Wikipedia

Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim

najstarsza część Piotrkowa Trybunalskiego

Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim – najstarsza część Piotrkowa Trybunalskiego wywodząca się z XIV-wiecznego miasta lokacyjnego.

Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim
część miasta Piotrkowa Trybunalskiego
ilustracja
Rynek Trybunalski
Państwo

 Polska

Województwo

 łódzkie

Miasto

Piotrków Trybunalski

Prawa miejskie

XIII/XIV w.

Plan Starego Miasta
Plan Starego Miasta
Położenie na mapie Piotrkowa Trybunalskiego
Mapa konturowa Piotrkowa Trybunalskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Stare Miasto w Piotrkowie Trybunalskim”
51,408250°N 19,695880°E/51,408250 19,695880
Multimedia w Wikimedia Commons
Obszar Starego Miasta na planie współczesnego Piotrkowa

Obszar

edytuj

Stare Miasto nie stanowi formalnej jednostki pomocniczej gminy, leży natomiast w granicach Osiedla „Centrum” (które do 2017 nosiło nazwę Osiedle „Starówka”)[1][2].

Na Starym Mieście leżą w całości lub częściowo ulice i place[3][4]:

Wzdłuż dawnych murów miejskich, ale już poza obszarem Starego Miasta, biegnie ul. Zamurowa, Plac Niepodległości, Plac Tadeusza Kościuszki i ul. Stronczyńskiego[4][5].

Od 2011 główne ulice Starego Miasta nie mają statusu dróg gminnych, dzięki czemu uproszczone są procedury dotyczące organizacji wydarzeń kulturalnych i rozrywkowych[6].

Historia

edytuj
 
Rekonstrukcja planu Piotrkowa w 2. poł. XVI w.

Osada przedlokacyjna

edytuj

Osadnictwo na terenie dzisiejszego Piotrkowa mogło pojawić się już w VIII wieku[7]. W XI w. mógł istnieć w miejscu Piotrkowa ośrodek dóbr książęcych, przy którym wykształciła się osada targowa[8]. Od XIII w. odbywały się w Piotrkowie zjazdy rycerstwa i duchowieństwa[8]. Na podstawie wrzecionowatego kształtu obszaru między ul. Rwańską a Placem Czarnieckiego wysuwano hipotezę, że być może w okresie przedlokacyjnym istniała tu wieś typu owalnego[9]. Jednak taki układ wynikał prawdopodobnie z dopasowania do doliny rzeczki Strawy po wschodniej stronie miasta[9].

Miasto lokacyjne

edytuj
Prawa miejskie

Dokładna data uzyskania praw miejskich przez Piotrków nie jest znana. Pierwsza pisana wzmianka o Piotrkowie pochodzi z 1217[8]. Z XIII w. znanych jest jeszcze kolejnych pięć wzmianek, jednak żadna nie mówi o Piotrkowie jako ośrodku miejskim[10]. Niektórzy badacze stawiali hipotezę, że Piotrków mógł uzyskać prawa miejskie już około 1270–1290, jednak nie jest ona udowodniona[10]. Najstarsza wzmianka nazywająca Piotrków miastem (civitas) pochodzi z 1313, aczkolwiek określenie to stosowano również do grodów nieposiadających praw miejskich[11]. Najstarszym dokumentem mówiącym wprost o prawach miejskich Piotrkowa jest dokument wystawiony przez Władysława Jagiełłę w 1404 – potwierdza on wcześniejsze dokumenty lokacyjne, które zostały zniszczone w pożarze, jednak nie zawiera daty nadania wcześniejszych praw[12]. Zatem możliwe jest, że Piotrków został lokowany przed 1313, ale nie można wykluczyć, że stało się to w późniejszych dziesięcioleciach XIV wieku[13].

Uzyskanie praw miejskich było ważnym momentem w rozwoju Piotrkowa[14]. Ówcześnie lokacja miasta wiązała się zwykle z wyznaczeniem zaplanowanego zwartego układu urbanistycznego z rynkiem i ratuszem w centrum oraz siatką regularnych ulic[15]. Tego typu miasto lokacyjne z rynkiem i odchodzącymi od niego ośmioma ulicami rozwinęło się w Piotrkowie w XIV wieku[7]. Zostało umiejscowione na cyplu między opływającymi go w podmokłych dolinach rzeczkami: Strawa (od wschodu i północy) i Strawka (od południa)[16][17]. Otrzymało formę nieregularnego wieloboku o wymiarach około 300x350 m, wydłużonego w kierunku północ-południe[16]. Powierzchnia miasta wynosiła około 8 ha[17].

