Wikipedia

SMS Undine (1902)

niemiecki krążownik lekki
Zobacz też: inne jednostki pływające o tej nazwie.

SMS Undine – niemiecki krążownik lekki (konstrukcyjnie krążownik pancernopokładowy, klasyfikowany jako mały krążownik – niem. Kleiner Kreuzer(inne języki)) z początku XX wieku, jedna z 10 zbudowanych jednostek typu Gazelle. Okręt miał wyporność pełną 3112 ton i osiągał prędkość 21,5 węzła, a jego główne uzbrojenie stanowiło 10 dział kalibru 10,5 cm i dwie wyrzutnie torped kalibru 45 cm.

SMS Undine
Ilustracja
SMS „Undine” w morzu
Klasa

krążownik lekki

Typ

Gazelle

Historia
Stocznia

Howaldtswerke, Kilonia Cesarstwo Niemieckie

Położenie stępki

28 września 1901

Wodowanie

11 grudnia 1902

 Kaiserliche Marine
Nazwa

SMS „Undine”

Wejście do służby

5 stycznia 1904

Zatopiony

7 listopada 1915

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

normalna: 2706 ton
pełna: 3112 ton

Długość

całkowita: 105 metrów
104,4 metra na wodnicy

Szerokość

12,4 metra

Zanurzenie

4,81–5,63 metra

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 8000 KM
9 kotłów, 2 śruby
Prędkość

21,5 węzła

Zasięg

4400 Mm przy prędkości 12 węzłów

Uzbrojenie
10 dział kal. 10,5 cm (10 × I)
10–14 działek kal. 3,7 cm (10 × I)
5 torped
Wyrzutnie torpedowe

2 × 45 cm (2 × I)

Opancerzenie
pokład: 20–25 mm
skosy: 50 mm
wieża dowodzenia(inne języki): 20–80 mm
maski dział: 50 mm
Załoga

256 osób

Multimedia w Wikimedia Commons

Krążownik został zwodowany 11 grudnia 1902 roku w stoczni Howaldtswerke w Kilonii, a 5 stycznia 1904 roku wcielono go do służby w Kaiserliche Marine. Nazwa jednostki pochodziła od mitologicznych boginek Ondyn; był drugim okrętem w niemieckiej flocie o tej nazwie. SMS „Undine” służył na Morzu Północnym i Bałtyckim, biorąc udział w I wojnie światowej. Okręt został zatopiony 7 listopada 1915 roku na Bałtyku przez brytyjski okręt podwodny HMS E19.

Projekt i budowa

edytuj
 
Wodowanie krążownika „Undine” w 1902 roku

Objęcie tronu Cesarstwa Niemieckiego przez Wilhelma II w 1888 roku spowodowało początek rozbudowy floty wojennej, niezbędnej do zdobycia i utrzymania zamorskich posiadłości[1]. Oprócz budowy floty liniowej, mającej w przyszłości stanowić zagrożenie dla Royal Navy, potrzebna była rozbudowa sił lekkich, których zadaniem była służba patrolowa na wodach metropolii oraz reprezentowanie niemieckiej bandery oraz obrona interesów Cesarstwa w koloniach[1]. Do końca lat 80. XIX wieku rolę tę spełniały korwety o napędzie parowo-żaglowym, kanonierki i awiza[1][2]. W latach 90. XIX wieku zbudowano nowe jednostki przeznaczone zarówno do służby kolonialnej, jak też współdziałania z flotą krajową, którymi były nieopancerzone krążowniki(inne języki) IV klasy typu Bussard(inne języki), krążownik III klasy „Gefion”(inne języki) oraz awiza „Greif”(inne języki) i „Hela”(inne języki)[2][3]. Na bazie tego ostatniego okrętu w latach 1895–1896 w biurze konstrukcyjnym Urzędu Marynarki Rzeszy opracowano projekt nowoczesnych krążowników IV klasy zdolnych do operacji z flotą liniową i do służby kolonialnej, o nieco powiększonej wyporności, prędkości 20 węzłów i uzbrojeniu porównywalnym z o wiele droższym „Gefionem”, zaakceptowany przez kierownictwo Kaiserliche Marine[2][3]. W uchwalonej w 1898 roku przez Reichstag ustawie morskiej zagwarantowano środki na budowę czterech krążowników IV klasy, powiększając ich liczbę do 10 po przyjęciu w 1900 roku drugiej ustawy morskiej (łącznie 50 mln marek do wykorzystania w latach 1897–1904)[3][4]. W 1899 roku zmieniono klasyfikację krążowników IV klasy na małe krążowniki (niem. Kleiner Kreuzer(inne języki))[2][5].

