Wikipedia

Górki Wielkie

wieś w województwie śląskim
Zobacz też: inne znaczenia.

Górki Wielkie (niem. Groß Gurek, cz. Velké Hůrky) – wieś sołecka na Śląsku Cieszyńskim, położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Brenna[3][4]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Górki Wielkie. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.

Górki Wielkie
wieś
Ilustracja
Centrum Górek Wielkich
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Powiat

cieszyński

Gmina

Brenna

Liczba ludności (kwiecień 2016)

3950

Strefa numeracyjna

33

Kod pocztowy

43-436[2]

Tablice rejestracyjne

SCI

SIMC

0047042

Położenie na mapie gminy Brenna
Mapa konturowa gminy Brenna, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Górki Wielkie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Górki Wielkie”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Górki Wielkie”
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego
Mapa konturowa powiatu cieszyńskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „Górki Wielkie”
Ziemia49°46′38″N 18°51′04″E/49,777222 18,851111[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Nieoficjalny herb wsi Górki Wielkie
Ruiny dworu Kossaków w Górkach Wielkich

Wieś położona u wylotu doliny Brennicy. Powierzchnia sołectwa wynosi 1467 ha[5], a liczba ludności 3950, co daje gęstość zaludnienia równą 269,3 os./km²[6].

Integralne części wsi

edytuj
Integralne części wsi Górki Wielkie[3][4]
części wsi Bucze, Centrum, Czarny Las, Harenda, Kąty, Kępa, Koło Brennicy, Kretowskie, Królówka, Nowy Świat, Parszywiny, Podgórka, Raj, Szpotawice, Witalusz, Wschodnica, Zalesie

Historia

edytuj

Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 jako Gorki(i) villa vlodari[7][8][9]. Był to zapis nietypowy, a pozwala sądzić, że wieś ta była o wiele starsza. Wpisanie jej do rzeczonego dokumentu związane było zapewne z wyodrębnieniem z jej terytorium, będącego dotąd własnością książęcą, nowej wioski nadanej rycerzowi. Część wsi pozostałą w rękach książęcych przezwano później Górkami Małymi, a część rycerską Górkami Wielkimi. Tak więc książęce Górki (Małe) funkcjonowały już najpewniej w kasztelanii cieszyńskiej, a od 1290 w nowym Księstwie Cieszyńskim, a z niego wydzielona została część rycerska, która to została po raz pierwszy wzmiankowana w Liber fundationis...[10]

Od 1417 Górkami Wielkimi władał szlachecki ród Pięćlatów. W 1447 roku Andrzej Pięćlat z Ogrodzonej sprzedaje Wielkie i Małe Górki Piotrowi Ramszy. W roku 1521 wymienia się szlacheckie Górki Wielkie. Wieś od wieków była własnością kolejnych rodzin szlacheckich: Góreckich z Kornic (1521–1697), Bludowskich z Błędowic (1697–1734), Marklowskich (1734–1802), książąt cieszyńskich.

Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 124 budynkach w Górkach Wielkich na obszarze 1469 hektarów mieszkało 957 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 65,1 os./km², z tego 838 (87,6%) mieszkańców było katolikami, 114 (11,9%) ewangelikami, a 5 (0,5%) wyznawcami judaizmu, 951 (99,4%) było polsko-, 5 niemiecko-, a 1 czeskojęzycznymi[11]. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1034[12].

Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stały się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 15 kompanii w Ustroniu[13]. W 1922 dawny dwór Marklowskich zakupił i zamieszkał w nim wraz z rodziną Tadeusz Kossak ze słynnej rodziny artystów-malarzy[potrzebny przypis]. W dworze tym mieszkała i tworzyła jego córka, pisarka Zofia Kossak-Szczucka, 2. voto Szatkowska (która o Górkach i okolicy pisała m.in. w swojej bajce Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata)[14].

 
Stanica ZHP – Górki Wielkie
 
Tablica pamiątkowa Stanica ZHP Górki Wielkie

W 1931 na wzgórzu Bucze powstała Stanica ZHP, a następnie Centralna Szkoła Instruktorek ZHP. W samej wsi, niespełna 2 km dalej (Górki Sojka) działała Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Do 1939 kierował nią twórca polskiego ruchu zuchowego, późniejszy żołnierz AK i pedagog Aleksander Kamiński (tablica pamiątkowa na budynku). W tym samym czasie organizował tu swoje młodzieżowe Uniwersytety Ludowe Józef Kret. W 1937 r., również na Buczu, rozpoczęła działalność druga w powiecie cieszyńskim Szkoła Gospodyń Wiejskich.

