Wikipedia

Stanowisko paleontologiczne w Dzikowcu

stanowisko paleontologiczne w Polsce

Stanowisko paleontologiczne w Dzikowcu – klasyczne[1] stanowisko paleontologiczne górnego dewonu (famenu) i dolnego karbonu (turneju), położone w Dzikowcu (Sudety) na górze Wapnicy[2], jedno z najistotniejszych naukowo stanowisk paleontologicznych w Polsce[3].

Widok wsi Dzikowiec od zachodu; w głębi (za wsią) między innymi góra Wapnica

Historia badań

edytuj

Pierwszą wzmiankę o kamieniołomach wapienia w Dzikowcu podał w 1797 r. Leopold von Buch[4], który w 1839 r. opisał stamtąd faunę głowonogów[5]. Spośród geologów niemieckich, którzy prowadzili tu badania naukowe, można wymienić Emila Tietzego(inne języki)[6], Fritza Frecha[7], Georga Güricha[8], Carla Renza[9][10], Ottona Heinricha Schindewolfa(inne języki)[11] i Ericha Bederkego[12]. Po 1945 pracowali tu przede wszystkim geolodzy polscy, między innymi Józef Oberc[13], Joanna Haydukiewicz[14], Błażej Berkowski[15] i Jerzy Dzik[16].

Zbiory paleontologiczne z Dzikowca znajdują się między innymi w Muzeum Geologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego[17].

Opis stanowiska

edytuj

Położenie

edytuj

Stanowisko paleontologiczne znajduje się na południe od Gór Sowich, na północno-zachodnim krańcu Gór Bardzkich, na wzgórzu Wapnica, około 300 m na SE od wsi Dzikowiec (dawna niemiecka nazwa Ebersdorf bei Neurode; w niektórych źródłach nazwa polska Dzikowiec Kłodzki)[2][18].

Stratygrafia

edytuj

W spągu profilu znajduje się gabro. Wyżej następują:

  • zlepieniec z wielkich bloków gabra [jednostka α według numeracji Güricha[8]];
  • wapień podstawowy ze Sphaerocodium zimmermanii[2] (dawniej datowany na fran, ale obecnie uznaje się to za niepewne[15]; w części kamieniołomu badanej przez Güricha profil różni się w szczegółach i odpowiadają mu jednostki β, γ i δ[8][15]);
  • wapień główny z koralowcami (ok. 40 m; jednostka ε);
  • wapienie z fauną głowonogów (ok. 8 m; jednostka ζ).

Ta część sekwencji (α–ζ) zaliczana jest do formacji z Wapnicy[19].

Nad sekwencją wapienną znajduje się cienki pakiet czarnych łupków (formacja z Gołogłowów)[19], a powyżej miąższy zespół piaskowców karbońskich (facja kulmu; jednostka η, formacja z Nowej Wsi)[2].

Biota kopalna

edytuj

Znaczenie stanowiska w Dzikowcu polega na tym, że: biota dewońska jest tu bardzo bogata, przede wszystkim znaleziono tu kilkadziesiąt gatunków głowonogów; stanowisko to jest miejscem typowym dla licznych taksonów kopalnych; niektóre z występujących tu gatunków znane są tylko z nielicznych miejsc na świecie. Tak na przykład klimenie z rodzaju Soliclymenia Schindewolf, 1937 znane są tylko z czterech lokalizacji (z Dzikowca, dwóch miejsc w Niemczech i jednego w Chinach)[20].

 
Pseudarietites silesiacus Frech, 1902, goniatyt opisany z turneju Dzikowca

Z wapienia podstawowego opisano glony (najprawdopodobniej sinice)[21] Sphaerocodium zimmermannii Rothpletz[22]. Z wapienia głównego [jednostka ε] podano dziewięć gatunków koralowców czteropromiennych, z czego z tego stanowiska opisano dwa nowe gatunki z rodzaju Scruttonia Tcherepnina, 1974[15]; z tego poziomu opisano też stromatoporoidy[23]. Z czarnych łupków, leżących pomiędzy jednostkami ζ i η, opisano heterokorala Oligophylloides weyeri Berkowski, 2002[15]. Z niektórych warstw profilu w Dzikowcu znane są też ryby spodouste[24], mikrofauna (konodonty[25] i otwornice[26][15]) oraz mikroflora (akritarchy i zarodniki)[25].

