Wikipedia:Artykuły na medal/Lipiec Wrzesień 2018

zajawka

Hieronim Wietor (ur. ok. 1480 w Lubomierzu, zm. 1546 lub 1547 w Krakowie) – drukarz, działający w Wiedniu i Krakowie, uznawany za najwybitniejszego z polskich drukarzy I połowy XVI wieku. Pochodził ze Śląska, w latach 1497–1507 przebywał w Krakowie, studiując na tamtejszym uniwersytecie, gdzie uzyskał stopień bakałarza. Zajmował się wówczas także introligatorstwem i księgarstwem, poznał również drukarstwo. W 1517 roku założył własną oficynę, którą prowadził do śmierci. Drukarnia Wietora stała na bardzo wysokim poziomie, wręcz niespotykanym dotąd w Polsce, wprowadzając renesansowe wzory w zakresie edytorstwa, jak i innych metod działalności. Wydawała dużo tekstów humanistycznych, propagując ten ruch, tym bardziej że jej właściciel obracał się w kręgach naukowo-literackich Krakowa, podzielających idee nowego nurtu. Wietor odegrał również dużą rolę w upowszechnieniu literatury polskiej, drukował bowiem wiele tytułów w języku polskim. Pracował również na zlecenie dworu królewskiego, Zygmunt I Stary nadał mu tytuł „drukarza kancelarii królewskiej”.

zajawka

Audrey Hepburn (ur. 4 maja 1929 w Ixelles, zm. 20 stycznia 1993 w Tolochenaz) – brytyjska aktorka filmowa i teatralna, działaczka humanitarna, filantropka, modelka oraz tancerka. Ikona kultury popularnej, symbol seksu lat 60. Należała do grona najbardziej cenionych aktorek „Złotej Ery Hollywood” lat 50. i 60. American Film Institute umieścił jej nazwisko na 3. miejscu w opublikowanym przez siebie rankingu „największych aktorek wszech czasów”. W 1951 roku, po zagraniu w kilku produkcjach filmowych, została dostrzeżona przez francuską pisarkę Sidonie-Gabrielle Colette. Dzięki niej zadebiutowała w opartej na motywach powieści Colette sztuce Gigi, wystawianej na Broadwayu. Dwa lata później zagrała główną rolę w komedii romantycznej Rzymskie wakacje, stając się pierwszą aktorką w historii nagrodzoną za swoją kreację BAFTĄ, Oscarem i Złotym Globem. Pod koniec lat 60. ograniczyła aktywność aktorską, angażując się w działalność humanitarną jako ambasador dobrej woli UNICEF. W trakcie swojej kariery Hepburn była laureatką wielu prestiżowych nagród filmowych i teatralnych, także tych przyznawanych za całokształt pracy artystycznej. Pozostaje jedną z 12 osób, które zdobyły statuetkę Oscara, Emmy, Grammy oraz Tony.

zajawka

Laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki – osoby, które za swój wkład w rozwój fizyki zostały wyróżnione przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk Nagrodą Nobla. Przyznawane od 1901 roku wyróżnienie ufundowane zostało przez szwedzkiego przemysłowca, Alfreda Nobla w jego testamencie. Do roku 2018 włącznie wyróżnionych Nagrodą Nobla w dziedzinie fizyki zostało w sumie 210 osób, w tym trzy kobiety: Maria Skłodowska-Curie, Maria Göppert-Mayer i Donna Strickland. John Bardeen, jako jedyny laureat, uhonorowany został dwukrotnie: w 1956 roku za udział w wynalezieniu tranzystora, oraz ponownie w 1972 roku za wkład w rozwój teorii nadprzewodnictwa. Statut Fundacji Nobla przewiduje możliwość wyróżnienia do trzech osób każdego roku, między które dzielona jest nagroda pieniężna. Sześciokrotnie Królewska Szwedzka Akademia Nauk zdecydowała nie przyznawać wyróżnienia na mocy zapisu w statucie Fundacji.