2 września, po kilkugodzinnym ostrzale artyleryjskim i karabinowym prowadzonym przez polskie wojsko ze stoków wzgórza Bucze, Górki Wielkie zajął po południu odwodowy 133. pułk piechoty niemieckiej 45. Dywizji Piechoty[15]. Wraz z całym Śląskiem Cieszyńskim wieś została włączona do III Rzeszy.

Po II wojnie światowej oba obiekty harcerskie zajęto na cele lecznicze. Umieszczono w nich dziecięce sanatoria leczące choroby płuc i gruźlicę, które weszły później w skład Beskidzkiego Zespołu Leczniczo-Rehabilitacyjnego z siedzibą w Jaworzu. Sanatorium w Sojce zlikwidowano w 1999 r., natomiast Bucze od 2000 r. funkcjonuje jako samodzielny Dziecięcy Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny.

Dwór Kossaków spłonął w ostatnich dniach wojny. Ostatnie mieszkanie Zofii Kossak po jej powrocie z Anglii mieściło się (od 1958 r.) w stojącym obok dawnym domku ogrodnika. Po śmierci pisarki, z inicjatywy jej drugiego męża, Zygmunta Szatkowskiego, w 1970 r. zmieniono ów domek w poświęcone jej muzeum biograficzne, będące oddziałem Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Zgromadzono w nim liczne pamiątki po pisarce: meble, bibeloty, obrazy, zbiory biblioteczne oraz fotografie i korespondencję. W 1998 dzieci Zofii Kossak: Anna Bugnon i Witold Szatkowski oraz Gmina Brenna założyli Fundację im. Zofii Kossak, która od 2010 prowadzi Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” w Górkach Wielkich. Fundacja organizuje tu m.in. cykl imprez kulturalnych pod nazwą „Artystyczne Lato u Kossaków”, obejmujących plenery malarskie i rzeźbiarskie, spektakle teatralne, koncerty i in.[16]

Grób pisarki znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na kościele i domu katechetycznym umieszczono pamiątkowe tablice.

W Górkach Wielkich urodzili się Walenty Krząszcz (1886–1959) – nauczyciel wiejskich szkół, jeden z czołowych przedstawicieli cieszyńskiego pisarstwa regionalnego, oraz Franciszek Żertka – gawędziarz i pamiętnikarz.

Zabytki

edytuj

Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe[17]:

Zbudowany został przez góreckich mieszkańców w XV wieku. Przebudowany w 1662 oraz kilkakrotnie odnawiany, zatracił większość cech gotyckich. Murowana, jednonawowa budowla, z silnie wydłużonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, posiada wystrój i wyposażenie barokowo-klasycystyczne. W murowanej bramce ogrodzenia płyta nagrobna Henryka Góreckiego herbu Kornicz, zmarłego w 1682. Obok kościoła cmentarz, na którym m.in. groby Zofii Kossak i jej męża Zygmunta Szatkowskiego (zm. 1976), a także Walentego Krząszcza.

  • zespół dworski z XVIII wieku (nr rej.: 972/68 z 30.12.1968 oraz A-369/78 z 17.10.1978).

Dwór w Górkach Wielkich powstał w 1734 roku, staraniem Hieronima Marklowskiego. W 1922 roku zakupiony przez Tadeusza Kossaka, spłonął w czasie II wojny światowej (w maju 1945). Z założenia dworskiego ocalał tzw. domek ogrodnika (obecnie Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej), nieliczne zabudowania gospodarcze (dziś bardzo zniszczone) oraz wiodąca do nich aleja 200-letnich lip i dębów.

  • zespół zabudowy dawnej Stanicy Harcerskiej, składający się z pawilonu I, II i III oraz otaczającego go parku, przy ul. Stary Dwór 24, w granicach działki nr 64/1, obręb 0003 Górki Wielkie (nr rej.: A/580/2019 z dn. 21.11.2019[18]).