Najbogatsza fauna występuje w górnej części formacji z Wapnicy [wapień klimeniowy, jednostka ζ według numeracji Güricha]. Znana jest stamtąd bardzo bogata fauna głowonogów, datowana na famen VI (piętro Wocklumeria)[18] i turnej (piętro Gattendorfia)[27].

Z dolnej (fameńskiej) części wapienia klimeniowego podano 49 taksonów (głównie gatunków, kilka odmian) goniatytów i klimenii, a ponadto kilkanaście gatunków łodzików, małży, ramienionogów i trylobitów[18]. Opisano stąd między innymi: kilka gatunków rodzaju Glatziella Renz, 1914[9], nazwanego od niemieckiej nazwy Kłodzka (Glatz), w tym gatunek typowy G. helenae (Renz, 1914)[10]; gatunek Soliclymenia solarioides (von Buch, 1839) (typ rodzaju Soliclymenia Schindewolf, 1937)[11]; gatunek Trochoclymenia wysogorskii (Frech, 1902)[7] (typ rodzaju Trochoclymenia Schindewolf, 1929; gatunek znany z dwóch miejsc na świecie)[28]. Gatunek Cymaclymenia silesiaca (Renz, 1913) jest znany z tego jednego miejsca na świecie[28]. Z tej części profilu pochodzi również trylobit Helioproetus ebersdorfensis (Richter, 1913)[29], nazwany od niemieckiej nazwy Dzikowca (Ebersdorf)[30].

Z górnej (turnejskiej) części tego wydzielenia (jednostki ζ) podano 17 gatunków głowonogów karbońskich[27][31]. Opisano stąd Pseudarietites silesiacus Frech, 1902 (łac. silesiacus – śląski), gatunek typowy rodzaju Pseudarietites Frech, 1902[7].

Historia interpretacji trójkątnych klimenii

edytuj

Heteromorficzne głowonogi późnego famenu, których jednym z głównych miejsc występowania w skali światowej jest odsłonięcie w Dzikowcu, były jednym z argumentów, który skłonił Ottona H. Schindewolfa do sformułowania teorii ewolucji, w której znaczną rolę odgrywała ortogeneza. Według Schindewolfa dzieje poszczególnych linii ewolucyjnych można porównać do historii życia osobników. Tak jak osobniki przeżywają młodość, dojrzałość i starość, tak samo linie ewolucyjne przechodzą przez etapy typogenezy, typostazy i typolizy[32] (cały taki cykl nazywa się typostrofem)[33]. Nietypowe kształty klimenii późnego famenu miały być dowodem starości filogenetycznej tej linii (typolizy), która rzeczywiście wymiera na granicy dewon–karbon[34].