zajawka

Powstanie w Sobiborze – wystąpienie i zbiorowa ucieczka więźniów, do których doszło 14 października 1943 roku w niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Sobiborze. Obozowa konspiracja w Sobiborze zawiązała się w połowie 1943 roku, jednak dopiero we wrześniu tegoż roku, gdy w obozie osadzono grupę żołnierzy Armii Czerwonej narodowości żydowskiej, których przywódcą był por. Aleksandr Pieczerski, przygotowania do buntu nabrały realnych kształtów. 14 października 1943 roku spiskowcy niepostrzeżenie zabili dwunastu niemieckich esesmanów. Na skutek splotu kilku wydarzeń nie zdołali jednak opanować bramy głównej, a kilkuset więźniów zaskoczonych wybuchem powstania przystąpiło do chaotycznej ucieczki przez obozowe ogrodzenie. Spośród około 500–600 Żydów, którzy tego dnia przebywali w Sobiborze, do pobliskiego lasu zdołała zbiec blisko połowa. Liczbę uczestników powstania, którym udało się przeżyć wojnę, historycy szacują na około 40–70 osób.

zajawka

Deklinacja w języku niemieckim – odmiana rzeczownika, zaimka, rodzajnika, przymiotnika i liczebnika przez przypadki, liczby oraz rodzaje w języku niemieckim. W języku niemieckim występują cztery przypadki: mianownik (Nominativ), dopełniacz (Genitiv), celownik (Dativ) oraz biernik (Akkusativ). Wyróżnia się rodzaj męski (Maskulinum), żeński (Femininum) i nijaki (Neutrum) oraz liczbę pojedynczą (Singular) i mnogą (Plural). W liczbie mnogiej nie ma podziału na rodzaje gramatyczne. Język niemiecki należy do języków fleksyjnych. Wyrazy podlegające odmianie składają się z tematu (zasadniczo niezmiennego) i odpowiedniej końcówki fleksyjnej. Czasami w wyniku odmiany następuje również pewna zmiana w temacie, np. przegłos – wymiana samogłosek na umlauty. Deklinacja pozwala na wskazanie funkcji wyrazu w zdaniu, dzięki czemu zadania tego nie musi przejmować ścisły szyk wyrazów czy odpowiednie przyimki. Części mowy mogą występować w różnej kolejności odbiegającej od standardowego, neutralnego szyku, aby położyć nacisk na inny element zdania.

zajawka

Radziecka szkoła montażu – nurt kinematografii i teorii filmu, który ukształtował się w Związku Radzieckim w drugiej połowie lat 20. XX wieku. Rozwijał się on od momentu założenia państwowej wytwórni Sowkino w 1925 roku, do ostatecznego podporządkowania kinematografii radzieckiej doktrynie socrealizmu około 1933 roku. Twórcy szkoły montażu byli często aktywnymi teoretykami filmu czy ogólnie teoretykami sztuki. Pomimo pewnych rozbieżności w ich poglądach, najogólniejszym stawianym przez nich założeniem było podkreślenie roli montażu filmowego, który uważali za podstawę kinematografii i najmocniej wpływający na emocje widza środek wyrazu. Jako teoretycy-praktycy doszli do takich konkluzji, wyciągając wnioski ze swoich własnych filmów, prowadząc liczne eksperymenty, a także badania analityczne nad filmem, teatrem i literaturą, sięgające do kultury amerykańskiej, a nawet japońskiej. Pomimo ewidentnie propagandowej tematyki większości filmów radzieckiej szkoły montażu, ruch ten zaliczany jest pod względem formalnym do awangardy. Jego twórcy byli cenieni za nowatorstwo i poszukiwania artystyczne.

