Wikipedia

Nowela

krótki utwór literacki, pisany prozą

Nowela (wł. novella – nowość) – krótki utwór literacki, pisany prozą, charakteryzujący się jednowątkową fabułą wyraźnie zarysowaną i skondensowaną akcją główną, mocno udramatyzowaną, która zmierza do punktu kulminacyjnego (puenty). Jest to jedna z odmian epiki.

Nowela

Historia

edytuj

Nowela wyodrębniła się z opowiadania o konstrukcji dramatycznej; jej początków upatruje się w literaturze grecko-rzymskiej (t.zw. nowela antyczna;[1] m.in. dzieła Herodota czy Milesiaka(inne języki) Arystydy z Miletu(inne języki)), a także w baśniach bliskowschodnich (Baśnie tysiąca i jednej nocy)[2][3]. W literaturze średniowiecznej prekursorem dzisiejszych nowel były m.in. opowieści rycerskie i hagiograficzne (m.in. anekdoty, exempla, fabliaux, facecje)[2][3], a ogólniej, szeroko pojęte opowiadanie[4]. Znaczące utwory tutaj to wloskie Il Novellino(inne języki) z XIII wieku i angielskie Opowieści kanterberyjskie Geoffreya Chaucera z XIV wieku[2]. Klasyczny model noweli nowożytnej ukształtował się we Włoszech w okresie renesansu (Matteo Bandello, Anton Francesco Grazzini, Giambattista Giraldi Cinzio, Giovanni Francesco Straparola(inne języki), Agnolo Giovanni Firenzuola(inne języki), Masuccio Salernitano(inne języki)),[2][3] a jego najdoskonalszym przedstawicielem był Giovanni Boccaccio – autor Dekameronu[3]. Wtedy też pojawił się sam termin „nowela”[4], który etymologicznie związany jest z Kodeksem Justyniana i pojęciem nowelizacji[2].

Do nieco późniejszej klasyki nowelistyki europejskiej z tego okresu zaliczają się utwory nowelistów hiszpańskich, zwłaszcza Nowele przykładne Miguela de Cervantesa[2][3]. Gatunek noweli stał się bardzo popularny w Europie w XIX wieku[3], bardzo duże znaczenie miał tu Amerykanin Edgar Allan Poe[2]. Popularne były zwłaszcza utwory pisarzy niemieckich (m.in. Achim von Arnim, Ludwig Tieck, Joseph von Eichendorff, Clemens Brentano, E.T.A. Hoffmann), francuskich (Prosper Mérimée, Stendhal, Alphonse Daudet, Guy de Maupassant) i rosyjskich (Aleksandr Puszkin, Nikołaj Gogol, Nikołaj Leskow, Iwan Turgieniew, Lew Tołstoj, Anton Czechow)[3].

W XX wieku popularne stały się utwory zacierające gatunkowo granicę między nowelą a opowiadaniem, i wykorzystujące lub nawiązujące do elementów gatunków takich jak esej i reportaż, a także film[3]. Według Janusza Sławińskiego, „w prozie XX-wiecznej luźne [opowiadanie] wyparło niemal całkowicie poddaną tradycyjnym rygorom konstrukcyjnym nowelę”[5].

W Polsce

edytuj

Według Teresy Cieślikowskiej w Polsce termin nowela w XIX wieku zastąpił do tego czasu używany niekiedy rodzimy termin nowina[2], aczkolwiek według Teresy Michałowskiej historycznym polskim odpowiednikiem terminu nowela była historia[6].

Nowele pojawiły się w Polsce wraz z tłumaczeniami z języków obcych (m.in. włoskich), które inspirowały polskich pisarzy; pierwszą polską nowelą była prawdopodobnie anonimowa "Historyja znamienita o Gryzelli" (c. 1550 w krakowskiej oficynie Heleny Unglerowej), inspirowaną opowieścią o Gryzeldzie(inne języki) (a specyficznie, jej wersją z Dekameronu Boccaccia); uważana za pierwszą drukowaną nowelę w języku polskim, i pozycję, która dała początek t.zw. noweli staropolskiej[6][7]. Utwory zaliczane do nowel staropolskich tworzyli m.in. Łukasz Górnicki (fragmenty Dworzanina polskiego), Jan Kochanowski ("Wzór pań mężnych"), Marcin Kromer ("Historyja prawdziwa..."), Bartłomiej Paprocki ("Historia barzo piekna i zalosna o Ekwanusie Krolu Skockim") i Bieniasz Budny ("Historyja krotofilna o kupcu...")[6].

