Witold Doroszewski

Witold Jan Doroszewski (ur. 1 maja 1899 w Moskwie, zm. 26 stycznia 1976 w Warszawie) – polski językoznawca, teoretyk języka, od 1930 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, od 1930 członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, od 1947 członek Polskiej Akademii Umiejętności, następnie Polskiej Akademii Nauk; redaktor naczelny Słownika języka polskiego (1958–1969) i Słownika poprawnej polszczyzny (1973); popularyzator nauki o języku polskim, w latach 1932–1976 redaktor naczelny miesięcznika „Poradnik Językowy”; stworzył teorię języka, w której za przedmiot językoznawstwa uważał „człowieka mówiącego” (łac. homo loquens), a nie relacje zachodzące wewnątrz języka.

Witold Doroszewski

Witold Doroszewski (1962)
Państwo działania	Polska
Data i miejsce urodzenia	1 maja 1899 Moskwa
Data i miejsce śmierci	26 stycznia 1976 Warszawa
Profesor
Specjalność: językoznawstwo, leksykografia
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1923 UW
Profesura	1930
Polska Akademia Nauk / Umiejętności
Status PAN	członek-korespondent (1952) członek rzeczywisty (1957)
Status PAU	członek-korespondent (1947)
Funkcja Jednostka PAN	Przewodniczący Komitetu Językoznawstwa PAN (1954–1966, 1969–1974)
Doktor honoris causa Uniwersytet Łódzki – 1960 Uniwersytet w Berlinie – 1960 Uniwersytet Karola – 1968
Wykładowca, naukowiec
Jednostka	Wydział Polonistyki UW
Okres zatrudn.	1924–1969
Odznaczenia

Życiorys

Był synem Antoniego (fizykochemika, dyrektora Centralnego Laboratorium Chemicznego Ministerstwa Skarbu Rosji, przewodniczącego Naukowego Koła Polskiego w Moskwie), i Marii z Tynowskich. Kształcił się w gimnazjum w Moskwie (do 1917), podjął następnie studia językoznawcze na uniwersytecie moskiewskim; w 1918 przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, ale w tymże roku został powołany do wojska i służył do 1920. W latach 1920–1923 kontynuował studia na UW (m.in. pod kierunkiem Jana Baudouina de Courtenay) i obronił w 1923 doktorat na podstawie pracy O znaczeniu dokonanym osnów czasownikowych (słownych) w języku polskim. Podjął pracę na uniwersytecie jako starszy asystent w Katedrze Języka Polskiego (1924–1927); w latach 1927–1929 uzupełniał studia w Ecole Nationale des Langues Orientales Vivantes w Paryżu i był tam lektorem języka polskiego. W 1928 został docentem w Katedrze Języka Polskiego UW, a w 1930 kierownikiem tej Katedry i profesorem nadzwyczajnym; od 1938 profesorem zwyczajnym. W latach 1935–1939 był dyrektorem Instytutu Fonetycznego UW; w 1968 odszedł ze stanowiska kierownika Katedry Języka Polskiego, a rok później przeszedł na emeryturę. Kierował również Pracownią Dialektologiczną PAN (w latach 1954–1969, od 1957 pod nazwą Zakład Językoznawstwa) w Warszawie. Na UW prowadził wykłady z języka polskiego, słowotwórstwa i językoznawstwa ogólnego; gościnnie wykładał na uniwersytecie w Brukseli (1934), uniwersytecie Wisconsin w Madison (w latach 1936–1937, gdzie zorganizował Katedrę Języka Polskiego), uniwersytetach w Nancy, Bordeaux i College de France w Paryżu (1939), w Oksfordzie, Leeds i Londynie (1958). W 1939 brał udział jako żołnierz w kampanii wrześniowej, a w latach 1940–1944 wykładał na tajnym Uniwersytecie Warszawskim.

Był członkiem czołowych polskich akademii i towarzystw naukowych: Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1930 członek korespondent, 1936 członek rzeczywisty), PAU (1947 członek korespondent) i PAN (1952 członek korespondent, 1957 członek rzeczywisty). Był m.in. zastępcą przewodniczącego Komitetu Językoznawstwa PAN (w latach 1954–1966 i 1969–1974, w latach 1960–1961 pod nazwą Komitet Językoznawstwa i Słowianoznawstwa). W 1925 był w gronie członków założycieli Polskiego Towarzystwa Językoznawczego; pełnił funkcje sekretarza (1931–1934), wiceprezesa (1962–1964) i prezesa (w latach 1956–1958 i 1971–1974). W latach 1938–1939 i od 1966 był prezesem Towarzystwa Kultury Języka. Należał ponadto do: Bułgarskiej Akademii Nauk (1963), Międzynarodowego Komitetu Slawistów (w latach 1968–1975 przewodniczący, od 1975 członek honorowy), Polskiego Komitetu Slawistów (w latach 1969–1974), Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk (1972), Austriackiej Akademii Nauk (1974 członek korespondent), Łomżyńskiego Towarzystwa Naukowego (w 1974 członek założyciel), Societe de Linguistique w Paryżu, Linguistic Society of America, Institut d'Etudes Slaves w Paryżu, Instytutu Słowiańskiego w Pradze, Comitee International Permament des Linguistes. Organizował Koło Warszawskie Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego. Był członkiem, a w latach 1948–1959 przewodniczącym zarządu Stowarzyszenia Mieszkaniowego Spółdzielczego Profesorów Uniwersytetu Warszawskiego.

