Wikipedia

Thaumatococcus

rodzaj roślin

Thaumatococcus Benth. − rodzaj roślin z rodziny marantowatych. Należą do niego dwa gatunki występujące w Afryce Zachodniej i północno-zachodniej Afryce Środkowej. Z owoców gatunku T. daniellii pozyskuje się taumatynę, najsłodszą substancję pochodzenia naturalnego znaną człowiekowi. Rośliny z tego gatunku stanowią bogate źródło związków fitochemicznych aktywnych biologicznie i są wykorzystywane leczniczo. Ogonki liściowe roślin wykorzystuje się w tkactwie, a blaszki liściowe jako materiał na strzechy. Są one również powszechnie stosowane jako materiał do pakowania żywności.

Thaumatococcus
Ilustracja
Thaumatococcus daniellii
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

imbirowce

Rodzina

marantowate

Rodzaj

Thaumatococcus

Nazwa systematyczna
Thaumatococcus George Bentham
G.Bentham & J.D.Hooker, Gen. Pl. 3: 652 (1883)[3]
Typ nomenklatoryczny

Thaumatococcus daniellii (Benn.) Benth. ex Eichler[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Thaumatococcus daniellii w szklarni Deutsches Institut für tropische und subtropische Landwirtschaft w Witzenhausen
Thaumatococcus daniellii w szklarni ogrodu botanicznego Jean-Marie Pelt w Villers-lès-Nancy

Zasięg geograficzny

edytuj

Zasięg Thaumatococcus daniellii ciągnie się od Liberii[5] przez Gwineę, Sierra Leone, Wybrzeże Kości Słoniowej, Burkinę Faso, Ghanę, Togo, Nigerię, Kamerun i Republikę Środkowoafrykańską[3] do zachodnich krańców pasma Ruwenzori[5] w Demokratycznej Republice Konga na wschodzie oraz od rzeki Benue w Nigerii[5], przez Kamerun, Gwineę Równikową, Gabon i Kongo[3] do eksklawy Kabinda i dolnej Katangi na południu[5]. Gatunek występuje też na wyspach Zatoki Gwinejskiej oraz został introdukowany do Azji, na Wyspy Książęce[6], do Malajów[3], Singapuru, Indonezji[6] i Australii[7].

Gatunek Thaumatococcus flavus jest endemitem Gór Krystalicznych w Gabonie[8].