Obecnie jednak wykazano, że nietypowe kształty niektórych późnofameńskich klimenii mają znaczenie adaptatywne[35]. Wymarcie tej grupy amonitowatych wiąże się natomiast z wymieraniem na granicy dewon–karbon, czyli wydarzeniem Hangenberg(inne języki)[36].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Błażej Berkowski, Astogeny of amural colonial Rugosa from the Famennian of the Sudetes - a palaeoenvironmental study, „Acta Geologica Polonica”, 51 (2), 2001, s. 109–120 [dostęp 2024-04-27] (ang.).
  2. ↑ a b c d Jolanta Muszer, Joanna Haydukiewicz, Kamieniołom w Dzikowcu jako obiekt geoturystyczny i jego znaczenie dla badań utworów górnego paleozoiku w Sudetach, [w:] Tadeusz Słomka (red.), Geotourism a variety of aspects, Kraków 2011, s. 243–257 (ang. • pol.).
  3. ↑ Adam Tadeusz Halamski, Les richesses géologiques de la Pologne, „Bulletin mensuel de la Société linnéenne de Lyon”, 70 (10), 2001, s. 242–243, DOI: 10.3406/linly.2001.11409 [dostęp 2024-04-27] (fr.).
  4. ↑ Leopold von Buch, Versuch einer mineralogischen Beschreibung von Landeck, Breslau–Hirschberg–Lissa: Korn, 1797, s. 33 [dostęp 2024-04-27] (niem.).
  5. ↑ Leopold von BUCH, Ueber Goniatiten und Clymenien in Schlesien, etc. [With plates.], 1839 [dostęp 2024-04-27] (niem.).
  6. ↑ Emil Tietze, Ueber die devonischen Schichten von Ebersdorf unweit Neurode in der Grafschaft Glatz, „Palaeontographica”, 3, 1870, s. 108–158.
  7. ↑ a b c Fritz Frech, Uber devonische Ammoneen, „Beiträge zur Paläontologie und Geologie Österreich-Ungarns und des Orients”, 14, 1902, s. 27–112.
  8. ↑ a b c Georg Gürich, Zur Discussion über das Profil von Ebersdorf, „Zeitschrift der Deutschen Geologischen Geselschaft”, 54, 1902, s. 57–65.
  9. ↑ a b Carl Renz, Neue Fossilfunde aus dem Ebersdorfer Devonkalk, „Jahres-Bericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Cultur”, 91, Abt. VI, Sect. c, Breslau 1914, s. 1–21.
  10. ↑ a b Carl Renz, Neue Arten aus dem Clymenienkalk von Ebersdorf in Schlesien, „Jahrbuch der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt zu Berlin”, 34 (1), 1914, s. 99–129.
  11. ↑ a b Otto Schindewolf, Zur Stratigraphie und Paläontologie der Wocklumer Schichten (Oberdevon), „Abhandlungen der Preußischen Geologischen Landesanstalt”, 178, 1937, s. 1–132.
  12. ↑ Erich Bederke, Das Devon in Schlesien und das Alter des Sudetenfaltung, „Forschritte der Geologie und Paleontologie”, 7, 1924, s. 1–50.
  13. ↑ Józef Oberc, Region Gór Bardzkich (Sudety). Przewodnik dla geologów, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1957, s. 232–245.
  14. ↑ Joanna Haydukiewicz, Stratigraphy of Paleozoic rocks of the Góry Bardzkie and some remarks on their sedimentation (Poland), „Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen”, 179 (2/3), 1990, s. 275–284.
  15. ↑ a b c d e f Błażej Berkowski, Famennian Rugosa and Heterocorallia from southern Poland, „Palaeontologia Polonica”, 61, 2002, s. 3–88.
  16. ↑ Jerzy Dzik, The Famennian "Golden Age" of conodonts and ammonoids in the Polish part of the Variscan sea, „Palaeontologia Polonica”, 63, 2006, s. 1–360.
  17. ↑ Jadwiga Gorczyca-Skała, Joanna Solecka, Muzeum Geologiczne im. Henryka Teisseyre’a Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Zbiory paleontologiczne-faunistyczne z obszaru Polski, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, 1527, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993, s. 1–53, ISBN 83-229-0942-X, ISSN 0525-4132.
  18. ↑ a b c Stanisław Lewowicki, Fauna wapieni klimeniowych z Dzikowca Kłodzkiego, „Biuletyn Instytutu Geologicznego”, 146, 1959, s. 73–118.
  19. ↑ a b Ryszard Marcinowski, Słownik jednostek litostratygraficznych Polski. Tom I: jednostki formalne prekambru i paleozoiku [online], 2004.