Krążownik został zamówiony pod tymczasową nazwą „Kleiner Kreuzer J”[6][7]. Zbudowany został w stoczni Howaldtswerke w Kilonii pod numerem stoczniowym 390, będąc jedyną jednostką typu Gazelle powstałą w tej stoczni[7][8]. Stępkę krążownika położono 28 września 1901 roku, a ceremonia wodowania odbyła się 11 grudnia 1902 roku, w obecności prezydenta Stowarzyszenia Floty Niemieckiej (niem. Flottenverein) Ottona II zu Salm-Horstmar(inne języki) (matką chrzestną została jego żona, księżna Rosa zu Salm-Horstmar)[9][10]. Nazwa okrętu pochodziła od mitologicznych żywiołaków wody, boginek Ondyn[11]. Koszt budowy okrętu wyniósł 4 653 000 marek[7].

Dane techniczne

edytuj

Charakterystyka ogólna

edytuj

Okręt był małym krążownikiem o sylwetce podobnej do poprzedników („Hela” i „Gefion”), różniąc się od tego ostatniego dwoma wysokimi kominami zamiast trzech[12]. Kadłub o poprzeczno-wzdłużnym układzie wiązań podzielony był za pomocą 11 grodzi na 12 przedziałów wodoszczelnych, a dno podwójne obejmowało 46% jego długości[13]. Krążownik miał taranowy, zaokrąglony dziób, połączone pomostami podwyższone pokłady dziobowy i rufowy, dwa maszty, prosty kil i dwie stępki boczne oraz krążowniczą rufę[14]. W odróżnieniu od prototypowego „Gazelle” pomost bojowy z opancerzonym stanowiskiem dowodzenia(inne języki) znajdowały między przednim masztem a pierwszym kominem[15][16]. Zapasowe stanowisko dowodzenia znajdowało się za drugim masztem[17].

Długość całkowita okrętu wynosiła 105 metrów (104,4 metra na wodnicy), szerokość 12,4 metra i zanurzenie od 4,81 metra na dziobie do 5,63 metra na rufie[7][18]. Wyporność normalna (konstrukcyjna) wynosiła 2706 ton, a pełna 3112 ton[7][18].

Załoga jednostki składała się z 256 oficerów, podoficerów i marynarzy[3][19][a]. Kabiny podoficerskie, oficerskie i dowódcy znajdowały się w części rufowej, a kubryk marynarzy na dziobie; umywalnie marynarzy znajdowały się na śródokręciu za nadburciami[17].

Urządzenia napędowe i pomocnicze

edytuj

Okręt był napędzany przez umieszczone w dwóch maszynowniach dwie trzycylindrowe pionowe maszyny parowe potrójnego rozprężania wyprodukowane w macierzystej stoczni, które poruszały poprzez wały napędowe dwie trójłopatowe śruby napędowe o średnicy 3,5 metra każda[7][17]. Para o ciśnieniu roboczym 15 at dostarczana była przez dziewięć kotłów wodnorurkowych Marinekessel (wyprodukowanych przez zakłady A.G. Germania z Berlina), o łącznej powierzchni grzewczej 2300 m², wyposażonych łącznie w 18 palenisk, zainstalowanych w dwóch kotłowniach[7][17]. Kotły były opalane węglem, którego normalny zapas wynosił 380, a maksymalny 700 ton[7][17].