Morfologia

edytuj
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne, tworzące kępy, osiągające wysokość 2,5 metra, w przypadku Thaumatococcus flavus, lub 3,5 metra (4 metry[9]), w przypadku T. daniellii[7][8].
Pędy
Smukłe, pełzające, czasami rozwidlone kłącze[7].
Liście
Liście odziomkowe wyrastają z kłącza pojedynczo z każdego węzła[7]. U dorosłych roślin obecnych jest nawet 30 liści w różnych stadiach rozwoju[5]. Pochwa liściowa o długości do 20 cm, naga[8]. Ogonek liściowy długości do 2,5 metra (T. flavus)[8] lub do 3 metrów (T. daniellii)[7], zielony, nagi[8]. Poduszeczka liściowa długości 10 cm, naga[8]. Blaszka liściowa niemal okrągła i nieco asymetryczna, o wymiarach do 40 × 30 cm (T. flavus) lub jajowato-eliptyczna, zaokrąglona, ścięta u nasady, o wymiarach do 46 × 30 cm (T. daniellii), z krótkim, szerokim wierzchołkiem, po obu stronach jasnozielona, z wyraźnymi, równoległymi żyłkami bocznymi[8][7].
Kwiaty
Kwiaty wyrastają w parach, zebranych po 5–6 (T. daniellii)[7] lub do 14 (T. flavus)[8] w kłosy, proste lub rozgałęzione, długości około 10 cm (T. daniellii)[7] lub do 20 cm (T. flavus)[8], wyrastające tuż nad ziemią u nasady ogonków liściowych[7]. Szypuła kwiatostanów osiąga do 10 cm wysokości[8]. Osie kwiatostanu są brązowe, omszone[8]. Kwiatostan i każde jego odgałęzienie z 2–4 podsadkami[8]. Każda para kwiatów wsparta jest podsadką o długości ok. 2,2 cm, u T. flavus żółtą i owłosioną[8]. Szypułki o długości 0,5 mm i 1 mm, nagie z jedną, brązową przysadką wielkości 1,5 × 0,9 mm[8]. Listki okwiatu bladofioletowe (T. dianellii)[7] lub żółte (T. flavus)[8], długości podsadek. Listki zewnętrznego okółka szeroko równowąskie, długości 1 cm (T. daniellii) lub 1,2 cm (T. flavus)[8]. Listki wewnętrznego okółka podługowate, długości 2,5 cm (T. dianellii) lub 2,8 cm (T. flavus), zrośnięte na długości około 1,5 cm[8]. Zewnętrzne prątniczki zwykle nieobecne[8]. Guzowaty prątniczek długości około 25 mm[8]. Kapturkowaty prątniczek długości około 25 mm[8]. Jeden pręcik z pojedynczym pylnikiem[10], długości około 3 mm[8]. Zalążnia zbudowana z trzech owocolistków, funkcjonalnie jednokomorowa, z jednym, anatropowym zalążkiem[10], omszona, u T. flavus żółtobrązowa[8]. Szyjka słupka długości około 3 cm[8].
Owoce
Owocostan składa się zwykle z 3–4[7] jagodopodobnych[10] owoców, które dojrzewają na poziomie gruntu lub w nim zagłębione[7]. Owoce ostrosłupowate lub trójgraniaste[7], o grubym, skórzastym egzokarpie[10], średnicy do 3 cm (T. daniellii) lub do 4 cm (T. flavus), w kolorze od ciemnozielonego, przez brązowy do karmazynowego lub jaskrawoczerwonego, gdy są w pełni dojrzałe. Każdy owoc zawiera 2–3 błyszczące, czarne i twarde nasiona[7], które otoczone są przez lepką, cienką, przezroczystą (u T. flavus białawą[8]) osnówkę[7][8], która przez niektórych autorów uznawana jest za przekształcony z osnówki, śluzowaty endokarp owocu[10].

