Wikipedia

Poprawność językowa

własność tekstu polegająca na jego zgodności z zasadami językowymi
To jest najnowsza wersja przejrzana, która została oznaczona 12 lip 2024. Od tego czasu wykonano 15 zmian, które oczekują na przejrzenie.

Poprawność językowa – koncepcja powstała na gruncie preskryptywnego (normatywnego) podejścia do języka, które – w przeciwieństwie do podejścia deskryptywnego (opisowego) – nakazuje oceniać środki językowe pod względem ich dopuszczalności normatywnej[1]. Opiera się na konwencji społecznej i konsensusie panującym w danej wspólnocie językowej[1][2]. Poprawność językowa tworzy fundamentalny składnik tzw. kultury języka[3].

Poprawność stanowi własność każdego tekstu językowego, zarówno mówionego, jak i pisanego[4]. Miano „poprawnych” przypisuje się zwykle środkom językowym o wysokim poważaniu wśród wykształconych warstw społeczeństwa, czyli z zasady tym elementom, które wchodzą w skład przyjętego języka standardowego[1], objętym akceptacją przynajmniej w ramach jego normy potocznej[4]. Własność tę rozumie się również jako zgodność tekstu z obowiązującą kodyfikacją normy językowej[1], bywa zatem określana także jako normatywność[5].

Rozwój preskryptywnych idei poprawnościowych jest związany z formowaniem się języków narodowych oraz nowoczesnymi ideologiami standaryzacyjnymi[6][7], konstytuującymi się na gruncie europejskim od XVI wieku[8][9]. Dużego znaczenia społecznego nabierają we współczesnych (zmodernizowanych) społecznościach językowych, w szczególności na półkuli północnej[10]. Pierwszym polskim słownikiem poprawnościowym, wydanym w tradycji normatywistycznej, był Słownik ortoepiczny (1937) Stanisława Szobera (od 1948 jako Słownik poprawnej polszczyzny)[11].

Poprawność językowa była przedmiotem zainteresowań gramatyki tradycyjnej, zapoczątkowanej przez starożytnych Greków[12]. Gramatyka tradycyjna koncentrowała się na języku pisanym, a środki mowy potocznej postrzegała w sposób krytyczny[12]. W nowoczesnym językoznawstwie do zagadnień poprawnościowych przykłada się stosunkowo niską wagę[2], zwłaszcza w teoriach zachodnich, podchodzących do zachowań językowych w sposób opisowy[13][14]. Zagadnienia związane z kulturą języka są często poruszane na gruncie językoznawstwa polskiego, m.in. ze względu na zainteresowanie kwestiami poprawnościowymi ze strony samych użytkowników polszczyzny i chęć dbałości o język[15].

Dzisiejsi badacze wskazują na mnogość odmian języka i społeczności językowych, wykluczając tym samym istnienie w języku absolutnych norm poprawności[16][17]. Zachodni językoznawcy – w ramach lingwistyki opisowej – odrzucają także założenie, jakoby typowi native speakerzy mogli operować swoim językiem „niepoprawnie”[18] lub nie przestrzegać reguł gramatycznych[19]. Zarówno dialekty standardowe, jak i niestandardowe są bytami usystematyzowanymi, choć diametralnie różnią się prestiżem i funkcją społeczną[20]. Reguł gramatyki przestrzega zasadniczo każdy rodowity użytkownik języka, lecz wariacja językowa sprawia, że rzeczywista mowa nieraz odbiega od konwencji języka standardowego[19]. Nawet w obliczu presji odmiany standardowej nie jest możliwe osiągnięcie pełnej jednolitości w zakresie użycia języka[21].

Procesy zmian językowych często kolidują z przyjętą koncepcją poprawności językowej, która uznaje istnienie pewnej ustalonej normy, a odstępstwa od niej piętnuje jako niepoprawne[22]. Kontrowersje wokół problematyki kultury czy poprawności językowej wynikają z faktu, że język podlega stałej ewolucji i wariacji[23]. Również normy języka standardowego, służące za wyznacznik „poprawności”, są zmienne w czasie i uzależnione od panującego konwenansu społecznego[19].

Kryteria i typy poprawności językowej

edytuj

Kryteria normatywne

edytuj

Nie istnieje obiektywne źródło rozstrzygnięć normatywnych[24]. Normatywiści podejmowali jednak próby opracowania kryteriów takich sądów. Na gruncie polskiej normatywistyki pierwsze kryteria poprawnościowe sformułował Witold Doroszewski (1950)[25]:

  • kryterium gramatyczne – oparte na zgodności jednostek językowych z systemem słowotwórczym;
  • kryterium formalnologiczne – oparte na logicznej interpretacji jednostek językowych (nie zaś na wymogach logiki formalnej[26], por. logizowanie);
  • kryterium narodowe – oparte na rodzimości jednostek językowych (por. puryzm);
  • kryterium geograficzne – preferujące jednostki językowe używane przez warstwy wykształcone;
  • kryterium literacko-autorskie – preferujące jednostki językowe używane przez wybitnych pisarzy;
  • kryterium historyczne – umacniające tradycję językową;
  • kryterium estetyczne;
  • kryterium sceniczne;
  • kryterium szkolne;
  • kryterium pisowniane.

Andrzej Markowski wyróżnia natomiast następujące kryteria poprawności językowej[4]:

  • kryterium wystarczalności – poprawne są te elementy, które zaspokajają nowe potrzeby nominatywne lub ekspresywne;
  • kryterium ekonomiczności – poprawne są te elementy, które pozwalają na klarowny przekaz, bez zbytecznego wysiłku ze strony nadawcy i odbiorcy tekstu;
  • kryterium funkcjonalności – za poprawne uznaje się środki, które w efektywny sposób komunikują zamierzoną treść;
  • kryterium uzualne (rozpowszechnienia) – za poprawne uznaje się elementy, które są w powszechnym obiegu wśród użytkowników języka;
  • kryterium autorytetu kulturalnego – poprawne są te elementy językowe i takie sformułowania, które znajdują oparcie w powszechnej praktyce inteligencji;
  • kryterium estetyczne – poprawne są te teksty językowe, które wyróżniają się walorami estetycznymi.