Zajmował się gramatyką opisową języka polskiego, dialektologią, słowotwórstwem, fonetyką, semantyką, leksykologią i dydaktyką języka polskiego. Jest uważany za twórcę warszawskiej szkoły dialektologicznej. Dokonał krytycznej analizy doktryny Ferdinanda de Saussure'a i zwrócił uwagę na związki tej doktryny z koncepcjami Emile Durkheima. Na podstawie analizy języka Teodora Tomasza Jeża (Język Teodora Tomasza Jeża, 1949) przedstawił obraz polskiego języka literackiego XIX wieku oraz określił ogólne prawa ewolucji języka (zasada leksykalizacji i krystalizowania się dominanty). Badał związki historii językoznawstwa z historią innych nauk humanistycznych; interesowało go również pokrewieństwo historyczne języków słowiańskich. Określił podstawowe metody badawcze w dialektologii. Sformułował zasady wydawania słowników. Był redaktorem naczelnym Słownika języka polskiego (11 tomów, Państwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1958-69; reprint, PWN 1996-97) zawierającego ok. 130 000 haseł napisanych na podstawie 5 milionów cytatów z 3 tysięcy utworów literackich, prac naukowych, artykułów prasowych i innych źródeł.

Grób Witolda Doroszewskiego na Starych Powązkach, 2015)

W jego dorobku jest około 800 publikacji naukowych. Współpracował z wieloma czasopismami, m.in. „Journal de Psychologie Normale et Pathologique”, „Biuletynem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, „Pracami Językoznawczymi”, „Studiami Warmińsko-Mazurskimi”, „Pracami Filologicznymi”, „Poradnikiem Językowym”; prowadził pogadanki radiowe w ramach Radiowego Poradnika Językowego. Uczestniczył w krajowych i międzynarodowych kongresach językoznawczych i slawistycznych. Na 30-lecie pracy naukowej dedykowano mu tom XVIII „Prac Filologicznych” (1961). W gronie jego studentów byli m.in. Halina Auderska, Jadwiga Puzynina, Zofia Kurzowa, Jan Tokarski.

Zmarł w Warszawie, pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera R-6-6,7).

Życie prywatne

Był żonaty z Janiną z Rogowskich, profesorką pedagogiki specjalnej Uniwersytetu Warszawskiego; syn Marek (1929–1985) został profesorem protozoologii w Instytucie Biologii Doświadczalnej PAN, a syn Jan (1931–2019) - profesorem biofizyki w Centrum Medycznym Kształcenia Podyplomowego w Warszawie.

Najważniejsze publikacje naukowe

• O Komisji Edukacyjnej (1916)
• Monografie słowotwórcze (1928–1931, 4 części)
• Jan Baudouin de Courtenay (1929)
• Zarys ogólnej klasyfikacji znaczeniowej sufiksów w językach słowiańskich (1929)
• Kilka uwag o metodach badań gwaroznawczych (1931)
• Mowa mieszkańców wsi Staroźreby. Opis i tezy teoretyczne (1934)
• Z zagadnień fonetyki ogólnej (1936)
• Język polski w Stanach Zjednoczonych A.P. (1938)
• Studium języka a studium literatury (1939)
• Język Warszawy (1945)
• Kategorie słowotwórcze (1946)
• Treść społeczna nauk humanistycznych a uniwersyteckie studia językowe (1947)
• Zasady poprawnej wymowy polskiej (1947, z Bronisławem Wieczorkiewiczem)
• Fizjologiczny mechanizm błędów językowych (1950)
• Podstawy gramatyki polskiej (1952)
• O normatywny charakter nauczania gramatyki (1953)
• Słowotwórstwo a geografia lingwistyczna (1954)
• Uwagi o metodach geografii lingwistycznej (1954)
• Z zagadnień leksykografii polskiej (1954)
• Jan Baudouin de Courtenay na tle swej epoki i jako prekursor nowych prądów w językoznawstwie (1955)
• Słownik języka polskiego (1958–1969)
• Studia i szkice językoznawcze (1962)
• Elementy leksykologii i semiotyki (1970)
• O funkcji poznawczo-społecznej języka (1973)

Książki popularne i poradniki językowe

• Myśli i uwagi o języku polskim (1937)
• Rozmowy o języku (1948–1954, 4 serie)
• Kryteria poprawności językowej (1950)
• Wśród słów, wrażeń i myśli. Refleksje o języku polskim (1966)
• O kulturę słowa (1962–1979, 3 tomy; zbiór artykułów o języku polskim)

Ordery i odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I klasy
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (16 lipca 1954)
• Krzyż Walecznych
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (14 stycznia 1955)
• Medal Komisji Edukacji Narodowej
• Krzyż Kawalerski Orderu Legii Honorowej (Francja)

Nagrody i wyróżnienia

• Nagroda Państwowa II stopnia za działalność naukową w dziedzinie językoznawstwa oraz za wybitne zasługi dla szerzenia kultury języka ojczystego (1955)
• doktor honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego (1960), uniwersytetu w Berlinie (1960) i uniwersytetu w Pradze (1968)
• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1969)

Upamiętnienie

Od 25 października 1976 r. naukowiec jest patronem ulicy na terenie obecnej dzielnicy Bemowo w Warszawie. Od 1976 jest także patronem ulicy w Łodzi w dzielnicy Górna. Jest również patronem ulicy w dzielnicy Godula w Rudzie Śląskiej.

Imię prof. Witolda Doroszewskiego nosi Szkoła Podstawowa nr 363 w Warszawie.

Bibliografia

• Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A–J, Wrocław 1983.
• Barbara Falińska, Witold Doroszewski (1899–1976), „Rocznik Mazowiecki”, T. 20, 2008, s. 64–71.

Linki zewnętrzne

• Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego wydanie internetowe