  20. ↑ Dieter Korn, Robert Niedźwiedzki, Jan Bartosz Posieczek, Age, distribution, and phylogeny of the peculiar Late Devonian ammonoid Soliclymenia, „Acta Geologica Polonica”, 55 (2), 10 czerwca 2005, s. 99–108 [dostęp 2024-04-27] (ang.).
  21. ↑ R. Riding, Calcareous Algae and some Associated Microfossils from Ancient Wall Reef Complex (Upper Devonian), Alberta, „AAPG Bulletin”, 56 (3), pubs.geoscienceworld.org, 1972, s. 648 [dostęp 2024-04-27].
  22. ↑ A. Rothpletz, Ueber Sphaerocodium zimmermanni n. sp., eine Kalkalge aus dem Oberdevon Schlesiens, „Jahrbuch der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt und Bergakademie zu Berlin”, 32 (2), 1914, s. 112–117.
  23. ↑ Bruno Mistiaen, Dieter Weyer, Late Devonian stromatoporoid from the Sudetes Mountains (Poland), and endemicity of the Upper Famennian to Uppermost Famennian (=“Strunian”) stromatoporoid fauna in western Europe, „Senckenbergiana lethaea”, 79 (1), 1999, s. 51–61, DOI: 10.1007/BF03043214, ISSN 0037-2110 (ang.).
  24. ↑ Michał Ginter, O., 2021. . , . Olga Wilk, Middle Palaeozoic chondrichthyans and the associated ichthyofauna from southern Poland: a review, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 91 (3), 2021, s. 253 –286.
  25. ↑ a b Hanna Matyja i inni, The Devonian/Carboniferous boundary interval in Poland: multidisciplinary studies in pelagic (Holy Cross Mountains and Sudetes) and ramp (Western Pomerania) successions, „Palaeobiodiversity and Palaeoenvironments”, 101 (2), 2021, s. 421–472, DOI: 10.1007/s12549-020-00442-3, ISSN 1867-1608 (ang.).
  26. ↑ Tatiana Woroncowa-Marcinowska, Latest Devonian silicified agglutinated foraminifera near the Hangenberg event horizon from Kowala (Holy Cross Mountains) and Wapnica Quarries (Sudetes), Poland, [w:] M.A. Kaminski, L. Alegret (red.), Proceedings of the Ninth International Workshop on Agglutinated Foraminifera, „Grzybowski Foundation Special Publication”, 22, 2017, s. 251–261.
  27. ↑ a b Dieter Weyer, Zur Ammonoideen-Fauna der Gattendorfia-Stufe von Dzikowiec/(Ebersdorf) in Dolny Slask (Niederschlesien), Polen, „Berichte der Geologischen Gesellschaft in der DDR”, 10 (4), 1965, s. 443–464.
  28. ↑ a b Jerzy Dzik, The Famennian "Golden Age" of conodonts and ammonoids in the Polish part of the Variscan sea, „Palaeontologia Polonica”, 63, 2006, s. 1–360.
  29. ↑ Helioproetus ebersdorfensis [PBDB Taxon] [online], paleobiodb.org [dostęp 2024-04-29].
  30. ↑ Rudolf Richter, Beiträge zur Kenntnis devonischer Trilobiten. II. Oberdevonische Proetiden, „Abhandlungen der Senckenbergischen naturforschenden Gesellschaft”, 31, 1913, s. 341–393.
  31. ↑ Jerzy Dzik, Emergence and succession of Carboniferous conodont and ammonoid communities in the Polish part of the Variscan sea, „Acta Palaeontologica Polonica”, 42 (1), s. 57–170.
  32. ↑ Georgy S Levit, Lennart Olsson, Evolution on rails: Mechanisms and levels of orthogenesis, „Annals for the History and Philosophy of Biology”, 11, 2006, s. 97–136.
  33. ↑ Otto H. Schindewolf, Grundfragen der Paläontologie, Schweizerbart, 1950, s. 506.
  34. ↑ Adam Tadeusz Halamski, Deux approches de la paléontologie. 2e partie : Paléontologie comme science nomothétique, „Bulletin de la Société Linnéenne de Lyon”, 72 (1), 2003, s. 13–16, DOI: 10.3406/linly.2003.13436 [dostęp 2024-04-29].
  35. ↑ Dieter Korn, Paedomorphosis of ammonoids as a result of sealevel fluctuations in the Late Devonian Wocklumeria Stufe, „Lethaia”, 28 (2), 1995, s. 155–165, DOI: 10.1111/j.1502-3931.1995.tb01606.x, ISSN 0024-1164 [dostęp 2024-04-29] (ang.).
  36. ↑ Dieter Korn, The ammonoid faunal change near the Devonian-Carboniferous boundary, „Annales de la Société géologique de Belgique”, 115 (2), 1993, s. 581–593.

Linki zewnętrzne

edytuj
  • Dzikowiec w Ikonotece Instytutu Paleobiologii PAN
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Stanowisko_paleontologiczne_w_Dzikowcu&oldid=73829440”