Puryzm za kryterium poprawności językowej uznaje różnie definiowaną czystość języka bądź tzw. duch języka. Przykładowo czescy puryści za poprawne uważali te formy i słowa, które są uzasadnione względami historycznymi (mają ugruntowanie w starszych formach języka czeskiego). Jako nieczyste oceniano natomiast m.in. pożyczki obce, zwłaszcza germanizmy. Przeważnie jednak kryteria poprawności językowej opierają się na uzusie, czyli zwyczaju językowym[1].

Bohemista Václav Ertl za kryterium poprawnościowe uważał język „dobrego autora”. František Trávníček mówił o poprawności systemowej i poprawności funkcjonalnej. W myśl tego rozróżnienia słowa utworzone niesystemowo są poprawne pod względem funkcjonalnym, o ile są powszechnie używane[1].

Poziomy poprawności

edytuj

W skład poprawności językowej wchodzą[4]:

  • poprawność wymowy – obejmuje m.in. odpowiednie akcentowanie wyrazów, prawidłowe artykułowanie głosek, połączeń głoskowych i międzywyrazowych;
  • poprawność fleksyjna – obejmuje m.in. dobór właściwych form językowych, odpowiednie przyporządkowywanie wzorców odmiany i tematów wyrazowych;
  • poprawność składniowa – obejmuje m.in. odpowiedni wybór formy wyrazu rządzonego i prawidłowy wybór form wyrazowych w związku zgody, stosowanie odpowiedniego szyku wyrazów;
  • poprawność słowotwórcza – obejmuje m.in. wybór prawidłowych modeli słowotwórczych i stosowanie zmian tematycznych we właściwym zakresie;
  • poprawność leksykalno-semantyczna – obejmuje m.in. właściwe rozumienie słów i sprawne posługiwanie się wyrazami wieloznacznymi;
  • poprawność frazeologiczna – stosowanie przyjętych form frazeologizmów i przestrzeganie ich normatywnego znaczenia.

Kwestie poprawności ortograficznej i interpunkcyjnej wykraczają poza zakres ściśle rozumianej poprawności językowej[4].

Dwupoziomowość normy językowej

edytuj
Zobacz też: Norma językowa.

Współczesne polskie językoznawstwo normatywne wyróżnia dwa poziomy normy językowej: normę wzorcową oraz normę użytkową. W związku z tym poprawność językowa nie jest oceniana w czarno-białych kategoriach, ani nie stanowi pojęcia bezwzględnego. Do normy wzorcowej należą te elementy językowe, które są akceptowane przez znakomitą większość wykształconych użytkowników języka, pozostając w zgodzie z tradycją i systemem językowym. Norma użytkowa jest natomiast powiązana z postrzeganiem języka jako wartości użytkowej – obejmuje te elementy językowe, których stosowanie jest upowszechnione i umożliwia sprawną komunikację w kontaktach nieoficjalnych, a w jej opisie w mniejszym stopniu bierze się pod uwagę wspomniane wyżej kwestie tradycji i systemowości. W zakresie normy użytkowej mieszczą się m.in. formy bezokoliczników ścielić, pielić czy też forma loda w wyrażeniu „daj mi loda”, uznawane za niepoprawne na poziomie normy wzorcowej[27].

Norma językowa ma charakter dynamiczny i jest zmienna w czasie, przy czym warunkiem efektywności języka jest utrzymanie pewnej dozy stałości, stąd też mowa o „elastycznej stabilności” normy. Stosunkowo szybko zmieniają się środki tworzące normę użytkową, zmiany na poziomie normy wzorcowej wymagają natomiast dłuższego czasu oraz ugruntowania w tradycji językowej[27].

Hiperpoprawność

edytuj
Zobacz też: Hiperpoprawność.

Hiperpoprawność przejawia się w unikaniu form zgodnych z normą językową i zastępowaniu ich formami niesłusznie uznanymi za lepsze. Wynika z niedostatecznej znajomości standardowych form językowych i może być spowodowana wpływami gwarowymi. Do hiperpoprawności dochodzi w wyniku błędnego rozszerzenia zakresu pewnej cechy bądź zasady językowej znanej mówiącemu[1].

Preskryptywna poprawność językowa

edytuj

W nowoczesnych państwach narodowych kształtują się wyraźne tendencje do standaryzacji i kodyfikacji języków narodowych[28]. W wyniku takich dążeń dochodzi do pielęgnowania jednego standardu (literackiego) i prowadzenia sztucznych interwencji językowych. Ingerencje te są przejawem preskryptywizmu, postawy językowej opartej na poglądzie głoszącym, że jedna z odmian języka (z reguły język literacki) ma większą wartość niż inne formy. Na gruncie preskryptywizmu konstytuuje się przekonanie o istnieniu form „poprawnych” (tj. elementów sankcjonowanych) i „niepoprawnych” (tj. elementów niesankcjonowanych)[29]. Skrajnym wyrazem preskrypcji jest proskrypcja, czyli dezaprobowanie pewnych form językowych (tzw. polityka proskryptywna)[29][30]. Przed powstaniem języków standardowych również istniały normy językowe, lecz decydowała o nich praktyka panująca w danej społeczności (uzus); nie były dyktowane w sposób jawny[10].