Biologia i ekologia

edytuj
Rozwój
Zasadniczo rośliny z gatunku Thaumatococcus daniellii kwitną raz w roku, jednak w sprzyjających warunkach mogą zakwitnąć powtórnie[5]. Roślina kwitnie przez większą część roku, ale szczyt kwitnienia przypada na okres od lipca do końca października, po którym pojawiają się owoce dojrzewające od stycznia do połowy kwietnia[11]. Po dojrzeniu owoców obumiera liść, z kąta którego wyrasta szypuła[5]. Badania biologii rozmnażania T. daniellii potwierdziły alogamiczny sposób rozmnażania tego gatunku. Zaobserwowano, że w zapylaniu kwiatów tej rośliny biorą udział ptaki (nektarnik oliwkowy[12][13]) oraz mszycowate z rodzaju Aphis[12]. Rośliny rozmnażają się również wegetatywnie[6].
Siedlisko
Thaumatococcus daniellii rośnie w runie gorących, wilgotnych lasów równikowych, na nizinach i w strefie przybrzeżnej Afryki Zachodniej[7], tworząc rozległe i gęste kolonie[5]. Większość opisów stanowisk tego gatunku wskazuje na zacienione warunki lasów wtórnych lub wieloletnich upraw plantacyjnych, w tym kakaowca i koli[5]. Roślina preferuje nisko położone, płaskie obszary z wilgotnymi, ale dobrze przepuszczalnymi i kwaśnymi glebami[11]. Na obszarze występowania jest rozpowszechniona na wysokościach poniżej 800 m n.p.m., na klasycznych dla obszaru klimatu równikowego silnie zwietrzałych glebach ferralitowych[5]. W Australii gatunek naturalizował się na obrzeżach tropikalnego lasu deszczowego na północy kontynentu[7].
T. flavus występuje wzdłuż strumieni w lesie pierwotnym porastającym Góry Krystaliczne, na wysokości 500 m n.p.m.[8]
Interakcje międzygatunkowe
Thaumatococcus daniellii jest składnikiem diety goryli zachodnich[14].
Cechy fitochemiczne
Rośliny z gatunku T. daniellii są obfitym źródłem związków fitochemicznych aktywnych biologicznie[6]. Ilościowe analizy fitochemiczne ekstraktów z owoców, liści i kłączy wykazały obecność dużych ilości alkaloidów, garbników, saponin, flawonoidów, flobafenów, antrachinonów, fitynianów, fenoli, steroidów i terpenoidów[6].
W osnówce nasion T. daniellii obecne jest białko taumatyna, będące jednym z najsłodszych związków znanych człowiekowi – około 100 000 razy słodszym od cukru w przeliczeniu na mol i 3000 razy słodszym na jednostkę masy[7]. Uważana jest za najsłodszą substancję słodzącą pochodzenia naturalnego w przemyśle spożywczym[15] i została ujęta jako najsłodsza substancja w Księdze rekordów Guinnessa[16]. W dojrzałych owocach zawartość taumatyny w osnówce osiąga od 50 mg/g[7] do 60 mg/g[15]. Osnówki nasion roślin z tego gatunku zawierają oprócz taumatyny proteazę cysteinową zwaną taumatopainą o właściwościach zbliżonych do papainy, L-arabinozę, D-ksylozę, kwas D-glukuronowy i kwas 4-O-metylo-D-glukuronowy, pentozę i kwas uronowy[7].
Owocnia i nasiona cechują się wysoką zawartością kwasu fitynowego, garbników, saponin, polifenoli i olejków eterycznych, z których najwyższy procent stanowią cyklopropan, nonylo-5-tetradekan i 7-tetradekan[6]. W owocach wykryto również obecność proantocyjanidyny[17].
Nasiona T. daniellii zawierają kwas oleinowy, kwas palmitynowy, kwas linolowy i kwas stearynowy[18].
Ogonki liściowe, kwiaty i owoce T. daniellii zawierają pochodne flawanoli i flawonów[17]. W kwiatach obecne są antocyjany, będące pochodnymi delfinidyny, cyjanidyny i pelargonidyny oraz glikozydy flawonoidów, w tym kemferolu[17].
W liściach roślin z gatunku T. daniellii obecne są alkaloidy, garbniki, saponiny, flawonoidy, steroidy (sitosterol[19]), terpenoidy[20], antrachinony, kardenolidy[7], glikozydy, kwas askorbinowy i kwas palmitynowy[19]. W olejku eterycznym z liści obecne są między innymi kwas oleinowy, geranylogeraniol, skwalen i tetrakontan[6].
Kłącza i liście T. daniellii zawierają również lunamarynę, rybalinidynę, kemferol, rutynę, katechinę, epikatechinę, antocyjany i sparteinę[6].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n w przypadku gatunku Thaumatococcus daniellii wynosi 20[21].

Systematyka

edytuj
Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny marantowatych (Marantaceae) z rzędu imbirowców (Zingiberales)[2]. W systemie Takhtajana z 1997 roku zaliczany do plemienia Phrynieae w rodzinie marantowatych, zaliczanej do rzędu Cannales[22]. W obrębie rodziny jest rodzajem siostrzanym względem Megaphrynium, stanowiąc razem grupę siostrzaną dla kladu obejmującego rodzaje Hypselodelphys i Trachyphrynium[23].
Wykaz gatunków[3]

Nazewnictwo

edytuj
Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów θαύμα (thauma – cud) i κόκκος (kokkos – jagoda)[24].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
Rodzaj nie jest ujęty w polskich słownikach nazw zwyczajowych roślin.
Nazwy zwyczajowe w językach obcych
W języku angielskim rośliny z gatunku T. daniellii nazywa się Sweet Prayer Plant, African Serendipity Plant[6], Miracle Fruit, Miraculous Berry lub Yoruba Soft Cane Fruit[7]. W języku francuskim rośliny te noszą nazwę Fruit Miraculeux[7]. Są one znane również pod nazwami zwyczajowymi z obszaru naturalnego występowania: katemfe (Sierra Leone), nzilizili (Demokratyczna Republika Konga), adundunmitan, ewe eran i ewe moi-moi (Nigeria). W języku igala ludu Igala i języku ibibio ludu Ibibio roślina nazywana jest iwee i mfang aya[6].

