jego uświęconą granicę – pomoerium. Służyła temu umyślnie wzniesiona brama, po której przejściu dalszy przemarsz przybierał charakter pochodu triumfalnego. U Rzymian początki tych budowli odnosi się do II wieku p.n.e.[1] (poprzedzały je ozdobne bramy budowane przez Etrusków[2]), a pod koniec okresu republiki główne forum Rzymu (Forum Romanum) zabudowane było wieloma łukami. Najstarszym był łuk Fabiusza wzniesiony dla upamiętnienia zwycięstwa nad celtyckimi Allobrogami w 121 p.n.e. Z 29 p.n.e. pochodził łuk Augusta dedykowany Oktawianowi po zwycięstwie pod Akcjum, kolejnym był łuk Tyberiusza z 19 n.e. i od epoki Augusta budowle te stają się popularne również w rzymskich miastach prowincjonalnych, m.in. w Galii[3][1].

Architektura

edytuj

Zwykle łuki triumfalne budowano jako konstrukcje stałe i niektóre z nich przetrwały stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi jednorazowo dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.

Przykłady łuków triumfalnych

edytuj

Starożytne

edytuj
 
Łuk Augusta w Segusium (włoska Susa), z 9-8 p.n.e.

Na obszarze imperium rzymskiego w

edytuj
 
Łuk Sergiuszów w Poli (tzw. „Złota Brama)” z pocz. I wieku p.n.e.)
 
Triumfalny wjazd Augusta III do Warszawy przez łuk triumfalny na Krakowskim Przedmieściu w 1734 r.

Nowożytne

edytuj
Zdjęcie Państwo Miasto Nazwa Data powstania Upamiętnienie
  Francja Paryż Arc du Carrousel 1806 dyplomatyczne zwycięstwa Napoleona, m.in. bitwę pod Austerlitz, poddanie Ulm, pokój w Preszburgu i traktaty tylżyckie[4]
  Francja Paryż Łuk Triumfalny (Arc de Triomphe) 1837 walczących i poległych za Francję w czasie wojen rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich
  Gambia Bandżul Arch 22 1996 Gambijski zamach stanu w 1994 roku[5]
  Hiszpania Grenada Puerta de las Granadas 1536[6] ślub Karola V Habsburga z Izabelą Portugalską
  Hiszpania Madryt Puerta de Toledo 1827
  Hiszpania Barcelona Łuk Triumfalny w Barcelonie (Arc de Triomf) 1888 Powstał na Wystawę Światową 1888[7]
  Korea Północna Pjongjang Łuk triumfalny w Pjongjangu 1982 Postawiony został na cześć Kim Ir Sena za jego wkład w wyzwolenie Korei z rąk Japończyków (zgodnie z oficjalną historią KRLD)[8]
Laos Wientian Patuxai 1957–1968
  Malta Żebbuġ Łuk De Rohana 1798 Nadanie praw miejskich miastu (Città Rohan) przez Emmanuel de Rohan-Polduc, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (dekretem z 21 czerwca 1777)[9]
  Malta Żabbar Brama Hompescha 1801 Nadanie praw miejskich miastu (Città Hompesch) przez Ferdinand von Hompesch zu Bolheim, Wielki Mistrz Zakonu św. Jana (14 września 1797)[10]
  Malta Santa Venera Łuk Wignacourta 1615 (przebudowana w 2015)
  Niemcy Berlin Brama Brandenburska 1791 upamiętnienie Fryderyka II Wielkiego
  Niemcy Monachium Siegestor 1843–1850
  Niemcy Poczdam Triumphtor 1850-51
  Niemcy Moguncja Dativius Victor III w. n.e. (odbudowany w 1978–1981) Ku czci Jowisza
  Polska Ślesin Łuk Napoleona 1811[11][12] lub 1812[13] ku czci Napoleona Bonapartego[11]
  Polska Jabłonna Łuk triumfalny w Jabłonnie 1837[14] upamiętnienie księcia Józefa Poniatowskiego[15]
  Rosja Petersburg Brama Narwska 1834 Ku czci rosyjskich pułków gwardii i ich udziału w wojnach z napoleońską Francją
Rumunia Bukareszt Arcul de Triumf 1936 Poświęcony jest wszystkim żołnierzom walczącym w barwach Rumunii
  Ukraina Kamieniec Podolski Łuk Triumfalny króla Stanisława Augusta 1781 Łuk ku czci króla Stanisława Augusta Poniatowskiego
  Ukraina Nowogród Siewierski Łuk Katarzyny Wielkiej (Тріумфальна брама в Новгороді-Сіверському) 1786 Na cześć Katarzyny II
  Ukraina Lwów Pomnik Chwały 1921-1939 Na część polskich obrońców miasta Lwowa i Małopolski Wschodniej
  Węgry Vác Łuk triumfalny w Vác (Váci diadalív) 1764 łuk z okazji przyjazdu cesarzowej Marii Teresy
  Włochy Neapol Łuk w Castel Nuovo (Arco trionfale del Castel Nuovo) 1446-1458[16] Upamiętnienie triumfalnego wejścia króla Ferdynanda I do Neapolu w 1443
  Włochy Mediolan Arco della Pace 1815 Pokój w Europie po Kongresie wiedeńskim