Standaryzacja zabiega o unifikację języka, wybranie pewnych form językowych spośród wielu możliwych alternatyw i usankcjonowanie tych środków jako oficjalnych. Działanie to jest często sprzężone z tradycjonalizmem i konserwatyzmem, co owocuje istnieniem rozdziału między postulowaną postacią języka a rzeczywistym uzusem. Często uważa się, że standard powinien odzwierciedlać powszechną i prestiżową praktykę językową. Jednocześnie standard podlega autorytatywnej kodyfikacji, tj. jego kształt definiują pisane instrukcje normatywne, wydawane m.in. w formie słowników i poradników[29]. Popularnie standard bywa traktowany nie jako jedna z równoprawnych odmian językowych, lecz jako „wyższa” forma języka, bardziej wartościowa od pozostałych[31]. Z perspektywy lingwistycznej chodzi jednak o standard arbitralny, wyrastający z praktycznej potrzeby ustanowienia ponadregionalnej odmiany języka[32] i wyniesiony do swojej roli na bazie umowy społecznej[33]. Języki standardowe wywodzą się z odmian właściwych dla ośrodków handlowych i politycznych, odmian najszerzej zrozumiałych czy też takich, które wypracowały tradycję piśmienniczą[34].

Postawa preskryptywizmu jest obecna w społeczeństwach, gdzie istnieje odczucie, jakoby o „poprawnej” formie języka mogła decydować pewna grupa normatywistów, którym przypisuje się moc regulowania zachowań użytkowników języka[29]. W obiegu społecznym i w rozumieniu preskryptywizmu za wyznacznik poprawności przyjmuje się język standardowy (wyłączając inne odmiany i formy językowe), wskutek czego dochodzi do stygmatyzacji części użytkowników języka (jako np. osób „niedouczonych”)[35]. Pod wpływem preskrypcji językowych odmiany i formy występujące poza standard i kodyfikację są uważane za mniej poprawne, niestaranne itp.[36]; posługiwanie się nimi uchodzi wręcz za oznakę „lenistwa” lub „nieposłuszeństwa”[37]. Zdarza się, że rodzimi użytkownicy języka nabierają negatywnego stosunku również do własnego sposobu mówienia[38]. W potocznych rozważaniach często nie uwzględnia się wewnętrznej złożoności każdego kodu językowego, mówionego bądź pisanego; w rzeczywistości każdy język i każdy wariant języka (nawet w przypadku braku standaryzacji i formy pisanej) rządzą się własnymi, niejednokrotnie skomplikowanymi, strukturami i regułami[31][39].

Ujęcie tradycyjne nakazuje formułowanie sądów poprawnościowych w oparciu o mowę klasy wyższej lub język literacki[39]. W rozstrzygnięciach tych znaczenie mają także kryteria estetyki i tradycji[40]. Za bardziej poprawne uważa się często takie formy, które są charakterystyczne dla języka formalnego (por. it’s me i it is I; oba zdania reprezentują standardowy język angielski)[41].

Preskryptywna koncepcja poprawności językowej jest właściwa dla potocznych poglądów na język[42] i funkcjonuje jako zakorzeniony element norm społecznych[43]. U jej podstaw leżą jednak przesłanki pozajęzykowe, powiązane z dystrybucją władzy, bogactwa i prestiżu w społeczeństwie[44][45]. Socjolingwiści klasyfikują pojęcie poprawności językowej jako charakterystyczny składnik tzw. ideologii języka standardowego[6][46]. Potoczne idee poprawnościowe stanowią jednak pewne zainteresowanie badawcze, gdyż odzwierciedlają światopogląd i nawyki społeczno-kulturalne rodowitych użytkowników języka[47]. Z drugiej strony przekonanie, jakoby duża lub przeważająca część native speakerów „nie znała” własnego języka i łamała jego zasady może wywoływać trudności podczas prowadzenia badań lingwistycznych i pozyskiwania danych językowych od informatorów[48].

Poprawność językowa a opisowość

edytuj

W językoznawstwie poprawność językowa bywa rozumiana w sposób bardziej deskryptywny i relatywny, tj. jako odwołanie do zasad rządzących konkretną formą języka. Tak pojmowaną poprawność mierzy się nie tylko w odniesieniu do odmiany standardowej języka, lecz także dialektu nieliterackiego (o podłożu regionalnym lub socjalnym)[49] lub nawet idiolektu, czyli mowy pojedynczej osoby[50]. Jak stwierdza brytyjski lingwista John Lyons: „w języku nie istnieją bezwzględne normy poprawnościowe”[49]. Współistnienie w języku różnych norm, kolidujących ze sobą, uniemożliwia formułowanie jednoznacznych ocen poprawnościowych[16][17]. Użycia i konstrukcje szeroko używane w języku nie mogą zatem być rozpatrywane w kategorii błędów jako takich (zważywszy na istnienie innych jego odmian poza standardową), lecz czynniki społeczne sprawiają, że tylko część spośród funkcjonujących form językowych cieszy się wysokim poważaniem[44], tworząc część prestiżowej normy języka standardowego[51]. Jednocześnie można mówić o niepoprawności pewnych form w obrębie języka standardowego czy też o tym, że nie należą one do standardu[52].

W opisach lingwistycznych terminy poprawnościowe („niepoprawny”, „błędny”, „zły”) znajdują ograniczone zastosowanie, postrzegane są bowiem jako obarczone ładunkiem wartościującym[53]. Językoznawcy posiłkują się pojęciami takimi jak gramatyczność[53], akceptowalność[54] i stosowność[55], które pozwalają na adekwatną charakteryzację i relatywizację zjawisk językowych. Pod pojęciem gramatyczności rozumie się zgodność wypowiedzenia z zasadami gramatycznymi danego języka[56]. Sądy gramatyczności mają charakter względny (lub wręcz indywidualny), gdyż gramatyki poszczególnych odmian języka (dialektu, odmiany społecznej itp.) różnią się w pewnych aspektach[57][58]. Sądy akceptowalności zaś biorą pod uwagę m.in. semantyczną stronę wypowiedzeń, odzwierciedlając fakt, że nie każde wyrażenie gramatyczne jest zarazem wyrażeniem sensownym, dopuszczalnym semantycznie[59][60]. Stosowność to natomiast miara adekwatności języka, dobieranych elementów i konstrukcji gramatycznych, do różnych kontekstów społecznych[61][62].

