Powiśle (region)

współczesny region geograficzny i kulturowy obejmujący obszary nad dolną Wisłą

Powiśle, Dolne Powiśle[2][3][4][5][6], rzadziej Powiśle Gdańskie[7][8] (niem. Unteres Weichseltal) – współczesny region etnograficzny i geograficzny[9], obejmujący obszar nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu.

Powiśle
Dolne Powiśle, Powiśle Gdańskie
Państwa

 Polska

Stolica

Kwidzyn[1]

Ważniejsze miejscowości

Elbląg, Iława, Malbork, Sztum

Położenie na mapie
Mapa Powiśla

     Obszar właściwy Powiśla

     Obszar, który zaczęto zaliczać do Powiśla po 1945 r.

Granice

edytuj

Obszar ten w każdym znaczeniu nie wykracza poza połączone terytoria Pomezanii i Pogezanii, sięgające od dolnej Wisły po Pasłękę, które w późniejszym okresie podzielono na dwie inne krainy historyczne – ziemię malborską oraz Prusy Górne[10][11].

W ścisłym znaczeniu

edytuj

Powiśle najczęściej rozumiane jest jako obszar odpowiadający w przybliżeniu dawnej rejencji zachodniopruskiej (bez Żuław i Mierzei Wiślanej, za to poszerzonej o Zalewo), obejmującej:

  • według pierwotnego podziału:
  • według późniejszego podziału:
    • ziemię malborską (bez Żuław),
    • zachodnią część okręgu Prus Górnych (tzw. Pomezanię Książęcą).

Obszar ten przed II wojną światową był w istotnym odsetku zamieszkiwany przez ludność polską, obejmuje dzisiejszą wschodnią część woj. pomorskiego – powiaty: kwidzyński, sztumski oraz malborski (bez gmin Lichnowy, Miłoradz i Nowy Staw), a także północno-zachodnią część woj. warmińsko-mazurskiego – miasto Elbląg, powiat elbląski (bez gmin Pasłęk, Godkowo i Młynary), powiat iławski (bez gminy Lubawa), a także dawne miasteczko Biskupiec w powiecie nowomiejskim. Są to obszary położone na północ od ziemi chełmińskiej, na południowy zachód od Hockerlandii, na południe od Żuław Wiślanych oraz na północny zachód od granicy Mazur. Wisła oraz Nogat oddzielają na zachodzie Powiśle od Pomorza Gdańskiego.

Do miast Powiśla w powyższym, ścisłym znaczeniu należą:

Lp. Miasto Populacja Powierzchnia Województwo
1.   Elbląg 117 952 79,82 km²   warmińsko-mazurskie
2.   Kwidzyn 38 179 21,54 km²   pomorskie
3.   Malbork 37 898 17,2 km²   pomorskie
4.   Iława 33 128 21,88 km²   warmińsko-mazurskie
5.   Sztum 9746 4,59 km²   pomorskie
6.   Prabuty 8710 7,29 km²   pomorskie
7.   Susz 5586 6,67 km²   warmińsko-mazurskie
8.   Dzierzgoń 5413 3,90 km²   pomorskie
9.   Tolkmicko 2731 2,29 km²   warmińsko-mazurskie
10.   Zalewo 2165 8,22 km²   warmińsko-mazurskie
11.   Kisielice 2109 3,37 km²   warmińsko-mazurskie

Natomiast do leżących tam miejscowości, które z różnych przyczyn utraciły status miasta, należą również:

Lp. Dawne miasto Populacja Prawa miejskie Degradacja Województwo
1.   Gardeja 2282 1334 r. 1945 r.   pomorskie
2.   Biskupiec 1927 1331 r. 1946 r.   warmińsko-mazurskie

W poszerzonym znaczeniu

edytuj

Po 1945 roku znaczenie Powiśla usiłowano rozciągnąć dodatkowo na wszystkie inne regiony niż Warmia, Mazury i Żuławy Wiślane terytoria okręgu mazurskiego, które zostały włączone do Polski, a które w dwudziestoleciu międzywojennym nie należały do niej ani do Wolnego Miasta Gdańska.

W 1953 roku pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powiśle jako obszar obejmujący ówczesne powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, morąski, pasłęcki[12]. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego[13]. Rajmund Galon zdefiniował wówczas nowe granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu[14].