W mieście zastosowano szachownicowy układ ulic, charakterystyczny dla późnego średniowiecza, aczkolwiek zniekształcony nieco przystosowaniem do miejscowych warunków terenowych[16]. W układzie można wyróżnić pięć bloków zabudowy o przebiegu równoleżnikowym[16]. W centrum wytyczono rynek o wymiarach 45x65 m, z wychodzącymi z jego narożników ośmioma ulicami[16].

 
Piotrków w 1657 na sztychu Erika Dahlbergha
Mury miejskie
 
Odrys widoku Rynku sprzed pożaru w 1786.
 
Kościół i kolegium jezuickie (grafika z ok. 1800)
 
Ratusz w XIX w.
 
Ul. Konarskiego i kościół jezuicki (ok. 1870)
 
Panorama miasta od strony południowo-zachodniej (ok. 1877)
 
Okolice Rynku (ok. 1933)
 
Wieże kościołów i dachy Starego Miasta przed 1939

Budowę murów miejskich, zapoczątkowaną być może za panowania Kazimierza Wielkiego, ukończono do schyłku XIV wieku[7]. Mury miały grubość 1,8 m oraz wysokość 5 m[18]. Ich długość wynosiła 1050 m[17]. Opis z 1629 wymienia w murach 10 baszt[18]. Miasto posiadało trzy bramy – na wschodzie Brama Wolborska (ul. Grodzka), na zachodzie Brama Sieradzka (ul. Sieradzka), na południu Brama Krakowska (ul. Krakowskie Przedmieście)[19].

Na podstawie istnienia ulicy o nazwie Nowe Miasto wysuwano hipotezę, że być może miasto w XIV w. zajmowało mniejszy obszar, a poszerzono je w XV wieku[17]. Jednak przeciw tej hipotezie przemawia fakt, że nie są znane z terenu średniowiecznej Polski żadne przykłady tak kosztownej inwestycji, jak przesuwanie murów miejskich[17].

Ratusz

Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstał ratusz na Rynku – budynek potwierdzony jest w połowie XVI w., ale być może budowla istniała wcześniej[20]. Od końca XVI w. odbywały się w Piotrkowie, prawdopodobnie w ratuszu, posiedzenia Trybunału Koronnego dotyczące spraw dotyczące spraw z terenów Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw i Prus Królewskich[20]. W tym czasie władze miejskie przenosiły się być może do kamienicy wójtowskiej przy wschodniej pierzei Rynku[21].

Rozwój

Od 1438 do 1492 w Piotrkowie odbyło się około 50 zjazdów szlachty, a w latach 1493–1567 obradowało 38 sejmów[22]. Fakt ten wpływał na oblicze miasta, wymuszając przystosowanie go do przyjmowania okresowo dużej liczby gości[22]. Już od XIV w. rozwijały się także osady położone poza murami miejskimi[16].

W XVI w. Piotrków stanowił największy zespół miejski w woj. sieradzkim[23]. Szacuje się, że w połowie XVI w. zamieszkiwało w Piotrkowie około 2 tys. osób (nie licząc przedmieść)[24]. Podobna liczba ludności utrzymywała się w XVII wieku[25]. Natomiast dane z końca XVIII wieku wskazują, że liczba mieszkańców nie przekraczała 1,5 tys. osób[25].

Miasto było wielokrotnie niszczone przez pożary – w źródłach wymienione są m.in. duże pożary w 1516, 1544, 1615, 1640, 1648, 1731, 1786[26]. Koszty odbudowy po niszczycielskim pożarze w 1786 szacowano na 200 tys. ówczesnych złotych[27]. Projekt odbudowy, w tym poszerzenie niektórych ulic, opracował Dominik Merlini, nie został on jednak zrealizowany[27]. Z tego czasu pochodzi też pierwszy zachowany plan Piotrkowa – nie ma on podanego autora, przyjmuje się jednak, że wykonał go Merlini lub przynajmniej zlecił opracowanie[23].