Idea poprawności jest kojarzona z preskryptywnymi postawami językowymi, które spotykają się z częstą krytyką naukową, m.in. ze względu na tkwiący w nich absolutyzm[61] i nieuwzględnianie arbitralnej istoty różnic językowych[63][64][44]. Określenie „gramatyczność”, jako termin językoznawczy, jest zaś rozumiane jako pozbawione implikacji preskryptywnej i absolutnego odniesienia do kanonów języka standardowego[56]. Sposób użycia wspomnianego terminu kontrastuje zatem z rozumieniem potocznym, gdzie pod pojęcie gramatyczności podkłada się jedynie zgodność wypowiedzeń z prestiżowym standardem języka[65]. Językoznawcy wychodzą z założenia, że normalny native speaker z definicji włada swoją mową ojczystą (rodzimą odmianą języka) w sposób prawidłowy, przy czym biorą pod uwagę powszechność błędów performancji (przejęzyczeń), nierzutujących na faktyczną znajomość języka[39]. Lingwiści zajmują się bowiem obserwacją różnych odmian języka (i próbami zrozumienia ich wewnętrznej struktury), nie zawężając przedmiotu swoich zainteresowań do zasad odmiany standardowej; oznacza to, że formy używane przez osoby o pełnej kompetencji językowej, stanowiące pełnoprawny obiekt badań, nie są zasadniczo określane jako „błędne” ani „niegramatyczne”[19].

Według części językoznawców przyjęcie założenia o arbitralnym charakterze języka samo w sobie wyklucza możliwość wyróżniania form z gruntu poprawnych lub niepoprawnych[66][67]. Poprawność różnych elementów językowych może – ich zdaniem – być determinowana wyłącznie przez praktykę użycia danej odmiany języka[46]. Teza o arbitralności znaków językowych zakłada bowiem, że każdą treść można teoretycznie przekazać za pomocą dowolnych środków, umownie przyjętych wśród użytkowników pewnej formy języka[66][67]. Podobnie problem ujmuje czeski językoznawca Václav Cvrček, pisząc, że kwestia poprawności w języku podporządkowana jest powszechnemu uzusowi, nie zaś słownikom czy podręcznikom gramatycznym[68]. Jak zaznacza Mate Kapović, „W języku niepoprawne (tj. niezgodne z wewnętrznymi zasadami języka) jest tylko to, czego się nie używa”[69]. Autorzy książki Jeziku je svejedno stoją na stanowisku, że poszczególnych form językowych nie można kategoryzować jako lepszych ani gorszych, podobnie jak nie można mówić o wyższych ani niższych dialektach i językach[31]. Również István Lanstyák wychodzi z założenia, że jednych środków językowych nie można oceniać jako z natury wyższych czy niższych względem drugich, bez uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego[70].

Normatywność a językoznawstwo

edytuj

Normatywne pojęcie poprawności językowej znajduje ograniczoną akceptację w językoznawstwie akademickim: w zachodnich pracach lingwistycznych spotyka się je zwykle w kontekście krytyki preskryptywnych postaw językowych[61]. Wśród zachodnich językoznawców powszechne jest zdanie, że układanie przepisów normatywnych wykracza poza ramy językoznawstwa jako nauki, które powinno – w ich mniemaniu – zajmować się czysto opisowym ujmowaniem języka, pozbawionym subiektywnych aspektów wartościujących. Wyrażają oni zwykle opinię, że preskryptywne pojęcie poprawności językowej nie znajduje uzasadnienia w faktach naukowych lub przynajmniej zakładają, że nie ma ono zastosowania w odniesieniu do rodowitych użytkowników danego języka[71][72][44].

Zdaniem brytyjskiego dialektologa i socjolingwisty Petera Trudgilla:

Językoznawcy zgadzają się, że mowę nierodowitych użytkowników języka można zakwalifikować jako „niepoprawną”, jeśli zawiera konstrukcje lub użycia niespotykane w mowie native speakerów, np. I am knowing him since many years. Nie zgadzają się oni jednak ze stanowiskiem, jakoby sądy poprawnościowe miały zastosowanie w odniesieniu do form używanych przez rodzimych użytkowników języka. Lingwiści zauważają, że sądy tego rodzaju, odnoszone do upowszechnionych form (np. I done it), są zasadniczo sądami społecznymi [...].

Peter Trudgill, A Glossary of Sociolinguistics[44]

 

W XX-wiecznej Europie preskryptywizm został w dużej mierze wykluczony ze sfery badań naukowych i zaczęto czynić ścisłe rozróżnienie między opisowym ujmowaniem praktyki językowej a interwencjami normatywnymi, które uznano za działalność nienaukową, choć wciąż powszechną wśród elit kulturalno-politycznych. Pojawił się wówczas dystans między postawą specjalisty, żywiącego przekonanie, że język nie potrzebuje regulacji, a postawą „naiwnego” użytkownika języka, uznającego, że zmianom w języku należy przeciwdziałać, dążąc do jego standaryzacji i dyktowania modeli poprawnościowych[13]. W krajach byłego bloku wschodniego wspomniane postawy preskryptywne – i koncentracja na jedności czy też czystości języka narodowego – charakteryzują również środowiska językoznawcze[73], kierujące się teorią planowania językowego wypracowaną przez Praskie Koło Lingwistyczne[13]. Litewska lingwistka Loreta Vaicekauskienė pisze o tym stowarzyszeniu, że „było prawdopodobnie jedyną szkołą, która podjęła próbę włączenia udoskonalania języka i regulacji jego rozwoju w zakres badań naukowych”[13]. Snježana Kordić stwierdza przy tym, że pojmowanie języka w dychotomicznych kategoriach poprawności i niepoprawności zostało naukowo zarzucone ponad pół wieku temu[74], chorwackim normatywistom zarzuca zaś nieznajomość założeń nowoczesnej lingwistyki[75].