Ponadto w formie łuków triumfalnych w XVI-XIX wieku wznoszono bramy miejskie (np. w Gdańsku, Zamościu, Weronie, Antwerpii, Paryżu – Porte Saint-Denis w XVII wieku i Porte Saint-Martin).

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b Pierre Grimal: Miasta rzymskie. Warszawa: PWN, 1970, s. 106.
  2. Margaret Ann Zaho, Imago Triumphalis. The Function and Significance of Triumphal Imagery for Renaissance Italian Rulers, New York: P. Lang, 2004, s. 18, ISBN 0-8204-6235-7, OCLC 50745172.
  3. Jean-Claude Fredouille: Słownik cywilizacji rzymskiej. Katowice: „Książnica”, 1996, s. 162.
  4. Arc du Carrousel w Paryżu. Paryż.pl. [dostęp 2019-11-26]. (pol.).
  5. Arch 22, Banjul. Access Gambia. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).
  6. The Alhambra and Generalife: Pomegranates Gate. Cicerone Granada. [dostęp 2019-11-26]. (ang.).
  7. Lluis Bosch Pascual: Modernisme and the 1888 Universal Exposition of Barcelona. [w:] Historical Lab 1 Bruxelles-Brussels, 22 October 2005-12-19 [on-line]. Reseau Art Noveau Network, 22.10.2005. s. 6. [dostęp 2019-12-01]. (ang.).
  8. Guide to Pyongyang, The People’s Korea [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-27].
  9. Zammit 1992 ↓, s. 469-470.
  10. Zammit 1992 ↓, s. 513–514.
  11. a b Kwiatek 2006 ↓, s. 461.
  12. Łęcki 1996 ↓, s. 403.
  13. Maluśkiewicz 1980 ↓, s. 94.
  14. Pałac w Jabłonnie XVIII-wieczny zespół pałacowo-parkowy. Polska Akademia Nauk, Dom zjazdów i konferencji w Jabłonnie. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).
  15. Piotr Łopatkiewicz: Łuk triumfalny w Jabłonnej. Napoleon.org. [dostęp 2019-12-01]. (pol.).
  16. Alina Payne: Dalmatia and the Mediterranean: Portable Archaeology and the Poetics of Influence. Leiden, Boston: Brill, 2014, s. 433. ISBN 978-90-04-26386-4.

Bibliografia

edytuj
  • Vincent Zammit: Il-Gran Mastri – Ġabra ta' Tagħrif dwar l-Istorja ta' Malta fi Żmienhom – It-Tieni Volum 1680–1798. Valletta: Valletta Publishing & Promotion Co. Ltd., 1992. (malt.).
  • Jerzy Kwiatek: Polska – Urokliwy świat małych miasteczek. Wyd. 3. Warszawa: Sport i Turystyka MUZA SA, 2006, s. 461, 464. ISBN 83-7319-993-4.
  • Włodzimierz Łęcki: Wielkopolska. Warszawa: Sport i Turystyka, 1996, s. 403. ISBN 83-7079-589-7.
  • Piotr Maluśkiewicz: Województwo konińskie. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 94-95.