Wikipedia

Zofia Kossak

polska pisarka

Zofia Kossak, później Zofia Kossak-Szczucka, później Zofia Kossak-Szatkowska, de domo Kossak, primo voto Szczucka, secundo voto Szatkowska (ur. 10 sierpnia 1889[1][2] w Kośminie[3], zm. 9 kwietnia 1968 w Bielsku-Białej) – polska powieściopisarka, współzałożycielka dwóch tajnych organizacji w okupowanej Polsce: Frontu Odrodzenia Polski oraz Rady Pomocy Żydom Żegota. Odznaczona pośmiertnie medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (1982) i Orderem Orła Białego (2018)[4].

Zofia Kossak
p
Zofia Kossak w 1933
Data i miejsce urodzenia

10 sierpnia 1889
Kośmin

Data i miejsce śmierci

9 kwietnia 1968
Bielsko-Biała

Narodowość

polska

Alma Mater

Szkoła Sztuk Pięknych

Dziedzina sztuki

powieść, opowiadanie

Muzeum artysty

Muzeum Zofii Kossak i Dwór Kossaków w Górkach Wielkich

Ważne dzieła
Odznaczenia
Order Orła Białego Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi (II RP) Złoty Wawrzyn Akademicki Wielki Krzyż Zasługi Zakonu Świętego Łazarza z Jerozolimy
Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Akt urodzenia Zofii Kossak 1890.
Zofia Kossak z matką Anną Kisielnicką-Kossak 1892.
Grób Zofii Kossak-Szczuckiej na cmentarzu w Górkach Wielkich

Życiorys

edytuj

Okres zaborów

edytuj

Była córką Tadeusza Kossaka (brata bliźniaka Wojciecha) i Anny Kisielnickiej-Kossakowej, siostrą stryjeczną satyryczki Magdaleny Samozwaniec, poetki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej i malarza Jerzego Kossaka oraz wnuczką Juliusza Kossaka.

W większości publikacji jako data jej narodzin figuruje rok 1890; po dotarciu do nieznanych wcześniej dokumentów okazało się, że przyszła na świat rok wcześniej. Dzieciństwo i młodość spędziła na Lubelszczyźnie i na Wołyniu.

Na początku uczyła się w domu, potem w 1906 pracowała jako nauczycielka w Warszawie. W latach 1912–1913 studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie[5], a potem rysunek w École des Beaux-Arts w Genewie, co przerwał wybuch I wojny światowej[6][7]. W 1915 wyszła za mąż za Stefana Szczuckiego i zamieszkała z nim w Nowosielicy na Wołyniu. Tam przyszli na świat ich synowie – Juliusz (ur. 1916) i Tadeusz (ur. 1917)[8]. W 1917–1919 przeżyła z rodziną okres krwawych wystąpień chłopskich oraz najazd bolszewicki. Spisane wspomnienia z tego okresu, wydane w 1922 pod tytułem Pożoga z przedmową Stanisława Estreichera, były jej właściwym debiutem literackim[7].

Okres międzywojenny

edytuj

Od 1919 Zofia Kossak mieszkała z mężem we Lwowie, gdzie zarabiała pisząc do „Słowa Polskiego” i pracowała nad Pożogą[9]. Po śmierci męża w 1923 przeniosła się z synami do nowego majątku ojca w Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim, gdzie gośćmi Kossaków bywali Melchior Wańkowicz i harcmistrz Związku Harcerstwa Polskiego Aleksander Kamiński, od 1933 kierownik ośrodka ZHP w pobliskim Nierodzimiu[10][11]. 14 kwietnia 1925 Zofia Kossak ponownie wyszła za mąż, za oficera WP Zygmunta Szatkowskiego[12]. W 1926 na świat przyszedł jej trzeci syn, Witold Szatkowski, a umarł pierworodny – Juliusz Szczucki. W 1928 urodziła córkę, Annę Szatkowską[8].