Nominalna moc siłowni wynosiła 8000 KM przy 165 obr./min, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 21,5 węzła[7][17][b]. Zasięg wynosił 4400 mil morskich przy prędkości 12 węzłów[7][17]. Na rufie znajdował się pojedynczy półzrównoważony ster[7][17].

Energia elektryczna (prąd stały o napięciu 110 V) wytwarzana była przez trzy prądnice napędzane silnikami Diesla o łącznej mocy 110 kW[7][17].

Uzbrojenie

edytuj

Główne uzbrojenie krążownika składało się z 10 pojedynczych szybkostrzelnych dział kalibru 10,5 cm SK C/97 L/40[8][20]. Dwa działa zostały umieszczone obok siebie na pokładzie dziobowym, dwa w identycznej konfiguracji na pokładzie rufowym, a pozostałe sześć zainstalowano w sponsonach na śródokręciu (wszystkie osłonięte pancernymi maskami)[21]. Masa działa wynosiła 1750 kg, a jego długość całkowita 4,475 metra; długość samej lufy wynosiła 4,2 metra, a jej masa 1555 kg[20][22]. Działa wykorzystywały pociski przeciwpancerne i burzące o masie od 14,25 do 18,2 kg wystrzeliwane za pomocą ładunków miotających o masie 3,18 kg[22]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -10 do +30°, a maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością wylotową od 690 do 840 m/s pocisku wynosiła 12 200 metrów[20]. Kąt ostrzału ośmiu dział mogących strzelać w kierunku dziobu i rufy wynosił 150°, a dwóch dział umieszczonych centralnie na śródokręciu 120°[20]. Zapas amunicji wynosił 1500 sztuk (czyli 150 pocisków na działo)[7][20].

Artyleria małokalibrowa składała się początkowo z 10–14 pięciolufowych działek kalibru 3,7 cm Hotchkiss M1873[23][9]. W późniejszym czasie zostały zastąpione taką samą liczbą pojedynczych szybkostrzelnych dział Kruppa kalibru 5 cm L/40[23]. Masa działa z lawetą wynosiła 280 kg, a długość lufy 2 metry[23]. Działa wykorzystywały pociski o masie 1,75 kg, wystrzeliwane z prędkością wylotową 655 m/s na maksymalną odległość 6200 metrów (przy kącie podniesienia lufy 20°)[23].

Broń torpedową stanowiły dwie pojedyncze podwodne wyrzutnie kalibru 450 mm umieszczone na wysokości przedniego masztu z każdej burty, z łącznym zapasem pięciu torped[7][23]. Używane początkowo torpedy typu C45/91S miały długość 5,1 metra, masę 550 kg (w tym głowica bojowa 197 kg trotylu), a ich zasięg wynosił 500 metrów przy prędkości 33,5 węzła i 1200 metrów przy prędkości 27 węzłów[24][c].

Do kierowania ogniem artyleryjskim służyły dwa dalmierze, umieszczone nad głównym i zapasowym stanowiskiem dowodzenia[17].

Opancerzenie

edytuj

Podstawowym elementem pancerza był wykonany z dwóch warstw zwykłej stali i jednej warstwy stali Kruppa pokład pancerny o grubości maksymalnej 25 mm na dziobie i rufie oraz 20 mm na śródokręciu, a jego skosy miały grubość 50 mm (zrębnice 80 mm stali Kruppa)[7][17]. Maski dział kalibru 10,5 cm miały grubość 80 mm, a wieża dowodzenia chroniona była płytami o grubości od 20 do 80 mm (maski i wieża wykonane były ze stali Kruppa)[7][25]. Niezatapialność jednostki starano się powiększyć poprzez wypełnienie przestrzeni między poszczególnymi pomieszczeniami i elementami konstrukcyjnymi korkiem[7][20].