Pozytywizm był okresem największego rozwoju nowelistyki polskiej[8]. Do znaczących polskich klasyków nowel i ich dzieł zalicza się m.in.:

Charakterystyka

edytuj

Nowela jest utworem krótkim[2][10][3]. Są zwykle pisane prozą[2][3] i zaliczane do odmian epiki[2][10].

Fabuła noweli jest zwięzła, zwarta i jednowątkowa[2][3][10], oparta na rozwoju akcji w stosunkowo wąskim przedziale czasowym:[2] pozbawiona epizodów, wątków pobocznych, komentarzy, dygresji, postaci dalszoplanowych, rozbudowanych opisów, oraz szczegółowej charakterystyki postaci[a][2][3]. Akcja główna w noweli jest wyraźnie zarysowana, skondensowana (zawiera „wysoki stopień zagęszczenia doniosłych dla bohatera zdarzeń”[3]), mocno udramatyzowana, i poprzez punkty zwrotne zmierza do punktu kulminacyjnego i puenty[2][3][10][11]. Nowele często zawierają motywy dynamiczne[10]. Pozycja narratora jest zwykle wyraźnie zaznaczona[10], lub przynajmniej zasygnalizowana pośrednio[2].

Popularne motywy i techniki w noweli to m.in. paralelizm wątków, odwrócenie (inwersja) sytuacji wyjściowej lub innych elementów, np. motywów, kontrast i powtórzenie motywów[2][3]. Jej treść często dotyczy pewnego zdarzenia, opartego na wyrazistym motywie, z pozoru nieistotnym (np. kamizelka, sokół), ale często nabierającym znaczeń symbolicznych i powiązanych z puentą utworu. Niemiecki pisarz Paul Heyse określił ów motyw mianem „sokoła”. Stworzył on teorię sokoła, opartą na analizie noweli Giovanniego Boccaccia pt. „Sokół” (patrz Dekameron)[12][3].

Nowele mogą być łączone w cykl nowelistyczny[3].

Typologia nowel

edytuj

Stanisław Sierotwiński wyróżnił (w swoim Słowniku terminów literackich) następujące trzy rodzaje noweli, zwracając uwagę, że zwykle „odmiany tematyczne i kompozycyjne nowel [są] podobne [do] powieści i podobnie nazwane”[10]:

Janusz Sławiński w Słowniku terminów literackich wyróżnił, poza nowelą tradycyjną, m.in. nowele fantastyczne, grozy, sensacyjne, psychologiczne i filmowe[3]. Opisał także pojęcie szkicu nowelistycznego, jako utworu nie całkiem formalnie zbliżonego do wymogów noweli[13].

Teresa Cieślikowska z kolei wyróżniła postępujące po sobie chronologicznie: nowelę klasyczną (ukształtowaną we Włoszech w okresie renesansu); nowelę romantyczną (popularną zwłaszcza w Niemczech), nowelę realistyczną (okresu pozytywizmu i realizmu, popularną w Polsce, Francji i Rosji)[2]. Alicja Szastyńska-Siemion przed tą typologią wymienia termin noweli antycznej[1].

Nowela a inne gatunki literackie

edytuj

Wśród utworów epickich, nowela ma bardzo wysoki stopień ograniczeń konstrukcyjnych[3], zarówno powieści[3], jak i opowiadania[14][15] są bardziej elastycznie formalnie (patrz też: opowiadanie a nowela)[3].

Nowela jest krótsza od powieści i opowieści[14][16]. Nowele nazywa się niekiedy nieformalnie „krótkimi powieściami”, „mikropowieściami” lub „minipowieściami”[17].