W wiekach XVI–XVIII zmiany w siatce ulic były niewielkie[18]. W porównaniu do najstarszego planu Piotrkowa z XVIII w. współcześnie bez zmian pozostały cztery nazwy ulic: Grodzka, Łazienna Mokra, Sieradzka i Rwańska[17]. Trzy kolejne ulice noszą nowe nazwy: Łazienna Sucha – Konarskiego, Dominikańska – Wojska Polskiego, Kościelna – Farna[17]. Nastąpiło też przesunięcie nazw ulic – dawna ulica Rycerska to obecnie Szewska, zaś dawne ulice Nowe Miasto i Szewska to współczesna Rycerska[17].

Zabudowa

W XIV–XVI dominowała prawdopodobnie zabudowa drewniana i tzw. mur pruski, zaś murowane domy istniały jedynie wokół rynku[18]. W latach 1565 i 1629 w Piotrkowie istniało około 190 domów, w większości drewnianych[21]. W 1565 własnością szlachecką był tylko jeden dom w granicach miasta, zaś w 1629 liczba takich domów wzrosła do 14–15[28].

Najstarszymi kościołami na Starym Mieście są kościół św. Jacka i św. Doroty (około 1331–1340) i kościół farny św. Jakuba (koniec XIV wieku)[20]. Obok kościoła farnego znajdował się cmentarz, dwór plebana i budynek szkoły parafialnej[21].

Kolejne świątynie i klasztor powstały na Starym Mieście w XVII wieku. W 1627 wzniesiono kościół Matki Bożej Śnieżnej, a w kolejnych latach rozbudowywano przy nim klasztor dominikanek[29]. Na przełomie XVII i XVIII w. przy ul. Rwańskiej powstał kościół i kolegium pijarów[29]. Pijarzy opuścili zabudowania po pożarze w 1786[29]. Dawna świątynia pijarów pełni od schyłku XVIII w. rolę kościół ewangelicko-augsburskiego, zaś w dawnych budynkach kolegium w latach 1793–2005 mieściło się więzienie[29].

W latach 1701–1727 został zbudowany przez jezuitów kościół św. Franciszka Ksawerego, będący największą ówcześnie realizacją sakralną w Piotrkowie[29]. W latach 1754–1803 powstawał budynek kolegium, mieszczący dziś I Liceum Ogólnokształcące[29].

Mimo ogólnego upadku miast i zniszczeń wojennych w Polsce w XVII–XVIII w. Stare Miasto w Piotrkowie przetrwało stosunkowo lepiej na tle innych ośrodków w Polsce[30]. Pod koniec XVIII w. istniało w Piotrkowie około 70–80 murowanych budynków[31]. Dane z lat 1798 i 1805 wskazują, że domy murowane stanowiły około 29% budynków miasta[32].

Zabory

edytuj

Po rozbiorach miasto straciło na znaczeniu, co odbiło się negatywnie na rozwoju miasta[31]. Na przełomie XVIII i XIX w. na terenie miasta było około 30 niezamieszkanych domostw[32]. W 1816 prawie połowa kamienic przy Rynku była uszkodzona i niezamieszkana[31]. W latach 1817–1824 rozebrano mury i bramy obronne, pozostawiając tylko ich fragmenty przy klasztorze dominikanek i jezuitów[31]. W 1868 rozebrano ratusz[31]. Miasto zaczęło się ponownie rozwijać prężniej, gdy w 1867 utworzono gubernię piotrkowską ze stolicą w Piotrkowie[31]. Stare Miasto przestało jednak pełnić funkcję centrum administracyjnego miasta, zaś nowe centrum zaczęło powstawać na zachód od Starego Miasta[31][33].

Współczesność

edytuj

W latach 2007–2013 w ramach programów rewitalizacyjnych wyremontowane zostały główne ciągi komunikacyjnego Starego Miasta – Rynek i ulice[34]. Położono m.in. nawierzchnię z kostki i płyt granitowych, a także wymieniono elementy oświetlenia i małej architektury na stylizowane, nawiązujące charakterem do zabytkowej zabudowy[34].