Zastosowanie użytkowe

edytuj
 
Owoce Thaumatococcus daniellii
 
Liście Thaumatococcus daniellii
 
Potrawa red red ugotowana w liściu Thaumatococcus daniellii
Rośliny lecznicze
Owoce i liście Thaumatococcus daniellii mają działanie przeczyszczające i stosowane są w zaburzeniach pracy wątroby. Wywarowi z kłączy przypisuje się działanie uspokajające i stosowany jest w niektórych zaburzeniach psychicznych[24]. W Wybrzeżu Kości Słoniowej i w Kongu owoc T. daniellii wykorzystuje się w medycynie ludowej jako środek przeczyszczający, a nasiona jako środek wymiotny i na problemy płucne. Liście i korzenie są stosowane jako środki uspokajające i lecznicze w zaburzeniach psychicznych. Sok z liści jest również stosowany jako antidotum na jady, użądlenia i ukąszenia[7]. W Demokratycznej Republice Konga kłącze i owoce podawane są kobietom rodzącym w przypadku dystocji barkowej i powikłań porodowych[6]. T. daniellii wykorzystywana jest również w tradycyjnym leczeniu hiperglikemii i cukrzycy[6].
Badania na szczurach aktywności biochemicznej etanolowego ekstraktu z liści T. daniellii wykazały, że jego przyjmowanie doustne zwiększa aktywność narządowej dysmutazy ponadtlenkowej, zredukowanego glutationu w nerkach i stężenie lipoproteiny o wysokiej gęstości (HDL) w osoczu, jednocześnie zmniejszając aktywność transaminazy alaninowej i stężenia cholesterolu w osoczu oraz bilirubiny i dialdehydu malonowego w narządach. Etanolowy ekstrakt z liści tych roślin ma więc działanie przeciwutleniające, hepatoprotekcyjne i zmniejszające lipidemię[25]. Ekstrakt fenolowy z liści powodował znaczącą, zależną od dawki, chelatację żelaza, peroksydację lipidów, hamował wytwarzanie dialdehydu malonowego[6]. Wodny ekstrakt z liści w dawce 100 mg/kg zwiększał poziom przeciwutleniaczy u szczurów z cukrzycą wywołaną streptozotocyną. Zaobserwowano znaczny wzrost aktywności GSH, SOD i katalazy u zwierząt leczonych ekstraktem. Ekstrakty roślinne z T. dianellii poprawiają więc działanie antyoksydacyjne i łagodzą stres oksydacyjny[6]. Ekstrakty etanolowe z liści indukowały zależne od dawki hamowanie α-amylazy. Zaobserwowano także zwiększony wychwyt glukozy w komórkach drożdży oraz lepszą od troloksu zdolność hamowania glikacji hemoglobiny. Podanie ekstraktu w dawkach 250 i 500 mg/kg masy ciała powodowało też istotny statystycznie, zależny od dawki spadek glikemii u chorych na cukrzycę w porównaniu z grupą kontrolną. Leczenie stanów ostrych i podostrych ekstraktem etanolowym z liści (200 i 400 mg/kg) spowodowało znaczne zmniejszenie glikemii na czczo i stężenia hemoglobiny glikowanej oraz obserwowalny wzrost stężenia amylazy w surowicy zwierząt chorych na cukrzycę. Ekstrakty z rośliny wykazują więc działanie przeciwcukrzycowe i przeciwhiperglikemiczne[6].
Olejek eteryczny z liści tej rośliny znacząco i w sposób zależny od dawki zmniejsza ilość rodników DPPH. Zaobserwowana aktywność była wyższa niż butylowanego hydroksyanizolu, butylowanego hydroksytoluenu, witaminy C i witaminy E. Ponadto olejek eteryczny wykazał zależną od dawki aktywność usuwania tlenku azotu, wyższą niż witamin C i E[6].
Ekstrakty z liści T. daniellii wykazały w badaniach działanie hamujące rozwój grzybów[20]. Zaobserwowano, że najsilniejszą aktywność wykazywał ekstrakt etanolowy. Ponadto ekstrakty etanolowe i acetonowe wykazywały najniższe minimalne stężenie hamujące. Ekstrakty wodne i heksanowe były dość nieskuteczne[6].