Nowele są niekiedy uważane za dłuższe od opowiadania[17], ale także opisywane jako mające podobną długość[5]. Różnice między opowiadaniem a nowelą mniej dotyczą długości a bardziej, sposób konstrukcji[18].

Konstrukcja fabularna noweli jest podobna do dramatu[2][10].

Zobacz też

edytuj


Uwagi

edytuj
  1. ↑ Ale patrz: Typologia - pojęcie noweli charakteru.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Alicja Szastyńska-Siemon, Nowela antyczna, [w:] Grzegorz Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich: nowe wydanie, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2012, s. 633-637, ISBN 978-83-01-17241-1 [dostęp 2025-01-27].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Teresa Cieślikowska, Nowela, [w:] Grzegorz Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich: nowe wydanie, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2012, s. 629-633, ISBN 978-83-01-17241-1 [dostęp 2025-01-27].
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Janusz Sławiński, Nowela, [w:] Michał Głowiński, Janusz Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 316–317, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30].
  4. ↑ a b Adriana Bogusława Pogoda-Kołodziejak, Zakon Krzyżacki w literaturze polskiej i niemieckiej XIX i pierwszej połowy XX wieku, Uniwersytet Warszawski. Wydział Neofilologii. Instytut Germanistyki, 2011, s. 46 [dostęp 2024-12-30].
  5. ↑ a b Janusz Sławiński, Opowiadanie, [w:] Michał Głowiński, Janusz Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 329, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30].
  6. ↑ a b c d Teresa Michałkowska, Nowela staropolska, [w:] Grzegorz Gazda, Słownik rodzajów i gatunków literackich: nowe wydanie, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN, 2012, s. 638-643, ISBN 978-83-01-17241-1 [dostęp 2025-01-27].
  7. ↑ Grzegorz Franczak, Gryzella, 1571 Historyja znamienita o Gryzelli, przed 1571, Biblioteka Terminusa, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2008, s. 7, 13, ISBN 978-83-7188-089-6 [dostęp 2025-01-27].
  8. ↑ Justyna Bajda, Epoki literackie: wielki leksykon literatury polskiej, Wydawn. Dolnośląskie, 2005, s. 571-572, ISBN 978-83-7384-147-5 [dostęp 2025-01-03].
  9. ↑ a b c d e f g h Michał Głowiński, Janusz Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 316–317, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30].
  10. ↑ a b c d e f g h i j k Stanisław Sierotwiński, Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 157–158, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30].
  11. ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 255. ISBN 978-83-233-4066-9.
  12. ↑ Stanisław Sierotwiński, Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 234, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30].
  13. ↑ Janusz Sławiński, Szkic nowelistyczny, [w:] Michał Głowiński, Janusz Sławiński (red.), Słownik terminów literackich, Wyd. 2., poszerzone i popr, Vademecum polonisty, Wrocław: Zakład Narowdowy im. Ossolińskich, 1988, s. 511, ISBN 978-83-04-01787-0 [dostęp 2024-12-30].
  14. ↑ a b Stanisław Sierotwiński, Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, Wyd. 4, Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, s. 164, ISBN 978-83-04-01914-0 [dostęp 2024-12-30].
  15. ↑ opowiadanie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-12-30].
  16. ↑ Mary Louise Pratt, Nowela: gatunek mniejszy czy pomniejszy, „Pamiętnik Literacki”, 80 (2), 1989, s. 349–369.
  17. ↑ a b Maja Chałubińska, Nowela. Opowiadanie. Powieść. Jak określić swoje teksty? Poradnik. Cz. 2. [online], Moc Media Books, 1 marca 2022 [dostęp 2024-12-30].
  18. ↑ Bogna Jankowska, Cechy strukturalne noweli i opowiadania [online], profesor.pl [dostęp 2024-12-30].

Bibliografia

edytuj
  • Bernacki M., Pawlus M., Słownik gatunków literackich, Bielsko-Biała 2006.
  • Literatura polska – sztuka, muzyka, teatr, nauka. Pozytywizm, pod red. M. Szulca, Kraków 2006.
  • Słownik terminów literackich, pod red. L. Durskiej i A. Nawrot, Kraków 2004.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Nowela&oldid=75920328”