Wyposażenie

edytuj

Jako środki ratownicze i komunikacyjne okręt miał na wyposażeniu barkas z napędem parowym, pinasę, dwa kutry, dwa jole i łódź ratunkową (dinghy)[23]. Wyposażenie do walki nocnej stanowiły dwa reflektory, umieszczone na platformach na przednim i tylnym maszcie[21].

Malowanie

edytuj

Podczas służby na wodach metropolii okręt pomalowany był według wprowadzonego w 1896 roku schematu numer 96: kadłub w kolorze szarym; pokład, nadbudówki, maszty, kominy oraz działa z maskami w kolorze jasnoszarym, a ornamenty dziobowe i rufowe w kolorze żółtym[17].

Służba

edytuj

SMS „Undine” został wcielony do służby w Kaiserliche Marine 5 stycznia 1904 roku[11][26]. Pierwszym dowódcą okrętu został mianowany kmdr ppor. (niem. Korvettenkapitän) Karl Schaumann[9][10]. Podczas prób morskich(inne języki) „Undine” osiągnął prędkość 21,5 węzła przy przeciążeniu maszyn do 8696 KM (przy 163 obr./min)[7][17]. Na okręcie testowano również żyrokompas skonstruowany przez dra Anschütz-Kämpfe, który jednak nie działał prawidłowo (trafił do użytku dopiero w 1912 roku, po jego ulepszeniu)[10][27]. Po zakończeniu prób morskich, 23 marca „Undine” został przeniesiony do Wilhelmshaven i tam 30 marca wycofany ze służby[10][27].

10 stycznia 1905 roku krążownik, dowodzony przez kmdra ppor. Georga Scheida został ponownie wcielony do służby w Zespole Okrętów Szkolnych i Doświadczalnych (niem. Verband der Schul- und Versuchsschiffe), w którym zastąpił korwetę „Carola”(inne języki)[10][26]. 4 lutego jednostka przepłynęła do Kilonii, a w dniach 7–19 maja uczestniczyła w ćwiczeniach Zespołu Okrętów Szkolnych i Doświadczalnych (pod dowództwem kontradmirała Hugona Zeye(inne języki)), przeprowadzonych na wodach między wyspami Als a Rugią[27]. Między 1 a 7 sierpnia okręt wraz z krążownikami „Prinz Adalbert” i „Nymphe”(inne języki) wziął udział w nocnych manewrach, które polegały na odpieraniu pozorowanego ataku holowanych przez krążowniki lekkie torpedowców przez krążownik pancerny (ćwiczenia odbyły się w obecności cesarza Wilhelma II)[27][28]. We wrześniu nastąpiła zmiana dowódcy jednostki – kmdra ppor. Georga Scheida zastąpił kmdr ppor. Berthold Stechow(inne języki)[9][29][d]. Od 8 do 12 października okręty Zespołu przeprowadziły w pobliżu Helgolandu strzelania artyleryjskie oraz nocne manewry z jednostkami 4. Szkolnej Flotylli Niszczycieli (niem. Großen Torpedoboote)[27]. Podczas kolejnych ćwiczeń z okrętami 4. Flotylli, 17 listopada „Undine” staranował S 126, przecinając go na dwie części po zderzeniu w okolicy śródokręcia niszczyciela (rufowa część została staranowana także przez S 127)[27][29]. W wyniku kolizji śmierć poniosło 33 członków załogi zatopionego niszczyciela, a uszkodzony S 127 został odholowany przez krążownik do Kilonii[27][29][e].

Od 3 maja do 9 sierpnia 1906 roku krążownik przebywał w stoczni Kaiserliche Werft(inne języki) w Wilhelmshaven, przechodząc naprawę uszkodzonego w kolizji dziobu, a po jej zakończeniu uczestniczył w manewrach i ćwiczeniach Zespołu[27]. Między 10 a 27 lutego 1907 roku okręt ponownie był remontowany w Kaiserliche Werft, a następnie został włączony do 3. Eskadry Bojowej(inne języki), uczestnicząc w jej składzie w dniach 25 sierpnia – 8 września w jesiennych manewrach Hochseeflotte[27][29]. W październiku nowym dowódcą krążownika został kmdr ppor. Wilhelm Freiherr von Meerscheidt-Hüllessem[9][29][f].