W latach 1928–1930 nawiązała znajomość z Pawłem Musiołem, ówczesnym przewodniczącym Stowarzyszenia Studentów-Polaków ze Śląska Cieszyńskiego „Znicz”[13]. W 1932 została odznaczona nagrodą literacką województwa śląskiego. W 1935 umarł jej ojciec, Tadeusz Kossak[8]. Zadłużony majątek wykupił w 1930 i 1935 na potrzeby ZHP śląski wojewoda i kurator szkolny Michał Grażyński[14][15][16], po którego stronie Zofia Kossak opowiedziała się swym piórem w 1933 w jego konflikcie z Wojciechem Korfantym[17]. Powstałym w Górkach ośrodkiem harcerskim kierował do 1939 Aleksander Kamiński, a sama pisarka utrzymywała kontakty towarzyskie i ideowe z harcerzami[15][11]. Od 1934 lub 1935 mieszkała z mężem w Warszawie, pozostawiając dzieci w Górkach[18][19]. Istotnym dziełem Zofii Kossak był cykl wydanych w latach 1936–1937 nakładem Księgarni św. Wojciecha powieści historycznych z okresu wypraw krzyżowych: Krzyżowcy, Król trędowaty i Bez oręża. Była patronką debiutu literackiego Gustawa Morcinka, sąsiada ze Skoczowa, który dzięki niej ogłosił swoje opowiadania w Księgarni św. Wojciecha na przełomie lat 20. i 30.[20] Wraz z Morcinkiem należała do współpracowników ks. Emanuela Grima, prezesa Związku Śląskich Katolików[21]. W 1938 została uhonorowana przynależnością do Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy, otrzymując Wielki Krzyż Zasługi.

W 1939 przystąpiła do opracowania powieści-monografii o Podolu, której myślą przewodnią i głównym tematem miało być: „Podole było, jest i będzie polskie”[22].

II wojna światowa

edytuj
Osobny artykuł: Protest!.

Po wybuchu wojny 3 września ewakuowała się z dziećmi z Warszawy do Suchej i dalej na wschód, ale po inwazji ZSRR i osadzeniu męża przez Niemców w obozie jenieckim po pierwszej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim 20 września powróciła do Warszawy i zamieszkała na Powiślu przy ul. Idźkowskiego 4[18][19]. Zaangażowała się w konspiracyjną działalność publicystyczną, propagandową i charytatywną, okazując niechęć wobec głównonurtowych inicjatyw politycznych[23][24]. Od końca października 1939 przez około sześć miesięcy gościła w mieszkaniu przy Idźkowskiego dobrze znanego sobie Aleksandra Kamińskiego, który 5 listopada 1939 rozpoczął wydawanie „Biuletynu Informacyjnego”, pisma Okręgu Warszawskiego Służby Zwycięstwu Polski i następnie Związku Walki Zbrojnej, z czasem oficjalnego organu prasowego Polskiego Państwa Podziemnego. Wiosną 1940 powstało Biuro Informacji i Propagandy, któremu podporządkowany został „Biuletyn”, a Kamiński przeniósł się na Żoliborz i związki Kossak z pismem uległy zerwaniu do 1944[25]. Od października 1939 Kossak współpracowała na zaproszenie wydawcy Witolda Hulewicza z pierwszym pismem podziemnym „Polska Żyje”, a od aresztowania Hulewicza we wrześniu 1940 do wsypy wydawnictwa w styczniu 1941 kierowała jego redakcją z Witoldem Bieńkowskim[26], późniejszym szefem wywiadu Delegatury Rządu na Kraj i inspiratorem zabójstwa Widerszala i Makowieckiego w 1944. W „Peżetce” ukazał się m.in. jej tekst Do kobiet polskich, w którym przedstawiła pracę domową kobiet jako walkę o polskość[27]. W 1940 ogłosiła na łamach wydawanego przez falangistowską Konfederację Narodu „Znaku” Spowiedź inteligenta polskiego[28]. Pisała także do wydawanego przez katolicko-narodową organizację Miecz i Pług (MiP, później pod nazwą Polska Żyje) ks. Leona Poeplaua pisma o tej samej nazwie do czasu aresztowania przywódcy w kwietniu 1940 i zastąpienia go przez współzałożycieli, agentów Gestapo Anatola Słowikowskiego i Zbigniewa Grada[29]. Nawiązała tam znajomość z Bieńkowskim, którego wprowadziła do redakcji „Peżetki” i powierzyła mu zainicjowane latem 1940 jej młodzieżowe pismo „Orlęta”[30]. Według niesprawdzonych informacji należała do grona założycieli MiP[31].

W 1941 wraz z Bieńkowskim i księdzem Edmundem Krauzem z parafii Św. Krzyża utworzyła tajną organizację społeczno-katolicką pod nazwą Front Odrodzenia Polski (FOP), w której pełniła funkcję ideologa, wydając pismo „Prawda” i pisząc dla „Prawdy Młodych”[12][32][33]. Z ramienia FOP opublikowała w lutym 1942 na łamach „Polski Zbrojnej Moralnie”, organu prasowego antykomunistycznej organizacji Rycerski Zakon Krzyża i Miecza, broszurę pt. Prawdziwe oblicze Piusa XII, w której broniła niekonfrontacyjnej postawy papieża wobec agresji i zbrodni hitlerowskich[34][35]. Przystąpiła do polityczno-wojskowej katolickiej organizacji podziemnej Unia, założonej w 1940 i kierowanej przez Jerzego Brauna, choć do negocjowanego wiosną 1942 i ponownie w 1943 połączenia Unii z FOP nie doszło z powodu personalnych konfliktów między unionistami a Bieńkowskim[36]. 11 sierpnia 1942 Kossak opublikowała w imieniu FOP ulotkę Protest przeciwko zagładzie Żydów[37]. We wrześniu 1942 wraz z Wandą Krahelską powołała Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, przekształcony wkrótce w Radę Pomocy Żydom „Żegota” (za tę działalność w 1982 odznaczona została medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata). 3 listopada 1942 jako matka chrzestna, wraz z Marią Kann, uczestniczyła w Kościele Panien Kanoniczek w Warszawie przy ul. Bielańskiej w uroczystości poświęcenia sztandaru dla 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Poczet sztandarowy stanowili cichociemni mjr Maciej Kalenkiewicz ps. Kotwicz, por Jan Marek ps. Walka oraz ppor. Mieczysław Eckhardt ps. Bocian[38].