Wiedza z zakresu językoznawstwa i socjolingwistyki wskazuje na to, że preskryptywna idea poprawności w języku ma podłoże socjalne, nie zaś wewnętrznojęzykowe[76]. Badacze zauważają, że na stopień poważania (prestiżu) form językowych nie mają w rzeczywistości wpływu czynniki lingwistyczne, lecz status społeczny posługujących się nimi osób (prestiż tych jednostek i grup społecznych)[77][78]. Zasadniczą rolę w rozwoju języka standardowego jako odmiany prestiżowej odgrywają zatem nie rozstrzygnięcia językoznawcze, ale złożone okoliczności polityczne, geograficzne i kulturalne, sprzężone z czynnikami historycznymi. Fakt ten sprawia, że chybione lingwistycznie jest traktowanie owej szczególnej odmiany języka jako wyższej bądź bardziej poprawnej od innych[79]. Językoznawcy dochodzą do wniosku, że każda forma egzystencji języka (standard, dialekt, odmiana społeczna itp.) funkcjonuje w oparciu o kompletne reguły gramatyczne, tworzące określone wzorce poprawnościowe[49][79][80].

Mimo że prawowitość pewnych form, ich wyższość względem innych uzasadnia się często argumentami estetycznymi lub logicznymi, socjolingwiści zaznaczają, iż popularne koncepcje poprawności językowej stanowią raczej odzwierciedlenie panującej hierarchii społecznej[81]. Peter Trudgill zauważa, że elementy językowe postrzegane jako błędne są zwykle formami preferowanymi przez niższe warstwy społeczeństwa lub rzadziej – przejawami następujących zmian językowych, nie zaś formami niższymi z perspektywy czysto lingwistycznej[82]. Zdaniem Trudgilla tradycyjne etykiety „poprawności” i „błędności” odnoszą się w rzeczywistości do nieuświadomionych różnic dialektalnych, w tym różnic o podłożu socjalnym[71]. Również inni badacze, tacy jak James Milroy i Klára Sándor, postulują związek takich ocen językowych nie z faktycznymi cechami lingwistycznymi, lecz panującą dystrybucją władzy politycznej, kulturowej i ekonomicznej[76][83].

Idei poprawności językowej przypisuje się często związek z lingwicyzmem oraz innymi formami nietolerancji społecznej[78][48][74]. Przykładowo Anđel Starčević stwierdza, że „terminy «poprawny» i «niepoprawny» oraz ich opozycja w języku są całkowicie nienaukowe”, podobnie jak odnoszenie pojęcia poprawności do koloru włosów, skóry bądź rośliny czy gatunku zwierzęcia[69]. Różnica – w myśl wspomnianego poglądu – polega na tym, że oceny formułowane w domenach pozajęzykowych (płeć, kolor skóry itp.) są dziś często rozpoznawane jako uprzedzenia; w sferze języka mają zaś nadal dominować przednaukowe poglądy[69][48], również u osób, które zdekonstruowały inne uprzedzenia społeczne[69]. Lingwiści i socjolingwiści sugerują zatem, aby zamiast o poprawności funkcjonujących form językowych mówić o ich standardowości, tzn. zgodności z językiem standardowym (z pominięciem oczywistych, nietrwałych uchybień, takich jak kalki tłumaczeniowe i przejęzyczenia)[52], czy też o niższym bądź wyższym prestiżu poszczególnych elementów języka[51]. Autorzy książki Bad Language wyrażają następujące stanowisko:

Mówienie I done it nie jest oczywiście „nieprawidłowe” w żadnym znaczeniu tego słowa, choć uchodzi to za oznakę względnie niskiego statusu społecznego. Nie można powiedzieć, że forma używana przez większość osób jest „błędna”. Można jednak stwierdzić, że forma ta jest typowa dla dialektów kojarzonych z klasą niższą. [...]
Native speakerzy, w przeciwieństwie do nierodowitych użytkowników języka, nie popełniają błędów. Bywa jednak, że ludzie ci operują zasadami gramatycznymi, które różnią się od reguł angielszczyzny standardowej, lecz bez względu na to pozostają gramatyczne.

Peter Trudgill, Lars-Gunnar Andersson, Bad Language[51]

 

