Nacjonalizm
Nacjonalizm (z łac. natio „naród”) – przekonanie, że naród jest najwyższą wartością i najważniejszą formą uspołecznienia, z którego wynika określona postawa polityczna, gospodarcza czy społeczna[1][2]. Nacjonalizm może, ale nie musi, wiązać się z takimi postawami jak etnocentryzm, patriotyzm czy megalomania narodowa[1]. Bywa przeciwstawiany kosmopolityzmowi[1]. W języku angielskim „nacjonalizm” ma szersze znaczenie niż w języku polskim. Według polskich definicji nacjonalizm jest ideologią zmierzającą do podporządkowania innych narodów własnemu narodowi. Nacjonaliści żądają dla niego specjalnych przywilejów oraz wyolbrzymiają jego zalety[3].
Historia
edytujKorzenie nacjonalizmu wiążą się z przełomem XV i XVI w., kiedy doszło do upadku średniowiecznego uniwersalizmu, a za sprawą reformacji władcy oparli się na rodzimych elitach, reprezentujących poszczególne państwa i narody. Na nacjonalizm miały wpływ: luteranizm oraz kalwinizm i związane z tymi konfesjami tłumaczenia Biblii na język niemiecki, a następnie inne języki narodowe[4]. Luterański model polityczny narodu (wspólnota historyczna oraz etniczna ziemi i krwi) realizował się w absolutyzmie, autorytaryzmie i totalitaryzmie. W modelu kalwińskim naród był dobrowolnym, politycznym zrzeszeniem jednostek, którego emanacją stało się państwo liberalne[5].
Powstanie nacjonalizmu wiąże się niekiedy z rewolucją francuską[6][7][8][9], a konkretnie z radykalną działalnością lewicowych[10] jakobinów. Nacjonalizm w ich wydaniu stanowił pierwszą chronologicznie formę tej postawy społeczno-politycznej[11][12]. W związku ze swym radykalizmem nacjonalizm ten przybierał kształt szowinizmu[13][14]. Był egalitarny, a wyrosłe w konfrontacji z nim nacjonalizmy: niemiecki i hiszpański, były również (jak francuski) rewolucyjne[15]. Jeszcze inni badacze wskazują, że nacjonalizm powstał jako niemiecka reakcja na podbój Niemiec przez Napoleona Bonapartego[16]. O ile początkowo nacjonalizm był wiązany z postawami liberalnymi, to z czasem zaczął być kojarzony głównie z prawicą i skrajna prawicą[17].
W 1789 po raz pierwszy został użyty termin „nacjonalizm” w obecnym rozumieniu tego słowa – tak przynajmniej twierdzi część badaczy. Użył go francuski jezuita Augustin Barruel. Jeszcze inni wskazują, że jako pierwszy w tym znaczeniu użył go Maurice Barrès[18][19]. Niemniej jednak pojęcie upowszechniło się dopiero pod koniec XIX wieku. Było już wówczas używane wobec niemieckich i francuskich prawicowców, którzy opowiadali się za ekspansją terytorialną własnych państw i byli wrogo nastawieni wobec obcokrajowców, liberałów i lewicowców. W tym czasie nacjonaliści nierzadko zaczęli głosić monopol skrajnej prawicy na patriotyzm. Sama lewica europejska na ogół odcinała się od nacjonalizmu. Nie zmienia to faktu, że nawet wówczas pojawiały się ruchy nacjonalistyczne o bardziej lewicowej proweniencji lub takie, których nie da się umiejscowić na osi prawica-lewica[20].
Wojny rewolucyjnej Francji oraz wojny napoleońskie zapoczątkowały w historii Europy epokę nacjonalizmów[21][22][23]. Z czasem nacjonalizm uległ ewolucji. W XIX wieku za jego główną wartość uchodziła odrębność narodową. W XX wieku było to już posiadanie odrębnego państwa narodowego. W dwudziestoleciu międzywojennym powstał ruch faszystowski. Roman Tokarczyk wskazuje, że w tym czasie „nie każdy nacjonalizm był faszystowski, ale każdy faszyzm był nacjonalistyczny”[24]. Nacjonalizm w wydaniu międzywojennym był jedną z głównych przyczyn wybuchu II wojny światowej[24]. Po zakończeniu globalnego konfliktu pojęcie „nacjonalizmu” stosowano do także do ruchów antykolonialnych[24].