W 1943 w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz zginął jej drugi syn, Tadeusz Szczucki[8]. Przypadkowo aresztowana 25 września 1943 przez patrol uliczny (wspomnienia łączniczki „Urszuli”)[39][40] i 5 października 1943 wywieziona do KL Auschwitz-Birkenau[12][35]. 12 kwietnia 1944 została przez władze niemieckie przetransportowana do Warszawy na Pawiak i po odmowie współpracy przeciwko ZSRR skazana na śmierć. Napisała z więzienia 24 maja list do prezydenta Władysława Raczkiewicza z prośbą o ratunek dla kobiet przetrzymywanych w Auschwitz[41]. Dzięki staraniom władz podziemia została uwolniona 28 lipca[12]. Wzięła udział w powstaniu warszawskim przygotowując odezwy i artykuły nawołujące do czynnego udziału w walce, publikowane m.in. w „Biuletynie Informacyjnym” (po wznowieniu kontaktu z Kamińskim w lecie 1944[42]) i w „Barykadzie Powiśla”[43][44][4]. Przygotowała apel kobiet polskich do papieża Piusa XII wyemitowany przez powstańcze radio 21 sierpnia 1944[43].

Okres powojenny

edytuj

Po upadku powstania do 1945 przebywała w Częstochowie, gdzie była inicjatorką wznowienia przez biskupa Teodora Kubinę tygodnika diecezjalnego „Niedziela” i współpracowała z jego redaktorem naczelnym ks. Antonim Marchewką[45][46]. Tam opisała swoje wspomnienia z obozu w książce Z otchłani[8]. Próbowała używać wobec nowych władz konspiracyjnego nazwiska Sikorska z lat okupacji. Po ujawnieniu jej działalności otrzymała od ministra spraw wewnętrznych Jakuba Bermana propozycję emigracji dla uniknięcia aresztowania w dowód wdzięczności za uratowanie jego bratanków w czasie wojny[47][48]. Do skorzystania z oferty wyjazdu namawiał ją prymas August Hlond i przedstawiciele Delegatury Rządu na Kraj[47]. Według zapisu w dzienniku Marii Dąbrowskiej z 3 sierpnia 1945 Kossak podjęła się wystąpienia na wiecu w Londynie na rzecz powrotu emigracji do kraju[49]. Wyjechała z córką 15 sierpnia 1945 i dotarła przez Sztokholm do Londynu[50]. „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza” z 28 sierpnia 1945 zamieścił pod artykułem powitalnym na cześć Zofii Kossak notkę informującą, że była osobistą sekretarką Bieruta. W doniesienie uwierzył nawet jej mąż, a skutkiem była jawnie okazywana pisarce niechęć londyńskiej emigracji[51][47]. Była publicznie nazywana agentką komunistyczną, m.in. przez Zygmunta Nowakowskiego, który zarzucał jej karierowiczostwo; w podobny sposób atakował ją publicysta „Kultury” Juliusz Mieroszewski[52]. W liście z 1946 pisarka wyjaśniała wrogość emigracji uprawianiem przez siebie „propagandy kraju”[53]. Jesienią 1945 przyjęła funkcję kierownika delegatury warszawskiego Polskiego Czerwonego Krzyża w Londynie[54]. Została zaproszona przez króla Anglii Jerzego VI na afternoon party w Windsorze 19 lipca 1946, gdzie spotkała się z królową Elżbietą[55][12][56]. O uznanie dla jej twórczości upominał się przyjaciel rodziny Melchior Wańkowicz (m.in. w listach do nieprzychylnego jej Jerzego Giedroycia z lat 1951–1952)[57], a Juliusz Kleiner zabiegał o przyznanie jej literackiej Nagrody Nobla[58]. Przez dwanaście lat Kossak wspólnie z mężem mieszkała na farmie Trossell w Kornwalii, kontynuując pracę pisarską.