zajawka

Papuga rodrigueska – gatunek wymarłego ptaka z rodziny papug wschodnich, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Rodrigues. Nie jest jasne, z jakim gatunkiem była najbliżej spokrewniona, ale podobnie jak inne maskareńskie papugi umieszczana jest w plemieniu Psittaculini. Papuga rodrigueska miała zielone upierzenie, głowa i dziób były stosunkowo duże, zaś ogon długi. Dokładny jej rozmiar jest nieznany, możliwe, że osiągały około 50 cm długości. Była to największa papuga na wyspie Rodrigues, do tego miała największą głowę spośród wszystkich maskareńskich papug. Możliwe, że przypominały papugi wielkodziobe. Przed odkryciem odwiedzały również wysepki u południowych wybrzeży Rodrigues, które były wolne od szczurów; żywiły się nasionami krzewów Fernelia buxifolia. Gatunek znany jest z subfosylnych szczątków i doniesień z czasów historycznych. Po raz ostatni została wspomniana w 1761 roku i najprawdopodobniej wymarła niedługo potem, najpewniej wskutek drapieżnictwa ze strony szczurów, wycinki lasów i polowań.

zajawka

Bitwa o Knipawę – całość zmagań o kontrolę nad portową dzielnicą Królewca – Knipawą, trwających od 13 kwietnia do 14 lipca 1455 roku podczas wojny trzynastoletniej w latach 1454–1466, zakończonych decydującym zwycięstwem zakonu krzyżackiego. Miasto wzięło w 1454 roku aktywny udział w antykrzyżackim powstaniu kierowanym przez Związek Pruski, zdobywając krzyżacki zamek, i był jednym z czterech miast, w których związkowcy złożyli hołd Kazimierzowi IV Jagiellończykowi, dobrowolnie przyłączając się do Królestwa Polskiego. Przedłużająca się wojna trzynastoletnia i wzrost związanych z nią podatków skutkował zmianą orientacji politycznej pospólstwa i prokrzyżackim powstaniem. W jego następstwie dzielnice Stare Miasto i Lipnik powróciły pod władzę zakonu krzyżackiego, a wierna Kazimierzowi IV pozostała jedynie portowa dzielnica Knipawa. Wielki mistrz Zakonu Ludwig von Erlichshausen skierował przeciwko niej siły dowodzone przez wielkiego szpitalnika Heinricha Reuss von Plauena, które niedostatecznie silne aby przeprowadzić szturm, rozpoczęły oblężenie ufortyfikowanej i położonej na rzecznej wyspie dzielnicy. Wobec otrzymania niewystarczającej pomocy ze strony kierowanego przez Johannesa von Baysen Związku Pruskiego i rozbicia przez Krzyżaków odsieczy, zmuszona została po szturmie do kapitulacji na honorowych warunkach po 14 tygodniach oblężenia.

zajawka

Alfred Hitchcock (ur. 13 sierpnia 1899 w Londynie, zm. 29 kwietnia 1980 w Los Angeles) – brytyjski reżyser, scenarzysta i producent, uznawany za jednego z najbardziej wpływowych twórców filmowych w historii kina. Określany mianem „mistrza suspensu”. W trwającej ponad sześć dekad karierze wyreżyserował 53 filmy fabularne. Stał się rozpoznawalny dzięki licznym wywiadom i występom cameo w swoich produkcjach oraz serialowi kryminalnemu Alfred Hitchcock przedstawia. Podobne uznanie zyskiwali aktorzy grający w jego filmach. Styl reżyserski Hitchcocka obejmował płynny ruch kamery naśladującej spojrzenie granej postaci, stawiając tym samym widza w roli podglądacza, oraz kadrowanie ujęć w taki sposób, aby zmaksymalizować uczucie niepokoju oraz lęku. W 1979 roku został odznaczony Orderem Imperium Brytyjskiego. Sześć wyreżyserowanych przez Hitchcocka filmów zestawianych było w pierwszej dziesiątce podsumowań roku w amerykańskim box office. Czternaście produkcji uzyskało przynajmniej jedną nominację do Oscara w dowolnej kategorii, z czego pięć zdobyło co najmniej jedną statuetkę. Dziewiętnaście produkcji reżysera, po uwzględnieniu inflacji, przekroczyło sumę stu milionów dolarów dochodu z biletów na rynku krajowym.