Turystyka

edytuj

Przez miejscowość przechodzą trasy rowerowe:

Fauna i flora

edytuj

Na stokach wzgórza Bucze wiosną kwitnie cieszynianka wiosenna i storczyk blady. Spośród ptaków występują tu m.in.: pluszcz, zimorodek i dzięcioł duży. Strych kościoła Wszystkich Świętych zamieszkują chronione gatunki nietoperzy – nocek duży i podkowiec mały.

Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Góra Bucze”

edytuj

W Górkach Wielkich znajduje się przyrodniczo-dydaktyczna ścieżka o nazwie „Góra Bucze” – składa się ona z 6 odcinków. Każdy z odcinków przedstawia charakterystycznie występujące tu rośliny i zwierzęta:

  1. Odcinek I: Znad rzeki Brennicy na Górę Bucze – pluszcz, zimorodek, pliszka górska.
  2. Odcinek II: Przez las grądowy – lipa drobnolistna, kopytnik pospolity, pierwiosnka wyniosła, marzanka wonna, listera jajowata, kruszczyk szerokolistny.
  3. Odcinek III: Wśród osobliwości florystycznych – storczyk męski nakrapiany, podkolan biały, gnieźnik leśny, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka pospolita.
  4. Odcinek IV Przez las przekształcony – sikora czubatka, sikora sosnówka.
  5. Odcinek V: Na pograniczu łąki i lasu – jesion wyniosły, czworolist pospolity, dzwonek rozpierzchły, mniszek lekarski, dzięcioł duży, gąsiorek.
  6. Odcinek VI: Przez jar z cieszynianką wiosenną – cieszynianka wiosenna, jarzmianka większa, żankiel zwyczajny, żywiec gruczołowaty, śledziennica skrętolistna, zawilec gajowy.

Religia

edytuj

Na terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

Komunikacja

edytuj

Przez Górki Wielkie kursują autobusy Wispol do Brennej, Cieszyna i Skoczowa.

Sport i rekreacja

edytuj

Na terenie Górek Wielkich działa, założony w 1949 roku Ludowy Klub Sportowy 'Spójnia' Górki Wielkie, który obecnie występuje w skoczowskiej B klasie.

Galeria

edytuj
  •  
    Kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych
  •  
    Kościół św. Jana Sarkandra
  •  
    Kościół ewangelicki
  •  
    Dwór Kossaków i Muzeum Zofii Kossak
  •  
    Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej
  •  
    Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Góra Bucze”

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 36345
  2. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 327 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  3. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  4. ↑ a b TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
  5. ↑ Gmina Brenna: Studium zagospodarowania przestrzennego gminy Brenna. [w:] www.bip.brenna.org.pl [on-line]. 2010-01-27. [dostęp 2010-12-13].
  6. ↑ Oficjalna strona gminy Brenna [1]
  7. ↑ Idzi Panic: Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 298. ISBN 978-83-926929-3-5.
  8. ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online
  9. ↑ H. Markgraf, J.W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889
  10. ↑ I. Panic, 2010, s. 290
  11. ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.).
  12. ↑ Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.).
  13. ↑ Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 32–37.
  14. ↑ Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Opowieść o barwie, zapachu i dźwięku, czyli Zofii Kossak Kłopoty Kacperka, góreckiego skrzata, [w:] B. Niesporek-Szamburska, M. Wójcik-Dudek (red.), Zmysły i literatura dla dzieci i młodzieży", Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2020, s. 75–88 [dostęp 2024-08-05] (pol.).
  15. ↑ Krzysztof Nowak: W latach II wojny światowej. Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2015, s. 441, seria: Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych (red. Idzi Panic) t. VI (Śląsk Cieszyński w latach 1918–1945). ISBN 978-83-935147-5-5.
  16. ↑ Mirosław Barański: Beskid Śląski. Przewodnik. Wyd. II. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2019, s. 383. ISBN 978-83-8122-015-6.
  17. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
  18. ↑ Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2020 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-08)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2019-12-24]
  19. ↑ Parafia pw. św. Jana Sarkandra w Górkach Wielkich. franciszkaniegorki.akcja.pl. [dostęp 2014-10-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-10)]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Idzi Panic: Dzieje Górek Wielkich i Małych – 700 lat. Górki Wielkie: 2005. ISBN 83-88204-19-X.
  • Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
  • Jan Broda: Z przeszłości Górek

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Górki_Wielkie&oldid=75044445”