Jej twórczość tłumaczona na język angielski cieszyła się rosnącą popularnością na Zachodzie, szczególnie w Stanach Zjednoczonych[59]. Książki trafiały na listy bestsellerów, a powieść Bez oręża znalazła się na szczycie amerykańskiej listy Book of the Month(inne języki)[12]. Do lat 70. powieść ta uzyskała w USA nakład do 750 tysięcy egzemplarzy[60]. W 1948 została przez władze polskie wezwana do zeznań w sprawie Władysława Deringa, lekarza i więźnia Auschwitz, który współpracował w obozie z siatką konspiracyjną rotmistrza Witolda Pileckiego, a jednocześnie uczestniczył w eksperymentach medycznych na więźniach żydowskich[61]. Po tym, jak odmówiła zmiany zeznań na obciążające, władze polskie pozbawiły ją praw obywatelskich i objęły jej utwory cenzurą, wycofując je także z bibliotek, co trwało do 1956[62][63][64].

Zofia Kossak sprzeciwiała się emigracyjnej postawie „pilnowania żelaznej kurtyny”, w tym uchwale Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie z 1947 przeciwko publikowaniu utworów w kraju[65]. Choć skrytykowała w londyńskim „Życiu” w 1953 swych przyjaciół wśród duchowieństwa z lat okupacji za akceptację ustroju socjalistycznego wyrażoną na łamach „Dziś i Jutro”[66][67], to w 1956 potępiła nazwanie kapłanów zastępujących aresztowanych biskupów „intruzami”[68]. Wróciła do kraju 21 lutego 1957[69][70]. Przed powrotem, w 1955, wymieniła kilka listów z ówczesnym premierem rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Catem-Mackiewiczem, który przeniósł się do Polski w 1956, polecając jego uwadze Adelę Łagodzińską, wiceprezeskę Kongresu Polonii Amerykańskiej[71].

W Polsce Ludowej została przyjęta przychylnie przez prasę. W pierwszych miesiącach podróżowała intensywnie po kraju z odczytami i prelekcjami dla czytelników i zainteresowanych, w tym dla pracowników resortu bezpieczeństwa kończących szkołę średnią. Wbrew radom Władysława Bartoszewskiego podjęła współpracę ze Stowarzyszeniem „Pax”, w którym działał jej przyjaciel Jan Dobraczyński, a które zachęciwszy ją do powrotu wydawało na nowo jej książki i organizowało objazd kraju[72]. W 1958 przeprowadziła się z Warszawy do Górek Wielkich i zamieszkała w „Domku Ogrodnika” (górecki Dwór Anny i Tadeusza Kossaków spłonął w 1945)[4]. Jako publicystka współpracowała przede wszystkim z prasą katolicką. Dzięki umiejętności barwnego obrazowania, dużym walorom poznawczym i potoczystej narracji większość jej powieści historycznych zyskała również popularność wśród dzieci. W 1964 była jedną z sygnatariuszek listu 34, w którym przyłączyła się do protestu pisarzy w obronie swobody wypowiedzi[73]. W 1966 odmówiła przyjęcia Nagrody Państwowej I Stopnia w dziedzinie kultury i sztuki za wybitne osiągnięcia w dziedzinie powieści historycznej[74].

Należała do Trzeciego Zakonu św. Dominika od Pokuty, w którym przyjęła imię Akwinata[75].

13 sierpnia 1967, osiem miesięcy przed śmiercią, Zofia Kossak brała udział w uroczystościach w obozie w Oświęcimiu. Przechodząc przez bramę z napisem „Arbeit macht frei”, zasłabła, zaś po powrocie do domu doznała poważnego ataku serca. Nigdy już nie doszła potem do pełni zdrowia[76].

Zmarła 9 kwietnia 1968 w Bielsku-Białej. Pochowana została na cmentarzu parafialnym w Górkach Wielkich obok ojca, Tadeusza Kossaka, i syna, Juliusza Szczuckiego.

Jej wnukiem jest François Rosset, profesor literatury francuskiej na Uniwersytecie w Lozannie (Szwajcaria)[77].

Twórczość

edytuj

Faktycznym debiutem pisarki była Pożoga z 1922. Powieść tę przetłumaczono na angielski w 1927 i wydano pt. The Blaze. Angielski tytuł był sugestią Josepha Conrada. Następnie Pożoga ukazała się w językach: francuskim, japońskim oraz węgierskim. Na inne języki przetłumaczono również: Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata, Legnickie pole, Krzyżowców, Króla trędowatego, Bez oręża i Złotą wolność. Das Antlitz der Mutter było wydane tylko w przekładzie na język niemiecki[78].