Od 29 stycznia do 27 marca 1908 roku „Undine” przechodził zimową konserwację i naprawy, po zakończeniu których został przeniesiony do nowo utworzonej morskiej Szkoły Artylerii w Sonderburgu, uczestnicząc w rutynowych ćwiczeniach[27][29]. W kwietniu 1909 roku dowództwo okrętu objął kmdr ppor. Ulrich Lübbert(inne języki)[9][29][g]. W tym roku krążownik uczestniczył w letnim rejsie na Morzu Północnym, zawijając też w lipcu do Larvik i powracając następnie do Sonderburga (była to jedyna zagraniczna wizyta SMS „Undine”)[27][29]. Między 29 sierpnia a 11 września krążownik w składzie 3. Grupy Rozpoznawczej uczestniczył w jesiennych manewrach Hochseeflotte[27][29].

5 maja 1910 roku krążownik przy sztormowej pogodzie wyszedł z Sonderburga na pomoc parowcowi „Nordstern” z 300 pasażerami na pokładzie, odholowując statek do Kilonii[27][29]. We wrześniu nowym dowódcą jednostki mianowany został kmdr ppor. Victor Reclam[9][29][h]. Następnie od 26 września do 27 października okręt był remontowany w Stoczni Cesarskiej w Gdańsku[27][29]. 5 września 1911 roku „Undine” wziął udział w paradzie floty przed cesarzem Wilhelmem II[27][29]. W styczniu i lutym 1912 roku krążownik uczestniczył w akcji niesienia pomocy uwięzionym w lodzie w zachodniej części Morza Bałtyckiego statkom, uwalniając wraz z parowcem „Norder” trzy jednostki[27][29]. W kwietniu okręt został włączony do Dywizjonu Szkolnego, po czym w maju otrzymał nowego dowódcę, którym został kmdr por. (niem. Fregattenkapitän) Andreas Fischer; następnie przeszedł remont i 12 lipca w Gdańsku został wycofany ze służby, przechodząc do drugiej rezerwy[26][29].

I wojna światowa

edytuj

Po wybuchu I wojny światowej, 4 sierpnia 1914 roku krążownik został reaktywowany, po czym pod dowództwem kmdra por. Maxa Loescha(inne języki) został przydzielony do Sił Obrony Wybrzeża na Morzu Bałtyckim, uczestnicząc w rejsach dozorowych na wodach zachodniego Bałtyku, cieśniny Sund i linii Møn – Dornbusch(inne języki)[26][29]. Następnie „Undine” został przeniesiony do dywizjonu wydzielonego pod dowództwem kontradmirała Ehlera Behringa(inne języki), mającego prowadzić działania ofensywne we wschodniej części Bałtyku[27][29].

6 września „Undine” znalazł się w składzie silnego zespołu floty niemieckiej dowodzonego przez księcia Henryka Hohenzollerna (tworzyły go m.in. pancerniki 4. Eskadry „Braunschweig”(inne języki), „Elsaß”(inne języki), „Mecklenburg”(inne języki), „Schwaben”(inne języki), „Wettin”(inne języki), „Wittelsbach”(inne języki) i „Zähringen”, krążownik pancerny „Blücher”, krążowniki „Augsburg”(inne języki), „Gazelle” i „Strassburg”(inne języki) oraz niszczyciele), który udał się w kierunku Zatoki Fińskiej w celu wywabienia i zniszczenia rosyjskich okrętów[30][31]. Wypad zakończył się ostrzelaniem przez „Blüchera” patrolujących wejście do zatoki krążowników „Bajan” i „Pałłada” oraz zatopieniem parowca „Uleaborg” na wodach Zatoki Botnickiej[32][33]. 8 września „Undine” doznał awarii, z powodu której trafił na remont najpierw do Gdańska, a później do Kilonii[27][29]. W tym czasie nastąpiła zmiana dowódcy okrętu – nowym został kmdr ppor. Karl Windmüller(inne języki)[9][29]. Podczas pobytu w stoczni, w nocy z 14 na 15 września 22 członków załogi krążownika zostało wysłanych na pokładzie niszczyciela V 25 pod Kłajpedę, by wzmocnić oddział desantowy krążownika „Amazone”(inne języki), jednak ostatecznie nie wzięli oni udziału w walce[27][29].