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g Nebeská 2017 ↓.
  2. ↑ a b Ádám Nádasdy, Búcsú a nyelvhelyességtől, „Élet és Irodalom”, 13 sierpnia 2010 [zarchiwizowane z adresu 2020-03-15] (węg.).
  3. ↑ Andrzej Markowski, Kultura języka polskiego: Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 18, ISBN 978-83-01-14526-2, OCLC 889164419.
  4. ↑ a b c d e Markowski 2010 ↓.
  5. ↑ Jože Toporišič, Enciklopedija slovenskega jezika, Ksenija Dolinar (red.), Ljubljana: Cankarjeva založba, 1992, s. 148, ISBN 86-361-0756-3, OCLC 28762203 (słoweń.).
  6. ↑ a b Ulrike Vogl, Standard language ideology and the history of Romance-Germanic encounters, [w:] Catharina Peersman, Gijsbert Rutten, Rik Vosters (red.), Past, Present and Future of a Language Border: Germanic-Romance Encounters in the Low Countries, Berlin–München–Boston: Walter de Gruyter, 2015 (Language and Social Life 1), s. 61–88, DOI: 10.1515/9781614514152-006, ISBN 978-1-61451-415-2, ISBN 978-1-61451-583-8, OCLC 920805159 (ang.).
  7. ↑ Joan Costa-Carreras, Variation and prescriptivism, [w:] Wendy Ayres-Bennett, Janice Carruthers (red.), Manual of Romance Sociolinguistics, Berlin-Boston: Walter de Gruyter, 2018 (Manuals of Romance Linguistics 18), s. 315, DOI: 10.1515/9783110365955-012, ISBN 978-3-11-036595-5, OCLC 1051140082 (ang.).
  8. ↑ Ana Deumert, Describing language standardization – models and methods, [w:] Kristján Árnason (red.), Útnorður: West Nordic Standardisation and Variation : Papers from a Symposium in Stockholm, October 7th, 2001, Reykjavík: Institute of Linguistics, University of Iceland Press, 2003, s. 22, ISBN 9979-54-546-1, OCLC 57228920 (ang.).
  9. ↑ Ana Deumert, Standard Languages As Civic Rituals – Theory and Examples, „Sociolinguistica”, 17 (1), 2003, s. 37, DOI: 10.1515/9783110245226.31, ISBN 978-3-11-024522-6, ISBN 978-3-484-60453-7, OCLC 783168655, Cytat: In Europe, the beginnings of a standard language ideology (i.e. a metalinguistically articulated and hegemonistic belief in linguistic uniformity, correctness and authority) can be traced back to the first half of the 16th century. (ang.).
  10. ↑ a b Alexander Bergs, The Uniformitarian Principle and the Risk of Anachronisms in Language and Social History, [w:] Juan Manuel Hernández-Campoy, Juan Camilo Conde-Silvestre (red.), The Handbook of Historical Sociolinguistics, Chichester, West Sussex, UK: Wiley-Blackwell, 2012, s. 90, DOI: 10.1002/9781118257227.ch5, ISBN 978-1-118-25725-8, ISBN 978-1-4051-9068-8, ISBN 978-1-118-25722-7, OCLC 777375415 (ang.).
  11. ↑ Stanisław Szober, Słownik poprawnej polszczyzny, Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Wiedza”; Wydawnictwo M. Arcta w Warszawie, 1948, s. iv.
  12. ↑ a b David Crystal, Clinical Linguistics, Wien: Springer-Verlag, 2013 (Disorders of Human Communication 3), s. 3, DOI: 10.1007/978-3-7091-4001-7, ISBN 978-3-7091-4001-7, ISBN 978-3-7091-4003-1, OCLC 610496980 [dostęp 2020-04-01] (ang.).
  13. ↑ a b c d Loreta Vaicekauskienė, Nerijus Šepetys (red.), Lithuanian Language Ideology: A History of Ideas, Power and Standardisation, 2018, s. 339 [dostęp 2019-03-22] [zarchiwizowane 2019-12-24] (ang.).
  14. ↑ Robin Straaijer, Attitudes to prescriptivism: an introduction, „Journal of Multilingual and Multicultural Development”, 37 (3), 2016, s. 233–242, DOI: 10.1080/01434632.2015.1068782, ISSN 0143-4632 (ang.).
  15. ↑ Andrzej Markowski, Językoznawstwo normatywne dziś i jutro: stan, zadania, szanse, zagrożenia, [w:] Konferencje i dyskusje naukowe [online], Rada Języka Polskiego.
  16. ↑ a b „Educational Leadership”, 19, 1961, s. 301 [dostęp 2020-04-01] (ang.).
  17. ↑ a b Donna Jo Napoli, Vera Lee-Schoenfeld, Language Matters: A Guide to Everyday Questions About Language, Oxford: Oxford University Press, 2010, s. 116, ISBN 978-0-19-975067-2, OCLC 646817006 (ang.).
  18. ↑ Trudgill 1976 ↓.
  19. ↑ a b c d Susan J. Behrens, Grammar: A Pocket Guide, Abingdon–New York: Routledge, 2010, s. 1–2, DOI: 10.4324/9780203842867, ISBN 978-0-203-84286-7, ISBN 978-1-136-90874-3, OCLC 671802238 (ang.).
  20. ↑ Carolyn Temple Adger, Donna Christian, Applied Social Dialectology, [w:] Ulrich Ammon i inni red., Sociolinguistics, wyd. 2, t. 3: An International Handbook of the Science of Language and Society, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2006 (Handbücher zur Sprach- und Kommunikationswissenschaft / Handbooks of Linguistics and Communication Science 3/3), s. 2546, DOI: 10.1515/9783110184181.3.11.2546, ISBN 978-3-11-018418-1, OCLC 174262379 [dostęp 2020-04-01] (ang.).
  21. ↑ Leelo Keevallik, Maintenance of Structured Variability, [w:] Haldur Õim (red.), Estonian in the Changing World, Tartu: Department of General Linguistics, University of Tartu, 1996, s. 123–132, OCLC 37608549 (ang.).
  22. ↑ Stanisław Słoński, Historja języka polskiego w zarysie, Lwów: Książnica-Atlas, 1934, s. 27, OCLC 7786163.
  23. ↑ Kazimierz Polański, Uroczyste powitanie, [w:] Jan Miodek (red.), O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny: Forum Kultury Słowa, Wrocław 1995, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996, s. 10, ISBN 978-83-7091-029-7, OCLC 38947841.
  24. ↑ Václav Cvrček, Mluvíme a píšeme tak špatně? [online], Aktuálně.cz, 25 lutego 2010 [dostęp 2019-11-05] (cz.).