Ekstrakt etanolowy z liści ma silne działanie przeciw bakteriom gronkowca złocistego, laseczki siennej, Streptococcus pyogenes, Shigella dysenteriae, Campylobacter jejuni i Salmonella typhi, porównywalne z działaniem cyprofloksacyny[6].
Rośliny spożywcze
Z osnówki nasion Thaumatococcus daniellii pozyskuje się taumatynę, substancję słodzącą ok. 2000 do 3000 razy słodszą od sacharozy[26]. Oprócz słodkiego smaku białko to wzmacnia niektóre smaki, maskując inne[27]. Żucie surowych nasion wpływa na kubki smakowe tak, że przez około godzinę wszelkie kwaśne pokarmy wydają się mieć słodki smak; utrzymujący się posmak „słodzi” również gorzkie lub kwaśne smaki[28].
W zachodniej Afryce osnówki są tradycyjnie używane do osładzania pieczywa, nadmiernie sfermentowanego wina palmowego, kwaśnych deserów owocowych i kwaśnych potraw. Osnówek używa się również do słodzenia potraw, takich jak garri (sfermentowana mąka z manioku, zwykle smażona na oleju palmowym), pap (owsianka z mąki kukurydzianej) i herbaty[7].
Pierwszym Europejczykiem, który odkrył i opisał właściwości słodzące T. daniellii, był brytyjski botanik i chirurg William Freeman Daniell, który w 1848 roku sprowadził roślinę do Kew Gardens. Gatunek został nazwany jego imieniem w 1855 roku przez Johna Josepha Benetta (pod nazwą Phrynium daniellii). Po śmierci Daniella w 1865 roku badania właściwości tej rośliny zostały porzucone i powrócono do nich dopiero w latach 70. XX wieku, kiedy to zidentyfikowano taumatynę jako białko o właściwościach słodzących[29]. Od lat 90. XX wieku taumatyna stosowana jest jako słodzik i wzmacniacz smaku w przemyśle spożywczym i cukierniczym w wielu krajach, zastępując syntetyczne słodziki[7]. Stosowana jest jako słodzik lub modyfikator smaku w napojach, deserach, gumach do żucia i karmach dla zwierząt domowych[7]. Taumatyna została dopuszczona do stosowania jako dodatek do żywności w Unii Europejskiej, pod numerem E957[30], i wielu innych krajach na całym świecie[7]. Jest substancją bezpieczną dla zdrowia i jedyną substancją intensywnie słodzącą dopuszczoną w Polsce, która nie wymaga ustalenia poziomu tolerancji oraz dla której nie ma określonego dopuszczalnego dziennego poziomu spożycia[15].
Na przełomie XX i XXI wieku polscy naukowcy ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie wytworzyli z wykorzystaniem cDNA taumatyny pochodzącego z T. daniellii genetycznie modyfikowane linie ogórków i pomidorów o słodszych owocach[27].
Liście T. daniellii są szeroko wykorzystywane w Ghanie i Nigerii do zawijania ryżu, yam (bulw pochrzynu), fasoli, kenkey (sfermentowanego ciasta z mąki kukurydzianej), owoców plantanu[11] i moi moi w czasie gotowania[6].
W Nigerii liście T. daniellii dodawane są do karmy kóz[11].
Rośliny włókniste
Ogonki liściowe służą do tkania mat, fantazyjnych toreb, kapci[7], pułapek na ryby i koszy[11] oraz jako narzędzia i materiały budowlane[7]. Liście wykorzystuje się jako materiał na strzechy do krycia dachów. Są one również powszechnie stosowane jako materiał do pakowania żywności[7], mydła i soli[11].
Rośliny magiczne
W Gabonie T. daniellii uprawia się na wsiach jako fetysz[7].
Inne zastosowania
Badania ekstraktów z rośliny wykazały potencjał do pozyskiwania z nich bio-półprzewodników[31].