zajawka

FIS Sommer Ladies Tournee – turniej w skokach narciarskich kobiet, odbywający się w miesiącach letnich na takich samych zasadach, jak Turniej Czterech Skoczni czy FIS Ladies Winter Tournee w zimie. Cykl FSLT w 2001 roku składał się z sześciu konkursów (trzech drużynowych i trzech indywidualnych), natomiast od 2002 do 2006 roku z pięciu (czterech indywidualnych i jednego drużynowego), z wyjątkiem 2003 roku, kiedy rozegrano drugi konkurs drużynowy. Zawody rozgrywane były na skoczniach w Austrii, Niemczech oraz Słowenii. Do roku 2002 turniej rozgrywany był na przełomie sierpnia i września, a po 2002 roku – w sierpniu. Zwycięzcą zostawała zawodniczka, która zdobyła największą liczbę punktów we wszystkich konkursach łącznie. Turniej był najstarszym i najdłuższym turniejem letnim w skokach narciarskich dla kobiet. W 2006 roku odbyły się ostatnie zawody w ramach FIS Sommer Ladies Tournee, później turniej nie został już wznowiony.

zajawka

Rak jądra – grupa pierwotnych nowotworów jądra wywodzących się z nabłonka rozrodczego lub rzadziej z podścieliska gonad i sznurów płciowych. Nowotwór najczęściej objawia się jako jednostronny, bezbolesny guz lub obrzęk w mosznie. Podejrzenie choroby jest stawiane na podstawie typowego obrazu klinicznego choroby oraz wyniku badania ultrasonograficznego. Standardem jest wykonywanie u wszystkich chorych z podejrzeniem choroby nowotworowej jądra radykalnej operacji usunięcia jądra zwanej orchidektomią. Materiał tkankowy uzyskany podczas orchidektomii poddaje się badaniu histopatologicznemu, co pozwala na ostateczne rozpoznanie nowotworu oraz określenie typu histologicznego. Dalsze leczenie po wykonaniu orchidektomii zależy od rozpoznania histopatologicznego, zaawansowania choroby oraz stężenia określonych markerów po zabiegu operacyjnym. We wczesnym stadium, w zależności od rozpoznania histopatologicznego oraz stopnia zaawansowania, wykorzystuje się strategię wyłącznego aktywnego nadzoru lub stosuje się leczenie uzupełniające. Chorzy z zaawansowaną chorobą wymagają chemioterapii opartej na cisplatynie.

zajawka

Klasyfikacja medalowa Letnich Igrzysk Olimpijskich 1908 – Letnie Igrzyska Olimpijskie 1908 były międzynarodowym wydarzeniem sportowym, które odbyło się w dniach 27 kwietnia – 13 lipca 1908 roku w Londynie. Początkowo gospodarzem LIO 1908 miał być Rzym, jednak z powodu erupcji Wezuwiusza igrzyska przeniesiono do Londynu. 22 kraje reprezentowało 2024 sportowców – 1980 mężczyzn i 40 kobiet – występujących w 24 dyscyplinach. Trzy kraje uczestniczyły w igrzyskach po raz pierwszy: Australazja, Islandia oraz Finlandia. Najwięcej medali zdobyli reprezentanci gospodarzy, których dorobek w sumie wyniósł 56 złotych medali, 51 srebrnych i 39 brązowych. Najwięcej złotych medali indywidualnie wywalczyli: amerykański lekkoatleta Martin Sheridan oraz brytyjski pływak Henry Taylor. Na tych igrzyskach 4 kraje wywalczyły swoje pierwsze medale olimpijskie.