Miało to w zamyśle umożliwić całkowite wyparcie ze świadomości oraz języka potocznego, urzędowego i naukowego nazwy historycznej Prusy Górne, postrzeganej jako godzące w przynależność tych terenów do Polski. Obawy te nie były ówcześnie całkowicie bezpodstawne, jako że negowanie przynależności tych terenów do Polski stanowiło wówczas zarówno w dyskursie wewnętrznym, jak i na arenie międzynarodowej jeden z nienaruszalnych fundamentów polityki władz Niemiec Zachodnich będących trzonem odtwarzającej się państwowości niemieckiej.

W poszerzonym w ten sposób znaczeniu region obejmuje zarówno ziemię malborską bez Żuław, jak i większą część Prus Górnych aż po rzekę Pasłękę, lecz bez ich południowo-wschodniej części stanowiącej Mazury, zawierając dodatkowo gminy wiejskie Łukta, Małdyty i Godkowo, a także miasta:

Lp. Miasto Populacja Powierzchnia Województwo
1.   Morąg 14 042 6,11 km²   warmińsko-mazurskie
2.   Pasłęk 12 298 10,63 km²   warmińsko-mazurskie
3.   Miłakowo 2609 8,76 km²   warmińsko-mazurskie
4.   Młynary 1792 2,76 km²   warmińsko-mazurskie

Określenie Powiśle w tym drugim znaczeniu jest w rzeczywistości nazwą sztuczną, silnie promowaną przez władze PRL, niemającą uzasadnienia historycznego, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru północno-zachodniego woj. warmińsko-mazurskiego[10][15]. Jego stosowanie w poszerzonym znaczeniu wzbudza dużo kontrowersji[10].

Historia

edytuj
 
Regiony historyczne i etnograficzne dawnych Prus

Od czasów plemiennych Prusowie zamieszkiwali obszar od Wisły do rzeki Dzierzgoń, który nazywano Pomezanią, a pomiędzy rzekami Dzierzgoń i PasłękąPogezanią. W 1226 książę Konrad I mazowiecki sprowadził Krzyżaków na ziemię chełmińską, co zapoczątkowało ich ekspansję w stronę Prus. Przez następne 200 lat Zakon Krzyżacki kolonizował Prusy i zbudował swoje państwo.

Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego Zakon Krzyżacki oddał Polsce Pomorze Gdańskie, ziemię chełmińską, Warmię, północno-zachodni skrawek Pomezanii oraz zachodnią część Pogezanii, które wspólnie stały się Prusami Królewskimi. Pozostałą część Państwa Zakonnego przemieniono w Prusy Książęce, które zostały lennem Polski. Stolica dawnego państwa zakonnego została wtedy przeniesiona z Malborka do Królewca.

 
Zamek w Malborku był pomiędzy 1457 a 1772 rezydencją w posiadaniu królów Polski[16], mieścił wówczas w różnych okresach m.in. Komisję Morską, mennicę królewską i koszary wojskowe.

W latach 1466–1772 cztery ówczesne powiaty Prus Królewskich: sztumski, kiszporski (dzierzgoński), elbląski, malborski tworzyły województwo malborskie, jak i historyczny region zwany ziemią malborską. Województwo stanowiło jedną z czterech części Prus Królewskich. Zamek w Malborku był do rozbiorów Polski rezydencją królewską, a od 1568 był także siedzibą Komisji Morskiej – pierwszej polskiej admiralicji. Elbląg był jednym z największych miast portowych Korony Polskiej, a także jednym z dziesięciu miast Rzeczypospolitej, które miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla Polski[17]. Ponadto w Elblągu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okręt przeznaczony dla polskiej floty – galeon „Smok”. Po I rozbiorze Polski cały region znalazł się pod panowaniem Prus.

W czasach istnienia Prus Książęcych teren na zachód i południowy zachód od ziemi malborskiej, obejmujący takie miasta, jak Kwidzyn, Prabuty, Susz, Iława i Biskupiec zaliczano do obszaru określanego niemiecką nazwą Oberland – co możemy wprost tłumaczyć jako Pogórze. Polacy o tej części Prus mówili Prusy Górne.

 
Języki ojczyste oraz wyniki Plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku.

Powiśle jako nazwa regionu po raz pierwszy pojawiło się w okresie kampanii przed plebiscytem 1920 r. dla określenia obszaru plebiscytowego obejmującego ówczesne powiaty Prowincji Prus Zachodnich położone na wschód od Wisły: malborski, sztumski, kwidzyński i suski, zamieszkiwane przez istotny odsetek ludności polskiej.