Uprawa

edytuj

Uprawa rośliny możliwa jest w warunkach klimatu tropikalnego. Najlepiej rośnie na obszarach, gdzie roczne temperatury w ciągu dnia mieszczą się w zakresie 21–30 °C, ale toleruje wahania w przedziale 15–35 °C. Preferuje średnie roczne opady w przedziale 1700–2300 mm, ale toleruje 1300–2700 mm. Preferuje stanowiska zacienione, dobrze przepuszczalną glebę gliniastą o pH w zakresie 4,5–5 (przy czym toleruje pH = 4,3–7). Pierwsze kwitnienie rozpoczyna się 3 miesiące po posadzeniu, ale jest bardziej obfite po około 1 roku. Owoce rozwijają się tylko na roślinach, które mają 2 lata lub są starsze. Owoce dojrzewają po 13 tygodniach[28].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-09-17] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j Wojciech S. Waliszewski, Seth Oppong, John B. Hall, Fergus L. Sinclair. Implications of Local Knowledge of the Ecology of a Wild Super Sweetener for Its Domestication and Commercialization in West and Central Africa. „Economic Botany”. 59 (3), s. 231-243, 2005. 
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Olumide Fadahunsi, Peter Adegbola, Sinbad Olorunnisola, Oluseyi Akinloye. Phytochemistry, nutritional composition, and pharmacological activities of Thaumatococcus daniellii (Benth): a review. „BioTechnologia, Journal of Biotechnology, Computational Biology and Bionanotechnology”. 102 (1), s. 101–117, 2021. DOI: 10.5114/bta.2021.103766. 
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af Tong Kwee Lim: Edible medicinal and non-medicinal plants. T. 3: Fruits. Springer, 2012, s. 259–263. ISBN 978-94-007-2534-8.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Alexandra C. Ley, Regine Classen-Bockhoff. Five new species of Marantaceae endemic to Gabon. „Adansonia”. 34 (1), s. 37–52, 2012-06. DOI: 10.5252/a2012n1a4. 
  9. ↑ Hasan M Agha, Norrizah Jafaar Sidik, Ali H Jawad, Amjad Abdulhadi Mohammed i inni. Overview of Thaumatococcus Daniellii Plant, History, Uses, Benefits, and Characterization. „Journal of Asian Scientific Research”. 12 (2), s. 80–90, 2022-06-03. DOI: 10.55493/5003.v12i2.4505. 
  10. ↑ a b c d e L. Andersson: Marantaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 4: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 278–292. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN 978-3-662-03531-3. (ang.).
  11. ↑ a b c d e f Boadi Samuel, Studies on the ecology, conservation, cultivation and management potential of Thaumatococcus daniellii for agroforestry systems, Kumasi: Kwame Nkrumah University of Science and Technology, 2011, nd.
  12. ↑ a b A. Mangara, M.Y. Gnagne, B. Sweetman, J. Sweetman. Agents et mécanismes de la reproduction chez Thaumatococcus daniellii. „Agronomie Africaine”. 22 (2), s. 97-108, 2010. 
  13. ↑ Alexandra C. Ley, Regine Claßen-Bockhoff. Pollination syndromes in African Marantaceae. „Annals of Botany”. 104 (1), s. 41–56, 2009-07. DOI: 10.1093/aob/mcp106. 
  14. ↑ Jorrit H. Poelen, James D. Simons, Chris J. Mungall. Global biotic interactions: An open infrastructure to share and analyze species-interaction datasets. „Ecological Informatics”. 24, s. 148–159, 2014-11. DOI: 10.1016/j.ecoinf.2014.08.005. 