Na Starym Mieście w Piotrkowie oraz we wnętrzach obiektów położonych w jego obszarze kręcono liczne filmy fabularne i seriale, m.in.: Ewa chce spać, Życie raz jeszcze, Potem nastąpi cisza, Vabank, Jan Serce, W cieniu nienawiści, Nowy Jork, czwarta rano, Komediantka, Psy, Uprowadzenie Agaty, Jakub kłamca, Syzyfowe prace, Pan Tadeusz, Przeprowadzki, Masz na imię Justine, W ciemności[35]. Dla filmowców atutem Starego Miasta jest m.in. stosunkowo dobrze zachowana dawna architektura, niewielki rynek, stare kościoły, ulice o ciekawych perspektywach, podwórka kamienic, a także bliskość ośrodków filmowych w Łodzi i Warszawie[36]. Dzięki temu Stare Miasto mogło odtwarzać plenery dawnych miast i miasteczek[36].

Architektura

edytuj
Obiekty sakralne
 
Dawny klasztor dominikanek i fragment murów obronnych
 
Kościół ewangelicki i ulica Rwańska
 
Kościół jezuitów
 
Kościół farny św. Jakuba
 
Kościół św. Jacka i św. Doroty
Budynki i kamienice
 
Północna pierzeja Rynku
 
Kamienice Starego Miasta od strony placu Kościuszki
 
Dawne kolegium jezuitów
 
Kamienice u zbiegu Rynku i ulic Grodzkiej oraz Konarskiego
 
Kamienica przy Placu Czarnieckiego 10
 
Kamienica na rogu ul. Farnej i Starowarszawskiej
Ulice i place
 
Plac Czarnieckiego
 
Ul. Konarskiego
 
Ul. Krakowskie Przedmieście
 
Ul. Pijarska
 
Ul. Rwańska
 
Ul. Rycerska
 
Ul. Szewska

Układ urbanistyczny Starego Miasta posiada rangę krajową[33] i stanowi jeden z najciekawszych w Polsce środkowej zespołów dawnej zabudowy miejskiej[3]. Układ ten ukształtował się w XIII/XIV wieku i zachował się do dzisiaj bez większych zmian[33].

W wyniku licznych pożarów, zniszczeń wojennych i przebudów większość kamienic posiada elewacje klasycystyczne z XIX w., jednak zdarzają się zachowane starsze detale architektoniczne[33]. Jeszcze w początkach XX w. część domów przy rynku miała podcienia[27].

Zabytki

edytuj
Rejestr zabytków

Całe Stare Miasto wpisane jest do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa pod numerem 89-IX-35 z 24.07.1948, z 1.02.1962 i z 23.02.2004 jako „dzielnica staromiejska – plac Trybunalski”[37]. Tym samym ochronie podlega staromiejski układ przestrzenny, m.in. linie regulacyjne ulic, skala i typ zabudowy, układ komunikacyjny oraz układ pierzei[38].

Do rejestru zabytków wpisane są też następujące obiekty z obszaru Starego Miasta[37][39]:

Dwa zabytki z rejestru – zespół klasztorny jezuitów oraz kościół farny św. Jakuba – znajdują się na liście zabytków reprezentatywnych i priorytetowych dla województwa łódzkiego[38].

Niektóre zabytki z epoki staropolskiej w centrum Piotrkowa, takie jak Zamek Królewski czy klasztor i kościół bernardynów, znajdują się poza obszarem Starego Miasta i dawnych murów miejskich[40].

Gminna ewidencja zabytków

Do gminnej ewidencji zabytków miasta Piotrkowa Trybunalskiego, oprócz obiektów z rejestru zabytków, są też wpisane budynki[41]:

  • Plac Czarnieckiego 2, 3, 4, 5, 8
  • Plac Kościuszki 7
  • ul. Grodzka 3
  • ul. Łazienna Mokra 4, 6
  • ul. Pijarska 1, 3, 7
  • ul. Rwańska 5, 9
  • ul. Rycerska 5, 8, 14
  • ul. Sieradzka 2, 3, 5, 10
  • ul. Szewska 1, 10
  • ul. Wojska Polskiego 20, 22

