Relikwiarz kopułowy ze Skarbu Welfów

Relikwiarz kopułowy ze Skarbu Welfów (niem. Kuppelreliquiar aus dem Welfenschatz) – romański relikwiarz datowany na schyłek XII stulecia, ofiarowany katedrze Świętych Błażeja, Jana Chrzciciela i Tomasza Becketta w Brunszwiku. Należał do tzw. Skarbu Welfów, prezentowany jest w Kunstgewerbemuseum w Berlinie.

Relikwiarz kopułowy ze Skarbu Welfów

Widok ogólny. Na drzwiczkach widoczna scena Trzech Marii u grobu
Autor	nieznany złotnik koloński
Data powstania	4 ćwierć XII w.
Medium	złoto, srebro częściowo pozłacane, brąz, miedź, emalia, kość słoniowa, kość morsa; kucie, odlew, repusowanie, cyzelowanie; relief wypukły, rzeźba pełnoplastyczna
Wymiary	45,3 cm
Miejsce przechowywania
Miejscowość	Berlin
Lokalizacja	Kunstgewerbemuseum

Z inwentarza skarbca katedry brunszwickiej z 1482 r. wiadomo że w środku mieścił się mniejszy relikwiarz głowy św. Grzegorza z Nazjanzu. Wykonany został najprawdopodobniej w nadreńskiej Kolonii.

Wygląd

Relikwiarz jest zminiaturyzowaną wersją świątyni na planie krzyża greckiego. Pośrodku kwadratowa nawa z kopułą na okrągłym w rzucie tamburze. Dwustopniowy, pozłacany postument dźwigają usytuowane na narożach cztery pełnoplastycznie odlewane symbole Ewangelistów (tetramorphos). W architekturze relikwiarza charakterystyczne jest wyeksponowanie elementów tworzących konstrukcję oraz obfitą dekorację zarówno ornamentalną i tworzącą bogaty program ikonograficzny. Z kości słoniowej i kłów morsa wykonano dekorację rzeźbiarską. Tworzą ją cztery drzwiczki z reliefami ukazującymi Świętą Rodzinę, Trzech Króli, Grupę Ukrzyżowania oraz Trzy Marie. Przy ściankach nawy usytuowano figurki proroków, zaś przy tamburze kopuły figurki apostołów. Na nasadzie kopuły łacińska inskrypcja VENIT (AVTEM) IHC IN PARTES C(A)ESARE(A)E PHILIPPI ET INTERROGAVIT DISCIPVLOS SVOS DICENS + (Jezus przyszedł w okolice Cezarei Filipowej, pytał swych uczniów) z Ewangelii Mateusza (Mt 16,13-16), pozostała część tekstu figuruje na banderolach trzymanych przez Jezusa i apostołów.

Kolumienki, dachy, łuski kopuły oraz ścianki pokryte są emaliowaną dekoracją ornamentalną, głównie z motywami roślinnymi (kopuła, daszki nawy środkowej) i geometrycznymi (kolumienki, ścianki elewacji, pozostałe daszki).

Analiza

Relikwiarz kopułowy jest dziełem o bogatym programie ikonograficznym, który tworzą przede wszystkim elementy z kości morsa i kości słoniowej: zespoły figur umieszczonych pod arkadami oraz reliefy zdobiące cztery drzwiczki. Na tychże płaskorzeźbach zestawiono po dwa wątki bożonarodzeniowe, oraz pasyjne. Ewangeliczny wątek wyznania św. Piotra, stanowi tu koincydencję Starego i Nowego Testamentu, stąd ukazano zarówno wspomnianych w powyższym fragmencie Ewangelii proroków oraz Chrystusa i jego uczniów ze św. Piotrem na czele. W kontekście relikwiarza istotny jest zawarty w dalszej części Ewangelii wątek powołania Kościoła Apostolskiego; forma relikwiarza jest odniesieniem do Kościoła zarówno jako instytucji, oraz świątyni-sanktuarium gdzie zgromadzone zostały święte relikwie. Figurki symboli Ewangelistów (anioł, wół, orzeł i lew, tworzące razem tetramorphos) na których spoczywa ciężar relikwiarza stanowią m.in. podwaliny prawdy wiary głoszonej przez Kościół.

Relikwiarz, którego wygląd bardzo przypomina kopułowe świątynie na planie krzyża greckiego należy do klasycznych przykładów mikroarchitekury. Pojęcie to definiuje przełożenie na mniejszą skalę typowych dla budowli elementów występujących w różnych sztukach plastycznych oraz ogół niewielkich dzieł sztuki wiernie naśladujących dzieła budownictwa. Wygląd relikwiarza kopułowego (zważając na wspomnianego w źródłach relikwiarza św. Grzegorza z Nazjanzu) przypomina bizantyjskie budowle na planie centralnym, zaś niektóre elementy odwołują się do tradycji antycznej, przede wszystkim architekturze starożytnego Rzymu. O tym świadczą przyczółki, półkoliste łuki arkadowe spoczywające na kolumienkach z uwydatnionymi bazami i głowicami. Pomimo wynikających z niewielkiej skali uproszczeń, w kolumienkach arkad widoczne są formy porządku kompozytowego, zaś na tamburze kopuły toskańskiego.

W londyńskim Muzeum Wiktorii i Alberta zachowało się niemal bliźniacze dzieło, zarówno od strony strukturalnej (plan krzyża greckiego, kopuła na tamburze na skrzyżowaniu naw), technicznej (zastosowanie dużej ilości złota i srebra, emalii, figury z kości morsa), oraz warsztatowej (również wykonany w Kolonii). Londyński odpowiednik relikwiarza ze Skarbu Welfów, pełnił funkcję tabernakulum na hostie, które znajdowało się najprawdopodobniej w kościele Świętego Pantaleona w Kolonii.

Galeria

• 
  Widok ogólny. Na drzwiczkach widoczny relief z Trzema Królami
• 
  Święta Rodzina
• 
  Grupa Ukrzyżowania
• 
  Widok ogólny tabernakulum kopułowego w Muzeum Wiktorii i Alberta

Bibliografia

• Dietrich Kötzsche, Lothar Lambacher (Hrsg.), Höhepunkte romanischer Schatzkunst : die Kuppelreliquiare in London und Berlin und ihr Umkreis. Berlin: Staatliche Museen zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz, 2006. Austelungskatalog aus Kunstgewerbemuseum der Staatlichen Museen zu Berlin, Sept. 16-Nov. 19, Berlin 2006
• Lothar Lambacher (Hrsg.), Schätze des Glaubens. Meisterwerke aus dem Dommuseum Hildesheim und dem Kunstgewerbemuseum Berlin, Regensburg 2011
• Anton Legner, Romanische Kunst in Deutschland, München 1996
• Jochen Luckhardt, Franz Niehoff (Hrsg.), Heinrich der Löwe und seine Zeit. Herrschaft und Repräsentation der Welfen 1125–1235. Katalog der Ausstellung Braunschweig 1995, Band 2, München 1995.
• Zygmunt Świechowski, Lesław Nowak, Bogusława Gumińska, Sztuka romańska, Warszawa, 1989
• Rolf Toman (red.), Sztuka romańska. Architektura. Rzeźba. Malarstwo, Köln 2004

Linki zewnętrzne

• Informacje o relikwiarzu kopułowym ze Skarbu Welfów na stronie Berlińskich Muzeów Państwowych (niem.)