zajawka

Cary Grant (ur. 18 stycznia 1904 w Bristolu, zm. 29 listopada 1986 w Davenport) – brytyjsko-amerykański aktor filmowy i teatralny, artysta wodewilowy. Ikona kultury popularnej, gwiazda filmowa, jedna z legend „Złotej Ery Hollywood”. American Film Institute umieścił jego nazwisko na 2. miejscu w rankingu „największych aktorów wszech czasów”. Grant rozpoczął swoją karierę sceniczną w wieku 10 lat, gdy dołączył do trupy The Penders, z którą początkowo występował w kraju. Przez kilka lat z powodzeniem występował jako artysta wodewilowy, w 1922 roku debiutując na deskach Broadwayu w sztuce Better Times. Dziesięć lat później po raz pierwszy pojawił się na dużym ekranie, grając w komedii To jest ta noc. W latach 30. Grant był jednym z wiodących aktorów gatunku screwball comedy. W późniejszym etapie kariery wybierał filmy o poważniejszym, bardziej nostalgicznym charakterze. W przekroju całej swojej kariery Grant dwukrotnie był nominowany do nagrody Akademii Filmowej w kategorii dla najlepszego aktora pierwszoplanowego. W 1970 roku uhonorowany został Oscarem za całokształt twórczości.

zajawka

Dyskografia Mandaryny – polskiej piosenkarki wykonującej muzykę z pogranicza popu, dance oraz elektronicznej muzyki tanecznej – składa się z trzech albumów studyjnych, jednego minialbumu, dwóch albumów kompilacyjnych, dziewięciu singli oraz siedmiu teledysków. Mandaryna debiutowała na rynku muzycznym minialbumem Mandaryna, dołączonym do czasopisma Naj. Pierwszym długogrającym albumem studyjnym piosenkarki był album Mandaryna.com wydany w sierpniu 2004 roku. Uzyskał on status złotej płyty. Pierwszym singlem promującym tę płytę był „Here I Go Again”. Drugi album wokalistki zatytułowany Mandarynkowy sen ukazał się w sierpniu 2005 roku i w drugim tygodniu obecności na oficjalnej polskiej liście sprzedaży dotarł na jej szczyt. Album był promowany przez singel „Ev’ry Night”. W sierpniu 2009 roku rozpoczęto sprzedaż trzeciego albumu studyjnego wokalistki AOK. Jedynym go promującym singlem była płyta z utworem „Good Dog, Bad Dog”. W 2013 roku wokalistka ogłosiła koniec kariery muzycznej.

zajawka

Rada Kompanii Filipin – obraz olejny autorstwa hiszpańskiego malarza Francisca Goi, który znajduje się w zbiorach Muzeum Goi w Castres. Przedstawia posiedzenie rady nadzorczej oraz akcjonariuszy Królewskiej Kompanii Filipin z 30 marca 1815 roku, w którym uczestniczył król Ferdynand VII Hiszpański. Goya przekształcił oficjalny obraz dokumentujący historyczne wydarzenie w osobisty komentarz na temat despotyzmu władcy. Kompozycja i sposób przedstawienia tematu są nowatorskie, pełne surowego realizmu i plastycznie oddanej atmosfery dekadencji. W palecie barw dominują nałożone z luźną fakturą czerwonawe tony, brązy, czernie oraz szarości. Jest to największy obraz w dorobku twórczym malarza (poza projektami do tapiserii) i ma wymiary 320,5 × 433,5 cm. Istnieje także szkic przygotowawczy do tego dzieła, znajdujący się w kolekcji Gemäldegalerie w Berlinie.

zajawka

Ziarnopłon wiosenny – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny jaskrowatych. Geofit wiosenny głównie żyznych siedlisk leśnych Europy oraz zachodniej Azji, pospolity w Polsce. Roślina trująca w czasie kwitnienia, ale wcześniej liście są jadalne i dawniej były ważnym źródłem witaminy C na przednówku. Roślina uprawiana jest jako ozdobna, przy czym do uprawy zalecane są zwłaszcza odmiany uprawne. Forma typowa w odpowiednich dla siebie warunkach łatwo może stać się w ogrodach uciążliwym chwastem. Roślina była także wykorzystywana jako lecznicza. Zawleczona na inne kontynenty stała się tam uciążliwym gatunkiem inwazyjnym. Podejmowane są tam działania w celu jego zwalczenia, co oceniane jest jako bardzo trudne. W obrębie gatunku wyróżnia się w zależności od ujęcia systematycznego 5 lub 7 podgatunków, spośród których dwa występują w Polsce.