  15. ↑ a b c Alicja Drzewiecka. Charakterystyka użytkowa i właściwości fizykochemiczne naturalnej substancji słodzącej taumatyny. „Nauki Inżynierskie i Technologie”. 20 (1), s. 32–42, 2016. DOI: 10.15611/nit.2016.1.03. 
  16. ↑ Sweetest substance. Guinness World Records. [dostęp 2023-09-30].
  17. ↑ a b c S. Adesina, Jeffrey Harborne. The Occurrence and Identification of Flavonoids in Thaumatococcus daniellii Benth. „Planta Medica”. 34 (07), s. 323–327, 1978-11. DOI: 10.1055/s-0028-1097459. 
  18. ↑ O.A. Abiodun, R. Akinoso, O.O. Olosunde, J.A. Adegbite i inni. Nutritional quality and essential oil compositions of Thaumatococcus danielli (Benn.) tissue and seed. „Food Chemistry”. 160, s. 286–291, 2014-10. DOI: 10.1016/j.foodchem.2014.03.114. 
  19. ↑ a b A. A. (i inni) Hamid. Thaumatococcus daniellii leaves: its chemical compositions, antioxidant and antimicrobial activities.. „Ife Journal of Science”. 19 (2), s. 409, 2017-11-14. DOI: 10.4314/ijs.v19i2.21. 
  20. ↑ a b Oluwagbenga Adeogun, Adedotun Adekunle, Anofi Ashafa. Chemical composition, lethality and antifungal activities of the extracts of leaf of Thaumatococcus daniellii against foodborne fungi. „Beni-Suef University Journal of Basic and Applied Sciences”. 5 (4), s. 356–368, 2016-12. DOI: 10.1016/j.bjbas.2016.11.006. 
  21. ↑ Grit Winterfeld, Alexandra Ley, Matthias H. Hoffmann, Juraj Paule i inni. Dysploidy and polyploidy trigger strong variation of chromosome numbers in the prayer-plant family (Marantaceae). „Plant Systematics and Evolution”. 306 (2), 2020-04. DOI: 10.1007/s00606-020-01663-x. 
  22. ↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  23. ↑ Livia Wanntorp, Louis P. Ronse De Craene: Flowers on the Tree of Life. Cambridge University Press, 2011-09-22, s. 247. ISBN 978-1-139-50235-1. (ang.).
  24. ↑ a b Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. CRC Press, 2016, s. 3716-7. ISBN 1-4822-5064-0.
  25. ↑ Shalom Nwodo Chinedu, Franklyn Nonso Iheagwam, Boluwatife Taiwo Makinde, Babajide Oladipo Thorpe i inni. Data on in vivo antioxidant, hypolipidemic and hepatoprotective potential of Thaumatococcus daniellii (Benn.) Benth leaves. „Data in Brief”. 20, s. 364–370, 2018-10. DOI: 10.1016/j.dib.2018.08.016. PMID: 30175200. 
  26. ↑ Dz.U. z 2011 r. nr 2, poz. 3
  27. ↑ a b G. Bartoszewski, A. Niedziela, M. Szwacka, K. Niemirowicz-Szczytt. Modification of tomato taste in transgenic plants carrying a thaumatin gene from Thaumatococcus daniellii Benth. „Plant Breeding”. 122 (4), s. 347–351, 2003-08. DOI: 10.1046/j.1439-0523.2003.00864.x. 
  28. ↑ a b Ken Fern: Useful Tropical Plants: Thaumatococcus daniellii. Tropical Plants Database. [dostęp 2023-09-30].
  29. ↑ Pearce Steve i Roth Hayley: Out of Africa: the chemistry and flavour properties of the protein thaumatin. W: Swift Karl A. D. (red.): Advances in Flavours and Fragrances. T. 277. Royal Society of Chemistry, 2002, s. 188. ISBN 978-0-85404-821-2.
  30. ↑ Dz. Urz. UE L 354 z 31.12.2008
  31. ↑ M.E. Emetere, M. Ahiara Ikechukwu. Synthesis and characterization of properties of zinc coated Thaumatococcus daniellii extracts for solid state application. „IOP Conference Series: Materials Science and Engineering”. 958 (1), s. 012002, 2020-10-01. DOI: 10.1088/1757-899X/958/1/012002. 
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Thaumatococcus&oldid=75292225”