Tytuł Rok Wydania
Beatum scelus 1924
Beatyfikacja Skargi 1937
Bez oręża 1937
Błogosławiony Jan Sarkander ze Skoczowa 1922
Bursztyny 1936
Chrześcijańskie posłannictwo Polski 1938
Dzień dzisiejszy 1931
Dziedzictwo I 1956
Dziedzictwo II 1964
Dziedzictwo III 1967
Gość oczekiwany 1948
Gród nad jeziorem 1938
Kielich krwi – obrazek sceniczny w dwóch aktach 1952
Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata 1926
Król trędowaty 1937
Krzyżowcy 1936
Ku swoim 1932
Laska Jakubowa 1938
Legnickie pole 1930
Na drodze 1926
Na Śląsku 1939
Nieznany kraj 1932
Ognisty wóz 1963
Pątniczym szlakiem. Wrażenia z pielgrzymki 1933
Pod lipą 1962
Pożoga. Wspomnienia z Wołynia 1917–1919 1922
Prometeusz i garncarz 1963
Przymierze 1952
Purpurowy szlak 1966
Puszkarz Orbano 1936
Rewindykacja polskości na Kresach 1939
Rok polski. Obyczaj i wiara 1955
S.O.S....! 1934
Skarb Śląski 1937
Suknia Dejaniry 1948
Szaleńcy Boży 1929
Szukajcie przyjaciół 1933
Topsy i Lupus 1931
Trembowla 1939
Troja północy 1960
W Polsce Podziemnej. Wybrane pisma dotyczące lat 1939–1944 1940-1944
Warna 1939
Wielcy i mali 1927
Z dziejów Śląska 1933
Z miłości 1925
Z otchłani. Wspomnienia z lagru 1946
Złota wolność 1928

Poglądy

edytuj

Działalności Zofii Kossak przyświecał katolicyzm i jego projekt odnowy moralnej społeczeństwa rozumianej jako bezkompromisowa walka z wpływami komunizmu. Jak pisała, „nie może być mowy o harmonijnej współpracy między komunistami a katolikami, nawet zakładając obustronną dobrą wolę”. Swoje zaangażowanie patriotyczne także postrzegała przez pryzmat katolicyzmu jako „ostoi polskości i suwerenności duchowej polskiego narodu”. Uważała, że „[s]prawa polska jest ściśle związana z Kościołem”. Uznawała najwyższy autorytet Kościoła rzymskiego w sprawach społecznych i państwowych, jednocześnie przypisując takim orzeczeniom wymiar metapolityczny (moralny, religijny, eschatologiczny). Wychodząc z tego założenia, odrzucała związki ze współczesnymi stronnictwami politycznymi jako „partyjniactwo”. Jej celem było stworzenie społeczeństwa ponad podziałami opartego na wartościach chrześcijańskich. W swoich koncepcjach odwoływała się do twórczości Piotra Skargi, którego określiła „prorokiem polskim”, Adama Mickiewicza, Zygmunta Krasińskiego i Zygmunta Felińskiego oraz do współczesnych sobie Artura Górskiego i Feliksa Konecznego[79].

Ojciec pisarki, Tadeusz, według własnych wspomnień zaangażował się politycznie w 1905–1907 po stronie Narodowej Demokracji, choć przyjaźnił się z socjalistami i zaprosił na manifestację patriotyczną w Rykach także członków PPS[80]. Miał ciągłe trudności finansowe, z których ratował go brat Wojciech[81], i zatargi przed wojną na Wołyniu z wójtem, przeciw któremu używał chłopów[82][80], a po wojnie na Śląsku Cieszyńskim z nieopłacanymi robotnikami, których straszył policją i nazywał „żydokomuną”[83]. We Wspomnieniach wojennych 1918–1920 wskazywał na zagrożenie od bolszewików z jednej strony i od polskiej lewicy z drugiej, również tutaj szermując pojęciem żydokomuny[84]. W 1924 wyrażał w liście do brata zaniepokojenie związkami jego córek, Marii i Magdaleny, z przedstawicielami grupy literackiej Skamander, które sam Wojciech określił „żydowską kolaboracją”[85]. Skamandryci byli oskarżani przez prawicę o bolszewizm i podważanie kultury narodowej w interesie żydowskim[86].

Jeszcze przed I wojną światową Zofia Kossak korespondowała z Kazimierzem Lutosławskim, młodszym bratem Wincentego, bliskim współpracownikiem Romana Dmowskiego, ideologiem polskiego harcerstwa i antysemitą, który uważał Żydów za czwartego zaborcę Polski. W liście z 2 maja 1913 skarżyła mu się na Szkołę Sztuk Pięknych w Warszawie jako „zażydowszczoną”[5].