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Mapa z jednostkami pomocniczymi. Rada Miasta Piotrkowa Trybunalskiego. [dostęp 2019-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-13)].
  2. ↑ Osiedle „Centrum”. Rada Miasta Piotrkowa Trybunalskiego. [dostęp 2019-11-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-13)].
  3. ↑ a b Stare Miasto. Centrum Informacji Turystycznej. Urząd Miasta Piotrkowa Trybunalskiego. [dostęp 2019-11-22].
  4. ↑ a b Gminny program opieki nad zabytkami 2014 ↓, s. 12.
  5. ↑ OpenStreetMap. [dostęp 2019-11-28].
  6. ↑ Gminny program opieki nad zabytkami 2014 ↓, s. 92.
  7. ↑ a b c Sadowski 2013 ↓, s. 269.
  8. ↑ a b c Baran-Kozłowski 2017 ↓, s. 21.
  9. ↑ a b Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 83–84.
  10. ↑ a b Baran-Kozłowski 2017 ↓, s. 26.
  11. ↑ Baran-Kozłowski 2017 ↓, s. 29-30.
  12. ↑ Baran-Kozłowski 2017 ↓, s. 27.
  13. ↑ Baran-Kozłowski 2017 ↓, s. 31.
  14. ↑ Baran-Kozłowski 2017 ↓, s. 34.
  15. ↑ Baran-Kozłowski 2017 ↓, s. 33-34.
  16. ↑ a b c d e f Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 86.
  17. ↑ a b c d e f g h Atlas historyczny Polski 1998 ↓, s. 92.
  18. ↑ a b c d Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 87.
  19. ↑ Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 86–87.
  20. ↑ a b c Sadowski 2013 ↓, s. 270.
  21. ↑ a b c Atlas historyczny Polski 1998 ↓, s. 93.
  22. ↑ a b Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 78.
  23. ↑ a b Atlas historyczny Polski 1998 ↓, s. 91.
  24. ↑ Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 80.
  25. ↑ a b Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 83.
  26. ↑ Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 80, 82.
  27. ↑ a b c Kalinowski i Rutkowski 1954 ↓, s. 89.
  28. ↑ Atlas historyczny Polski 1998 ↓, s. 94.
  29. ↑ a b c d e f Sadowski 2013 ↓, s. 271.
  30. ↑ Sadowski 2013 ↓, s. 271–272.
  31. ↑ a b c d e f g Sadowski 2013 ↓, s. 272.
  32. ↑ a b Włodarczyk 2004 ↓, s. 337.
  33. ↑ a b c d Gminny program opieki nad zabytkami 2014 ↓, s. 17.
  34. ↑ a b Program rewitalizacji dla Miasta Piotrkowa Trybunalskiego 2016 ↓, s. 19.
  35. ↑ Piotrków filmowy. Urząd Miasta Piotrkowa Trybunalskiego. Oficjalny portal miejski.. [dostęp 2019-11-29].
  36. ↑ a b Joanna Podgórska: Piotrków Trybunalski – miasto wielu planów. Polityka, 2014-06-15. [dostęp 2019-12-13].
  37. ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2019-11-22].
  38. ↑ a b Gminny program opieki nad zabytkami 2014 ↓, s. 27.
  39. ↑ Mapa – Zabytek.pl. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2019-11-29].
  40. ↑ Gminny program opieki nad zabytkami 2014 ↓, s. 18, 20.
  41. ↑ Gminny program opieki nad zabytkami 2014 ↓, s. 35-45.

Bibliografia

edytuj
  • Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Część II Komentarz Indeksy. Henryk Rutkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, 1998. ISBN 83-86301-75-9.
  • Wojciech Baran-Kozłowski. Prastare dzieje Piotrkowa – czyli słów parę o mieście Piotrkowie. „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”. t. 18 z. 2, s. 21–37, 2017. 
  • Gminny program opieki nad zabytkami gminy miasta Piotrków Trybunalski na lata 2015–2018, Dziennik Urzędowy Województwa Łódzkiego, 2014.
  • Wojciech Kalinowski, Henryk Rutkowski. Piotrków Trybunalski. „Ochrona Zabytków”. 7/2 (25), s. 77-93, 1954. 
  • Program rewitalizacji dla Miasta Piotrkowa Trybunalskiego do 2023 roku, Rada Miasta Piotrkowa Trybunalskiego, 2016.
  • Łukasz M. Sadowski. Piotrków Trybunalski : miasto królewskie i miasto gubernialne. „Sztuka Europy Wschodniej”. 1, s. 269-277, 2013. 
  • Zdzisław Włodarczyk. Piotrków na przełomie XVIII i XIX w. w świetle zestawień Oswalda. „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”. 6, s. 329–339, 2004. 
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Stare_Miasto_w_Piotrkowie_Trybunalskim&oldid=69440001”