zajawka

Srebrnodziobek afrykański – gatunek małego ptaka z rodziny astryldowatych. W dwóch podgatunkach występuje w okolicach Sahelu, we wschodniej Afryce oraz w południowej części Półwyspu Arabskiego. Środowiskiem życia tych ptaków są różnorodne suche obszary, głównie nizinne, jednak do wysokości 2400 m n.p.m. Żywią się nasionami traw, roślin zielnych oraz krzewów. Są towarzyskie, nierzadko można zobaczyć je w stadach. Pora lęgów zmienna, zależna od rejonu występowania. Srebrnodziobki afrykańskie mogą budować własne gniazda, będące kulistymi strukturami ze źdźbeł traw i łodyg, lub wykorzystywać stare gniazda wikłaczy. Zniesienie liczy 3–6 jaj, inkubacja trwa 11–13 dni. Młode po blisko 21 dniach życia są w pełni opierzone, zaś po kolejnym miesiącu samodzielne. Według IUCN jest to gatunek najmniejszej troski. Występuje w kilku parkach narodowych.

zajawka

Lista torów Formuły 1 – sezon mistrzostw świata Formuły 1 składa się z serii Grand Prix, które odbywają się na przeznaczonych do tego celu torach wyścigowych, a czasem na zamkniętych ulicach miast. Wyniki wszystkich wyścigów w danym sezonie pozwalają wyłonić mistrza w dwóch kategoriach – wśród kierowców oraz konstruktorów. Pierwsze Grand Prix Mistrzostw Świata Formuły 1 odbyło się w 1950 roku na brytyjskim Silverstone Circuit. Zwycięzcą został Giuseppe Farina, startujący w Alfie Romeo. W początkowych latach wyścigi rozgrywane były głównie na torach europejskich, jednak Formuła 1 stała się serią o zasięgu globalnym. Torem, na którym zorganizowano najwięcej wyścigów Formuły 1, jest Autodromo Nazionale di Monza. Włoski tor używany był we wszystkich edycjach Grand Prix Włoch Formuły 1 poza sezonem 1980.

zajawka

FIS Sommer Ladies Tournee 2004 – czwarta edycja FIS Sommer Ladies Tournee, przeprowadzona w sezonie 2004/2005 na skoczniach w Austrii oraz Niemczech. Turniej rozpoczął się 8 sierpnia 2004 zawodami na skoczni w Bischofshofen. Dwa dni później odbył się drugi konkurs na skoczni w Klingenthal, a 12 sierpnia rozegrano trzecie zmagania na skoczni w Pöhli. Wszystkie te zawody to zmagania indywidualne. 14 sierpnia odbył się konkurs drużynowy w Meinerzhagen, a dzień później turniej został zakończony konkursem indywidualnym. Pierwszy konkurs wygrała Daniela Iraschko, a następny Lindsey Van. Trzecie zmagania wygrała Eva Ganster. Czwarty konkurs – drużynowy wygrała reprezentacja Austrii. Ostatni konkurs wygrała Monika Pogladič. Zwyciężczynią czwartej edycji turnieju została po raz pierwszy Eva Ganster, która zdobyła najwięcej punktów w klasyfikacji łącznej FIS Sommer Ladies Tournee. Na drugim stopniu podium w generalnej klasyfikacji turnieju stanęła Lindsey Van, a na trzecim – Daniela Iraschko. W cyklu wystartowało łącznie 58 zawodniczek z jedenastu narodowych reprezentacji.