Podczas pobytu w Genewie w 1913–1914 znaczący wpływ wywarła na Zofię Kossak filozofia katolicka francuskiego pisarza Georgesa Goyau(inne języki). Jak napisała w 1935: „Zobaczyłam, że wiara to nie tylko majowe nabożeństwo lub złota legenda, ale najdoskonalszy system filozoficzny, jaki kiedykolwiek wydał świat”[87]. Goyau był związany z reprezentującą nacjonalizm integralny Akcją Francuską, został później w 1934 (obok Henriego Bordeaux, sympatyka Benito Mussoliniego) jurorem konkursu rozpisanego przez Watykan na antykomunistyczną powieść jako „broń w walce z bolszewizmem”, w którym szczególnym powodzeniem cieszyła się twórczość białych emigrantów rosyjskich[88].

W Pożodze (1922) Zofii Kossak również obecny jest wymiar propagandowy. Zawarty w niej opis rewolucji bolszewickiej „powtarza argumenty zaczerpnięte żywcem z Protokołów mędrców Syjonu”[89], przyczyniając się do utrwalenia teorii spiskowej o żydokomunie. Pisarka czuła się dotknięta obojętnością rodaków z Polski centralnej wobec losu Kresów, odległych z ich perspektywy jak „jakieś kolonie afrykańskie”[90]. Konfrontację z bolszewikami przedstawiła w konwencji załamania się polskiej misji cywilizacyjnej pod naporem apokaliptycznej inwazji niższej rasy. Liczne wznowienia Pożogi, która ukazała się już po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, utrwaliły negatywny stereotyp bolszewika[91].

W okresie międzywojennym Kossak jako działaczka i publicystka Akcji Katolickiej była obok Stanisława Cata-Mackiewicza rzeczniczką nacechowanego rasowo antysemityzmu warunkującego przynależność do katolickiej wspólnoty narodowej czystością krwi. W artykule Najpilniejsza sprawa z 1936 pisała, że psychiczne i fizyczne cechy rasy żydowskiej utrzymują się do czwartego pokolenia[92][93]. Choć uważała konflikt polsko-żydowski za naczelny problem polityczny, odcinała się od retoryki opartej na bezwzględnej agresji[94]. We wrześniu 1936 krytykowała faszyzującą młodzież katolicką za „traktowanie kwestii żydowskiej jako sprawy religijnej”, przekonując, że walka z Żydami na tle „rasowo-narodowo-ekonomicznym” nie ma nic wspólnego z programem odrodzenia moralnego i religijnego[95]. W 1937 ks. Franciszek Błotnicki, który nawoływał wówczas duchowieństwo do otwartego propagowania antysemityzmu z ambony, na łamach „Myśli Narodowej” zaatakował jej publicystykę w „Kulturze” za „pięknoduchostwo” wyrażające się twierdzeniem, że antysemityzm jako taki sprzeciwia się chrześcijaństwu i zarzucił jej „nierozumienie istoty chrześcijaństwa” oraz „przykazania miłości bliźniego”, a także „fałszywe wyobrażanie sobie postaci Chrystusa”[96]. Podczas okupacji niemieckiej, nie rezygnując z postrzegania Żydów jako wrogów Polski, Kossak odegrała kluczową rolę organizacyjną w ich ratowaniu przed zagładą i zaryzykowała życie w imię wyznawanej przez siebie postawy heroicznej. Jej Protest, ogłoszony w imieniu Frontu Odrodzenia Polski 11 sierpnia 1942, piętnował powszechne milczenie wokół eksterminacji Żydów i jako pierwszy przyznawał udział w niej polskich chłopów, choć z uwagi na rażące antysemityzmem sformułowania został w drodze do Londynu ocenzurowany[97]. Istotnym motywem działania Zofii Kossak na rzecz Żydów było przeciwdziałanie upadkowi moralnemu społeczeństwa polskiego, a także propagandzie niemieckiej zrzucającej odpowiedzialność za zagładę Żydów na Litwinów i Polaków, w czym Kossak dostrzegła z punktu widzenia interesów narodowych „wrogą dla nas akcję”[46][98].

W artykule Chrześcijańskie posłannictwo Polski z 1938 Zofia Kossak uznała źródła ideologiczne nazizmu i komunizmu za zbieżne(inne języki)[99]. W publicystyce z okresu II wojny światowej, upowszechniającej katolicki punkt widzenia, wyjaśniała piekło wojny „odejściem od Boga”[100].