  25. ↑ Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 320–321, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  26. ↑ Witold Doroszewski, Kryteria poprawności językowej, Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1950, s. 12, OCLC 8795627.
  27. ↑ a b Andrzej Markowski: Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 32–37. ISBN 83-01-14526-9.
  28. ↑ Čermák 2011 ↓, s. 82.
  29. ↑ a b c d Čermák 2011 ↓, s. 83.
  30. ↑ František Čermák, Preskriptivismus: variabilita versus stabilita, faktory a problémy, [w:] Hana Gladkova, Václav Cvrček (red.), Sociální aspekty spisovných jazyků slovanských: sborník příspěvků ze zasedání Komise pro spisovné slovanské jazyky při Mezinárodním komitétu slavistů v Praze 16.–17. září 2005, Praha: Filozofická fakulta, Univerzita Karlova, Euroslavica, 2006, s. 36–45, ISBN 80-85494-78-7, OCLC 174246238 (cz.).
  31. ↑ a b c Anđel Starčević, Mate Kapović, Daliborka Sarić, Jeziku je svejedno, Zagreb: Sandorf, 2019, s. 115–119, ISBN 978-953-351-115-3, OCLC 1126555222 (chorw.).
  32. ↑ Mate Kapović, Jezik i konzervativizam, [w:] Tvrtko Vuković, Maša Kolanović (red.), Komparativni postsocijalizam: slavenska iskustva, Zagreb: Zagrebačka slavistička škola, 2013, s. 391–400, ISBN 978-953-175-475-0, OCLC 870270814 [zarchiwizowane z adresu 2018-11-29] (chorw.).
  33. ↑ Ralph Fasold, The politics of language, [w:] Ralph W. Fasold, Jeffrey Connor-Linton (red.), An Introduction to Language and Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 2006, s. 381, ISBN 978-0-521-84768-1, OCLC 62532880 (ang.).
  34. ↑ Rodolfo Jacobson, The Bidialectal Student, „The English Record”, 24 (1), New York State English Council, 1973, s. 41–51 (ang.).
  35. ↑ Sanja Orlandić, „Jeziku je svejedno”, „Lingua Montenegrina”, god. XII/2, br. 24, Cetinje 2019, s. 382 (czarnog.).
  36. ↑ Karen Calteaux, Standard and non-standard African language varieties in the urban areas of South Africa: main report for the STANON Research Programme, Pretoria: HSRC Publishers, 1996, s. 38, ISBN 978-0-7969-1754-6, OCLC 39361105 (ang.).
  37. ↑ Allan Bell, The Guidebook to Sociolinguistics, Chichester: John Wiley & Sons, 2013, s. 263, ISBN 978-0-631-22865-3, ISBN 978-1-118-59397-4, OCLC 963611506 (ang.).
  38. ↑ Fiona English, Tim Marr, Why Do Linguistics?: Reflective Linguistics and the Study of Language, London: Bloomsbury Publishing, 2015, s. 27, DOI: 10.5040/9781472593597, ISBN 978-1-4411-1083-1, ISBN 978-1-4725-9359-7, OCLC 903223629 (ang.).
  39. ↑ a b c Edgar A. Gregersen, Language in Africa: An Introductory Survey, New York: Gordon & Breach, 1977, s. 9–10, ISBN 978-0-677-04380-7, OCLC 3256139 (ang.).
  40. ↑ Robert Lawrence Trask, A Dictionary of Grammatical Terms in Linguistics, London–New York: Routledge, 1993, s. 215–216, DOI: 10.4324/9780203393369, ISBN 978-0-203-39336-9, ISBN 978-0-415-08628-8, OCLC 917114038 (ang.).
  41. ↑ Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 99.
  42. ↑ Zuraidah Mohd Don, Introduction and Overview: Managing Change in Global English, [w:] Zuraidah Mohd Don (red.), English in a Globalised Environment: Investigating an Emerging Variety of English, Kuala Lumpur: University of Malaya Press, 2006, s. 12, ISBN 978-983-100-382-4, OCLC 162288674 (ang.).
  43. ↑ Jan P. Zalewski, Enhancing linguistic input in answer to the problem of incomplete second language acquisition: a critical redefinition of the global grammar proposal, Opole: Wydawnictwo WSP, 1995 (Studia i monografie 232), s. 14, OCLC 78213977 (ang.).
  44. ↑ a b c d e Peter Trudgill, A Glossary of Sociolinguistics, Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 29, ISBN 978-0-19-521943-2, OCLC 50768041, Cytat: Linguists agree that the language of non-native speakers can be labelled ‘incorrect’ if it contains constructions or usages that would never be employed by native speakers, such as «I am knowing him since many years». They do not agree, however, that judgements about correctness can legitimately be made about forms used by native speakers. They point out that when such judgements are made about forms in widespread use, such as «I done it», they are essentially social judgements which have to do with the distribution of power, wealth and prestige in a community. (ang.).
  45. ↑ Juan Carlos Moreno Cabrera, La dignidad e igualdad de las lenguas. Crítica de la discriminación lingüística, Madrid: Alianza, 2000, s. 157–160, ISBN 978-84-206-6744-7, OCLC 1327838401 (hiszp.).
  46. ↑ a b Mate Kapović, Language, Ideology and Politics in Croatia, „Slavia centralis”, IV/2, 2011, s. 46–48, DOI: 10.17161/SCN.1808.8578, OCLC 5712663453 (ang.).
  47. ↑ Edwin T. Cornelius, Language teaching: a guide for teachers of foreign languages, New York: Crowell, 1953, s. 135, OCLC 1020382 (ang.).
  48. ↑ a b c Konrad Szcześniak, Cássio Leite Vieira, Thou Shalt Not Judge. Selective Perception in Judgements of Linguistic Correctness, [w:] Sangeeta Bagga-Gupta (red.), Marginalization Processes across Different Settings: Going beyond the Mainstream, Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2017, s. 389–393, ISBN 978-1-5275-0329-8, ISBN 978-1-5275-1192-7, OCLC 1044734551 (ang.).
  49. ↑ a b c John Lyons, Language and Linguistics, Cambridge: Cambridge University Press, 1981, s. 52–54, ISBN 978-0-521-29775-2, OCLC 185301254 (ang.).
  50. ↑ Alicja Sztuk, Normalizacja translatoryczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej, 2017, s. 91–101, ISBN 978-83-64020-40-7.