Po zakończeniu remontu, od 18 października 1914 roku „Undine” pełnił służbę patrolową na wodach między Trelleborgiem a Sassnitz, a następnie został okrętem flagowym dowódcy Sił Obrony Wybrzeża, kontradmirała Roberta Mischke(inne języki)[27][29]. Między 13 a 18 kwietnia 1915 roku czasowo krążownik został włączony do składu dywizjonu wydzielonego, uczestnicząc między 14 a 17 kwietnia w ostrzale rosyjskich pozycji w pobliżu Butyngi (niem. Budendiekshof) i Kłajpedy[27][29]. 19 kwietnia okręt powrócił do Sił Obrony Wybrzeża, nadal uczestnicząc w rejsach dozorowych na wodach zachodniego Bałtyku[27][29].

7 listopada 1915 roku „Undine” wraz z niszczycielem V 154 eskortowały kursujący z Trelleborga do Sassnitz prom „Preußen”[27][29]. Podczas rejsu krążownik stał się celem ataku torpedowego przeprowadzonego przez brytyjski okręt podwodny HMS E19, dowodzony przez kmdra ppor. (ang. Lieutenant Commander) Francisa Cromie(inne języki)[27][29]. Okręt podwodny wystrzelił najpierw jedną torpedę, która trafiła w część dziobową „Undine” i spowodowała zatrzymanie uszkodzonej jednostki; następnie E19 wystrzelił drugą torpedę, która spowodowała eksplozję magazynu amunicji i zatonięcie krążownika na pozycji 54°59′N 13°51′E/54,983333 13,850000[34][35]. Większość załogi SMS „Undine” zostało podjętych z wody przez V 154 i „Preußen”, jednak w wyniku ataku na pokładzie krążownika zginęło 25 członków załogi[27][36][i].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Glock 2012 ↓, s. 59.
  2. ↑ a b c d Freivogel 2024a ↓, s. 5.
  3. ↑ a b c d Glock 2012 ↓, s. 61.
  4. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 5–6.
  5. ↑ Glock 2012 ↓, s. 62.
  6. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 6.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Gröner 1982 ↓, s. 127.
  8. ↑ a b Gogin 2024 ↓.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l Hildebrand, Röhr i Steinmetz 1982 ↓, s. 22.
  10. ↑ a b c d e Freivogel 2024b ↓, s. 23.
  11. ↑ a b Freivogel 2024a ↓, s. 7.
  12. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 7–8.
  13. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 8.
  14. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 8, 10.
  15. ↑ Glock 2012 ↓, s. 64.
  16. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 10–11.
  17. ↑ a b c d e f g h i j k l m Freivogel 2024a ↓, s. 11.
  18. ↑ a b Freivogel 2024a ↓, s. 14.
  19. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 13–14.
  20. ↑ a b c d e f Freivogel 2024a ↓, s. 12.
  21. ↑ a b Freivogel 2024a ↓, s. 10.
  22. ↑ a b Friedman 2011 ↓, s. 316.
  23. ↑ a b c d e f Freivogel 2024a ↓, s. 13.
  24. ↑ DiGiulian 2024a ↓.
  25. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 11–12.
  26. ↑ a b c d Hildebrand, Röhr i Steinmetz 1982 ↓, s. 22–23.
  27. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z Hildebrand, Röhr i Steinmetz 1982 ↓, s. 23.
  28. ↑ Freivogel 2024b ↓, s. 23, 25.
  29. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac Freivogel 2024b ↓, s. 25.
  30. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 139–140, 492.
  31. ↑ Kosiarz 1979 ↓, s. 90–94.
  32. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 140.
  33. ↑ Kosiarz 1979 ↓, s. 92–94.
  34. ↑ Freivogel 2024b ↓, s. 25–26.
  35. ↑ Gröner 1982 ↓, s. 129.
  36. ↑ Freivogel 2024b ↓, s. 26.