Ordery i odznaczenia

edytuj

Upamiętnienie

edytuj
 
Tablica pamiątkowa na domu, w którym mieszkała Zofia Kossak-Szczucka, w Warszawie przy ul. Radnej
 
Rzeźba Zofii Kossak-Szczuckiej w Parku Jordana w Krakowie, autor Józef Opala

W 1973 r. w Górkach Wielkich rozpoczęło działalność muzeum jej imienia, a w 1984 Towarzystwo im. Zofii Kossak[12]. W 1998 dzieci Zofii Kossak: Anna i Witold oraz Gmina Brenna założyli Fundację im. Zofii Kossak, która od 2010 prowadzi Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” w Górkach Wielkich.

Powstały filmy dokumentalne poświęcone Zofii Kossak-Szczuckiej: W góreckim domku ogrodnika (2002), W cieniu zapomnienia (2006, scenariusz i reżyseria: Lucyna Smolińska, Mieczysław Sroka)[107], Errata do biografii: Zofia Kossak-Szczucka, Anna Ferens (2008).

W 2009 r. Narodowy Bank Polski wyemitował srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 złotych upamiętniającą Polaków ratujących Żydów: Irenę Sendlerową, Zofię Kossak i siostrę Matyldę Getter[108].

11 listopada 2018 Prezydent RP Andrzej Duda odznaczył pośmiertnie pisarkę Orderem Orła Białego jako wyraz najwyższego szacunku wobec znamienitych zasług poniesionych dla chwały, dobra i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, z okazji Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej[109].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ List do Z. Dec-Skarżyńskiej. zofiakossak.pl, 2003-07-16. [dostęp 2017-12-26]. (pol.).
  2. ↑ Mirosława Pałaszewska: Nowe ustalenia z życia Zofii Kossak. niedziela.pl, 2004. [dostęp 2017-12-26]. (pol.).
  3. ↑ Informacje z serwisu wiadomości.ox.pl.
  4. ↑ a b c Michał Laszczkowski: Kobiety niepodległej. Warszawa: Biuro Programu „Niepodległa”, 2021, s. 81. ISBN 978-83-956053-2-1. (pol.).
  5. ↑ a b Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 47.
  6. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 50.
  7. ↑ a b 124. rocznica urodzin Zofii Kossak-Szczuckiej. rp.pl, 10 sierpnia 2013. [dostęp 2016-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (19 sierpnia 2016)].
  8. ↑ a b c d e Zofia Kossak, Biografia. Fundacja im. Zofii Kossak. [dostęp 2013-08-10].
  9. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 66–68.
  10. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 100.
  11. ↑ a b Gdak 2012 ↓, s. 21–22.
  12. ↑ a b c d e f g Michał St. de Zieleśkiewicz: Zofia Kossak-Szczucka. blogmedia24.pl, 22 kwietnia 2013.
  13. ↑ Adam Jarosz, Paweł Musioł, [w:] Emanuel Rostworowski (red.), Polski Słownik Biograficzny, t. 22, 1977 [zarchiwizowane z adresu 2020-07-19].
  14. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 107–108.
  15. ↑ a b Heller 1991 ↓, s. 271.
  16. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 56.
  17. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 127.
  18. ↑ a b Heller 1991 ↓, s. 272.
  19. ↑ a b Gdak 2012 ↓, s. 14.
  20. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 106, 121–122.
  21. ↑ Korepta 2003 ↓, s. 129.
  22. ↑ Powieść – monografia Zofii Kossak Szczuckiej o Podolu. „Wschód”. Nr 141, s. 3, 30 lipca 1939. 
  23. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 147–148.
  24. ↑ Olszewska 2014 ↓, s. 87–88.
  25. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 55–57.
  26. ↑ Gdak 2012 ↓, s. 20–21.
  27. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 53.
  28. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 86.
  29. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 58–59.
  30. ↑ Gdak 2012 ↓, s. 20.
  31. ↑ Napora 2019 ↓, s. 316.
  32. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 147, 155–156.
  33. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 31.
  34. ↑ Gdak 2012 ↓, s. 27–28, 175–179.
  35. ↑ a b Olszewska 2014 ↓, s. 88.
  36. ↑ Hańderek 2017 ↓, s. 255–256.
  37. ↑ Kunert 2001 ↓, s. 213.
  38. ↑ Tochman 1996 ↓, s. 110.
  39. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 168.
  40. ↑ Heska-Kwaśniewicz 1997 ↓, s. 62–64.
  41. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 176–177.
  42. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 57.
  43. ↑ a b Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 180.
  44. ↑ Sadzikowska 2022 ↓, s. 89–90.
  45. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 187–188.
  46. ↑ a b Paweł Skibiński, Boży szaleniec w czasach Zagłady. Zofia Kossak-Szczucka [online], Przystanek Historia, 17 lipca 2020.
  47. ↑ a b c Olszewska 2014 ↓, s. 89.