  51. ↑ a b c Peter Trudgill, Lars-Gunnar Andersson, Bad Language, Oxford, UK: Basil Blackwell, 1990, s. 119–123, ISBN 0-631-17872-4, OCLC 21973314 (ang.).
  52. ↑ a b Mate Kapović, O „pravilnosti” u jeziku, „Kolo”, 3–4, 2009 (chorw.).
  53. ↑ a b Newman 1996 ↓, s. 25.
  54. ↑ W.H. Mittins i inni, Attitudes to English usage: an enquiry by the University of Newcastle-upon-Tyne Institute of Education English Research Group, wyd. 2, Oxford: Oxford University Press, 1970, s. 2, ISBN 0-19-437041-0, OCLC 1151906527 (ang.).
  55. ↑ „The Education Quarterly”, 23, New Delhi: Ministry of Education & Social Welfare, 1971, s. 78, Cytat: Sharply opposed to this traditional attitude of “correctness”, is the objective descriptive approach—made current by modern linguistics—which seeks to replace “correctness” by “acceptability”, and “appropriateness” (ang.).
  56. ↑ a b Crystal 2008 ↓, s. 219.
  57. ↑ W. Keith Russell, Stephen Patrick Quigley, Desmond J. Power, Linguistics and deaf children: transformational syntax and its applications, Washington: Alexander Graham Bell Association for the Deaf, 1976, s. 237, ISBN 978-0-88200-072-5, OCLC 614893058 (ang.).
  58. ↑ Tom McArthur, Roshan McArthur, Concise Oxford Companion to the English Language, Oxford: Oxford University Press, 1998, s. 263, ISBN 978-0-19-280061-9, OCLC 166704883 (ang.).
  59. ↑ František Štícha, Gramatičnost, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  60. ↑ Čermák 2011 ↓, s. 131.
  61. ↑ a b c Crystal 2008 ↓, s. 118.
  62. ↑ Suzanne Eggins, Introduction to Systemic Functional Linguistics, wyd. 2, London–New York: Continuum, 2004, s. 138–140, ISBN 0-8264-5787-8 (ang.).
  63. ↑ Trudgill 1976 ↓, s. 2.
  64. ↑ Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 6, 10.
  65. ↑ Adriano Murelli, Relative Constructions in European Non-Standard Varieties, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 2011 (Empirical Approaches to Language Typology 50), s. 63–64, DOI: 10.1515/9783110238792, ISBN 978-3-11-023879-2, OCLC 776492382 (ang.).
  66. ↑ a b Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 10.
  67. ↑ a b Mate Kapović, Anđel Starčević, Daliborka Sarić, O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] Barbara Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagreb: Srednja Europa, 2016, s. 47–49, ISBN 978-953-7963-47-7, OCLC 970772545 (chorw.).
  68. ↑ Václav Cvrček, Nechte svůj jazyk na pokoji! [online], Aktuálně.cz, 17 marca 2010 [dostęp 2019-11-05] (cz.).
  69. ↑ a b c d Lora Tomaš, Starčević, Sarić, Kapović: Jezični savjeti nemaju veze s kvalitetom jezika nego s ideološkim treningom [online], mvinfo.hr, 13 listopada 2019 [dostęp 2019-11-14], Cytat: U jeziku je nepravilno (tj. nije po unutrašnjim pravilima jezika) samo ono što se ne koristi [...]
    Termini „pravilno” i „nepravilno” i njihova opreka u jeziku su potpuno neznanstveni, jednako kao da u drugim sferama života proglašavamo „pravilnom” ili „nepravilnom” određenu boju kose i kože ili neku biljnu i životinjsku vrstu. (chorw.).
  70. ↑ István Lanstyák, Az elitizmus mint nyelvhelyességi ideológia [online], 2011, s. 145 (węg.).
  71. ↑ a b Trudgill 1976 ↓, s. 1.
  72. ↑ Milroy i Milroy 1999 ↓, s. 6.
  73. ↑ Peter Trudgill, Jeffrey Harling and Csaba Pléh (eds) When East met West: Sociolinguistics in the former Socialist Bloc (recenzja), „Multilingua”, 19 (1–2), Language contact in East-Central Europe, Mouton Publishers, 2000, s. 190–195, DOI: 10.1515/mult.2000.19.1-2.169, ISSN 1613-3684 (ang.).
  74. ↑ a b Snježana Kordić, Pod maskom brige za jezik [online], Tacno.net, 24 stycznia 2015 [dostęp 2019-12-23] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-04] (chorw.).
  75. ↑ Snježana Kordić, Lingvistička inkvizicija na HRT-u [online], autograf.hr, 28 października 2017 [dostęp 2019-12-23] (chorw.).
  76. ↑ a b James Milroy, The ideology of the standard language, [w:] Carmen Llamas, Louise Mullany, Peter Stockwell (red.), The Routledge Companion to Sociolinguistics, London: Routledge, 2007, s. 134–135, DOI: 10.4324/9780203441497, ISBN 0-203-44149-4, OCLC 76969042 (ang.).
  77. ↑ Abelleira i Longa 2015 ↓, s. 173–174.
  78. ↑ a b Laura Greenfield, The “Standard English” Fairy Tale: A Rhetorical Analysis of Racist Pedagogies and Commonplace Assumptions about Language Diversity, [w:] Laura Greenfield, Karen Rowan (red.), Writing Centers and the New Racism: A Call for Sustainable Dialogue and Change, Utah State University Press, 2011, s. 33–60, DOI: 10.2307/j.ctt4cgk6s.6, ISBN 978-0-87421-862-6, JSTOR: 10.2307/j.ctt4cgk6s (ang.).
  79. ↑ a b Martin J. Endley, Linguistic Perspectives on English Grammar: A Guide for EFL Teachers, Charlotte: Information Age Publishing (IAP), 2010, s. xxxii, ISBN 978-1-61735-170-9, OCLC 698587626 (ang.).
  80. ↑ Hap Gilliland, Jon Allan Reyhner, Teaching the native American, Dubuque: Kendall/Hunt Pub. Co., 1988, s. 136, ISBN 978-0-8403-4625-4, OCLC 17578280 (ang.).
  81. ↑ Abelleira i Longa 2015 ↓, s. 153.
  82. ↑ Trudgill 1976 ↓, s. 4.
  83. ↑ Klára Sándor, Secular linguistics and education: questions of minority bilingualism, „Regio: Kisebbségtudományi Szemle”, 1998, s. 145–146 [zarchiwizowane z adresu 2020-03-15] (ang.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Poprawność_językowa&oldid=73801915”