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce nadal też używano określenia ziemia malborska, jednak obejmującego również Żuławy Wielkie i Elbląskie. Nazwa Pomezania także bywała używana[18]. Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między rzeką Wisłą, Nogat, Dzierzgoń, Liwną a linią Malborka, zamieszkiwaną przez ludność polską i mówiącą narzeczem malborskim. Region kulturowy stanowił okrojone dawne województwo malborskie. W większości obszar był włączony do Prus Wschodnich. Mniejsza część ziemi malborskiej należała do Wolnego Miasta Gdańska (powiat Wielkie Żuławy) oraz do Polski – wąski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły[19].

11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Ówczesny powiat elbląski i miasto Elbląg nie zostały natomiast objęte plebiscytem ze względu na niebudzącą wątpliwości przewagę liczebną ludności niemieckojęzycznej, pomimo ich historycznej przynależności do ziemi malborskiej. Plebiscyt był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Większość ludności Powiśla zagłosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Współcześnie Powiśle obejmuje wschodnią część województwa pomorskiego oraz północno-zachodnią część województwa warmińsko-mazurskiego i bywa często utożsamiane z sąsiednimi regionami, szczególnie z Żuławami[20].

Władze samorządowe województwa pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego regionu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego[21][15][22].

Wybitne osoby związane z Powiślem

edytuj
 
Pomnik Stefana Żeromskiego w Iławie
  • Helena Sierakowska – działaczka społeczna i oświatowa na Warmii i Powiślu. Po 1920, gdy w efekcie niekorzystnego dla Polski plebiscytu Powiśle pozostało w prowincji wschodniopruskiej, dzięki jej staraniom, w 40 niemieckich szkołach na Powiślu wprowadzono lekcje polskiego. Z pomocą innych osób zorganizowała też 15 polskich przedszkoli

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Kwidzyn – Informacje ogólne. Kwidzyn Moje Miasto. Oficjalny Portal Miasta Kwidzyna. [dostęp 2023-05-05]. (pol.).
  2. Dolne Powiśle z lotu ptaka. Dolne Powiśle z lotu ptaka. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  3. M. W: Odkrywamy Dolne Powiśle. SZKOŁA PODSTAWOWA W DZIERZGONIU. [dostęp 2015-01-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-09)]. (pol.).
  4. NGO: Kraina Dolnego Powiśla. Kraina Dolnego Powiśla. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  5. zbiorowy: Materiały ze słowem kluczowym „Dolne Powiśle” w mieście Sztum. naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  6. Arkadiusz Kosiński: Weź udział w drugiej edycji konkursu „OBIEKTYWnym okiem na Dolne Powiśle”. naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  7. Hubert Górnowicz: Toponimia Powiśla Gdańskiego. Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 22, 216. ISBN 83-04-00179-9.
  8. Koncept, Pomorskie Powiśle i zamek w Malborku – historia [online], Magazyn Koncept, 2 lutego 2021 [dostęp 2023-05-05] (ang.).
  9. Polska. Ludność. Regiony i grupy etnograficzne, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-08-09].
  10. a b c Dziedzictwo kulturowe Warmii – Mazur – Powiśla. Stan zachowania, potencjały i problemy. Olsztyn: Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, 2009, s. 9. ISBN 83-915022-2-8.
  11. Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII – 2021, s. 189–190.
  12. (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 196, seria: Ziemie Staropolski.
  13. (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 7, seria: Ziemie Staropolski.
  14. Rajmund Galon: Powiśle. W: (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 282, seria: Ziemie Staropolski.
  15. a b Uzasadnienie do Uchwały Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla.
  16. Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1903, s. 156.
  17. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  18. H. Górnowicz, Toponimia Powiśla Gdańskiego, Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 22, 216.
  19. Władysław Jan Łęga: Ziemia malborska. Kultura ludowa. Toruń: Wydawnictwa Instytutu Bałtyckiego, 1933, s. 1, 3.
  20. Powiśle – Kwidzynopedia – encyklopedia e-kwidzyn [online], kwidzynopedia.pl [dostęp 2022-08-10].
  21. Ustanowienie Roku Powiśla. Starostwo Powiatowe w Kwidzynie, Starostwo Powiatowe w Sztumie. [dostęp 2012-03-03].
  22. Uchwała Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla.
  23. Maria, Ostatni z wielkich wajdelotów cz.1 [online], Gdańsk Strefa Prestiżu, 17 listopada 2022 [dostęp 2023-08-11] (pol.).
  24. Michał Młotek, Tajemnice pogranicza, Kraków 2013 (pol.).
  25. Wydawnictwo Warmia.