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 258, Jane 1970 ↓, s. 195 i Gogin 2024 ↓ podają, że załoga liczyła 249 osób, zaś Hildebrand, Röhr i Steinmetz 1982 ↓, s. 22 podają liczebność załogi od 270 do 329 osób.
  2. ↑ Glock 2012 ↓, s. 61 podaje, że moc siłowni wynosiła 8334 KM.
  3. ↑ Freivogel 2024a ↓, s. 13 podaje, że na okręcie używano torped typu C/06, jednak według DiGiulian 2024b ↓ stosowane one były na U-Bootach.
  4. ↑ Awansowany w trakcie dowodzenia krążownikiem na stopień kmdra por. (niem. Fregattenkapitän)[9].
  5. ↑ W 1906 roku S 126 został podniesiony i po remoncie powrócił w 1908 roku do służby[27][29].
  6. ↑ Awansowany w trakcie dowodzenia krążownikiem na stopień kmdra por.[9][29]
  7. ↑ Awansowany w trakcie dowodzenia krążownikiem na stopień kmdra por.[9][29]
  8. ↑ Awansowany w trakcie dowodzenia krążownikiem na stopień kmdra por.[9][29]
  9. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 189 i Kosiarz 1979 ↓, s. 205 podają, że poległo 24 członków załogi krążownika, natomiast Gröner 1982 ↓, s. 129 podaje, że na pokładzie „Undine” śmierć poniosło 14 osób.

Bibliografia

edytuj
  • Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
  • Tony DiGiulian: Torpedoes of Germany: 45 cm (17.7") C/06 and C/06 D. navweaps.com. [dostęp 2024-09-25]. (ang.).
  • Tony DiGiulian: Torpedoes of Germany: 45 cm (17.7") C45/91S. navweaps.com. [dostęp 2024-09-25]. (ang.).
  • Zvonimir Freivogel. Niemieckie krążowniki lekkie typu „Gazelle”. Część I. „Okręty Wojenne”. Nr 2 (184), 2024. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Zvonimir Freivogel. Niemieckie krążowniki lekkie typu „Gazelle”. Część III. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (186), 2024. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Norman Friedman: Naval Weapons of World War One. Guns, Torpedoes, Mines and ASW Weapons of All Nations. Great Britain: Seaforth Publishing, 2011. ISBN 978-1-84832-100-7. (ang.).
  • Michał Glock. Krążowniki Kaiserliche Marine. Małe krążowniki pierwszego pokolenia. „Morze, Statki i Okręty”. Nr 5 (123), 2012. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X. 
  • Ivan Gogin: GAZELLE light cruisers (1900 - 1904). Navypedia. [dostęp 2024-09-25]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Erich Gröner: Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945: Panzerschiffe, Linienschiffe, Schlachtschiffe, Flugzeugträger, Kreuzer, Kanonenboote. T. 1. München: Bernard & Graefe, 1982. ISBN 3-7637-4800-8. (niem.).
  • Hans H. Hildebrand, Albert Röhr, Hans-Otto Steinmetz: Die Deutschen Kriegsschiffe: Biographien: ein Spiegel der Marinegeschichte von 1815 bis zur Gegenwart. T. 6. Herford: Koehlers Verlagsgesellschaft mbH, 1982. ISBN 3-7822-0237-6. (niem.).
  • Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
  • Edmund Kosiarz: Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979. ISBN 83-215-3234-9.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=SMS_Undine_(1902)&oldid=74959565”