  48. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 188.
  49. ↑ Dawidowicz 2020 ↓, s. 187.
  50. ↑ Olszewska 2014 ↓, s. 90.
  51. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 191, 194–195.
  52. ↑ Olszewska 2014 ↓, s. 94–95.
  53. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 209.
  54. ↑ Kossak 1998 ↓, s. 16.
  55. ↑ Dom Windsor, Zaproszenie, muzeumkossak.pl, 1946.
  56. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 198–199.
  57. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 221–222.
  58. ↑ Olszewska 2014 ↓, s. 95.
  59. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 216, 227.
  60. ↑ Por. np. Zofia Kossak: Bez oręża, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1973, Wydanie IX – II strona okładki (notka wydawcy).
  61. ↑ Na temat Deringa zob. Sebastian Piątkowski, Władysław Dering (1903–1965) – lekarz z Auschwitz [online], Przystanek Historia, 11 czerwca 2021.
  62. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 196–197.
  63. ↑ Olszewska 2014 ↓, s. 91.
  64. ↑ Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 21.
  65. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 227–229.
  66. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 224–226.
  67. ↑ Olszewska 2014 ↓, s. 91–92.
  68. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 228.
  69. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 236.
  70. ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie kalendarz ilustrowany 1959”, s. 84, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”. 
  71. ↑ Kozieł 1994 ↓, s. 179.
  72. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 228–229, 236–243.
  73. ↑ Zob. też: Norbert Wójtowicz, Jeszcze o świadectwie życia Zofii Kossak, „Nasz Głos” (Katolickie Stowarzyszenie „Civitas Christiana”) 2007, nr 8-9 (125-126), s. 25–26.
  74. ↑ Zofia Kossak, Listy, Wydawca: Fundacja Servire Veritate Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 2017, ISBN 978-83-88162-92-3, s. 192–193.
  75. ↑ Błeszyńska 2006 ↓.
  76. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 306–307.
  77. ↑ Ludzie Fundacji. Fundacja im. Zofii Kossak. [dostęp 2017-02-14].
  78. ↑ Twórczość. www.zofiakossak.pl. [dostęp 2014-02-03].
  79. ↑ Olszewska 2014 ↓, s. 91–94, 103.
  80. ↑ a b Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 37–38.
  81. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 37, 54–55, 73, 103–104.
  82. ↑ Tadeusz Kossak, Za kratą. Wspomnienia więźnia stanu z roku 1905–1906, „Głos Ziemi Żywieckiej”, 11 (81), 25 sierpnia 1929, s. 2.
  83. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 105.
  84. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 62.
  85. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 132.
  86. ↑ Michlic 2006 ↓, s. 101.
  87. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 51.
  88. ↑ Chamedes 2019 ↓, s. 151–155.
  89. ↑ Stańczak-Wiślicz 2009 ↓, s. 505–506.
  90. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 69.
  91. ↑ Zaremba 2012 ↓, s. 61–64.
  92. ↑ Michlic 2006 ↓, s. 98–99.
  93. ↑ Zaremba 2012 ↓, s. 63.
  94. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 130–131.
  95. ↑ Rudnicki 2018 ↓, s. 408.
  96. ↑ Terej 1979 ↓, s. 61–62.
  97. ↑ Stańczak-Wiślicz 2009 ↓, s. 505–507.
  98. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 164.
  99. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 138.
  100. ↑ Jurgała-Jureczka 2014 ↓, s. 155.
  101. ↑ Wysokie odznaczenia państwowe za udział w walce i za pomoc walczącemu gettu. „Dziennik Bałtycki”. Rok XIX, nr 92 (5850), s. 1, 19 kwietnia 1963. Gdańsk. [dostęp 2022-02-08]. 
  102. ↑ M.P. z 1937 r. nr 260, poz. 410 „za zasługi na polu literatury”.
  103. ↑ Odznaczenia w dniu Święta Niepodległości. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 258 z 13 listopada 1937. 
  104. ↑ M.P. z 1932 r. nr 259, poz. 297 „za zasługi na polu literatury”.
  105. ↑ M.P. z 1936 r. nr 261, poz. 460 „za wybitną twórczość literacką”.
  106. ↑ Honorowa Odznaka Związku Szlachty Zagrodowej. „Wschód”. Nr 114, s. 4, 22 stycznia 1939. 
  107. ↑ W cieniu zapomnienia. filmpolski.pl. [dostęp 2014-07-11].
  108. ↑ Polacy ratujący Żydów – I. Sendlerowa, Z. Kossak, siostra M. Getter. nbp.pl. [dostęp 2024-05-20]. (pol.).
  109. ↑ Piotr Subik, 25 wybitnych Polaków otrzyma pośmiertnie Order Orła Białego. Zobacz kim byli?, „dziennikpolski24.pl” [dostęp 2018-11-11] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Zofia_Kossak&oldid=75074092”