Charakterystyka nacjonalizmu
edytujPostawa nacjonalistyczna nie jest autonomiczną i kompletną ideologią, lecz zbiorem zasad, które są lub były wyznawane przez różne odmiany prawicy (volkizm[25], Narodowa Demokracja, faszyzm, nazizm[26], banderyzm[27]) i lewicy (Jakobini, Czerwoni Khmerzy). Nacjonalizmy poszczególnych narodów nierzadko znacznie się od siebie różnią[28]. W historii występowały różne typy nacjonalizmów, np.: narodowy konserwatyzm, narodowy liberalizm, narodowy radykalizm, narodowy socjalizm, faszyzm, narodowy bolszewizm, narodowy komunizm. Andrew Heywood podzielił nacjonalizmy na trzy rodzaje: nacjonalizm etniczny, nacjonalizm integralny oraz nacjonalizm kulturowy[29].
Nacjonalizm jest przekonaniem według którego interes własnego narodu jest nadrzędny wobec interesu jednostki, grup społecznych, czy społeczności regionalnych. Naród jest uznawany za najwyższego suwerena państwa, a państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności, złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Nacjonalizm przedkłada interes własnego narodu nad interesami innych narodów[a], zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne), jak i na zewnątrz (narody sąsiednie)[31].
Skrajna postać nacjonalizmu jest nazywana szowinizmem[1].
W XIX-wiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania. Idee nacjonalistyczne często pojmują naród jako przede wszystkim etniczną wspólnotę krwi, przez co często jest porównywany do rasizmu[1].
Nacjonalizm wiąże się z patriotyzmem, w związku z czym – zdaniem niektórych badaczy – obie postawy nie powinny być sobie przeciwstawiane[32][33][6][34][35][36][37][38]. Jeszcze inni badacze, w tym prawicowi, wyraźnie rozgraniczają od siebie nacjonalizm i patriotyzm[39].
Termin „nacjonalizm” w języku polskim bywa traktowany pejoratywnie – wartościująco (podobnie w języku niemieckim[40]). W językach francuskim i angielskim ma charakter wyłącznie opisowy[41][42][43][44][45][46][47][48][49][50]. W języku angielskim termin ma poza tym znacznie szersze znaczenie niż w języku polskim[51].
Nacjonalizm a religia
edytujBogumił Grott wyróżnił trzy stanowiska, które określają stosunek nacjonalizmu do religii chrześcijańskiej[52]: 1) powstawania ideologii bez odwoływania się do zasad i koncepcji etycznych katolicyzmu i chrześcijaństwa; 2) kształtowania się ruchów narodowych pod wpływem wartości funkcjonujących w religii; 3) sprzeciwiania się chrześcijaństwu, odrzuceniu go, co skutkowało zwrotem ku pogaństwu i negacji zasad uniwersalistycznych oraz personalistycznych[53].
Andrzej Wojtaszak podzielił nacjonalizmy na: nacjonalizm świecki, nacjonalizm chrześcijański oraz nacjonalizm nepogański. Badacz podkreślił, że ten podział nie jest zasadny wobec wszystkich kultur. Na przykład trudno zastosować go wobec nacjonalizmów narodów prawosławnych[54].
Nurty nacjonalizmu
edytujNacjonalizm w Polsce
edytuj
W II RP za polityczny wyraz nacjonalizmu uważano ruch narodowy (Liga Narodowa, Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne, Związek Młodzieży Polskiej „Zet”, Narodowy Związek Robotniczy, Związek Ludowo-Narodowy, Obóz Wielkiej Polski, Stronnictwo Narodowe) oraz jego odłamy (np. Obóz Narodowo-Radykalny). Współtwórcą i głównym ideologiem polskiego nacjonalizmu – Narodowej Demokracji (endecji) – był Roman Dmowski[b], jednakże on sam nie stosował pojęcia nacjonalizmu, wychodząc z założenia, że to określenie zawiera w sobie element doktrynalny i sprowadza obowiązek narodowy do części jakby tylko społeczeństwa[c].
Popularnymi w Polsce symbolami nacjonalizmu są: Falanga, Mieczyk Chrobrego oraz krzyż celtycki[57][58][59][60]. Szczególnie ostatni symbol wzbudza liczne kontrowersje[61][62].
Zobacz też
edytuj
Uwagi
edytuj- ↑ Niezależnie od pojęcia narodu – różnego w różnych krajach – każdy nacjonalizm zawiera dwa twierdzenia: po pierwsze, że dany naród jest rodzajem absolutu, bóstwa stojącego ponad wszystkim, a więc także ponad jednostką, która winna wszystko dla niego poświęcić; po drugie, że dany naród jest czymś lepszym, godniejszym, bardziej wartościowym niż inne narody[30].
- ↑ Jednym z najważniejszych przedmiotów pracy pisarskiej Dmowskiego było – formowanie ideologii narodowej. Pod tym względem klasycznym jego dziełem są „Myśli nowoczesnego Polaka”, które na zawsze pozostaną podstawową książką, formułującą doktrynę polskiego nacjonalizmu[55].
- ↑ Nie umiałbym powiedzieć, gdzie pierwej, we Francji, czy we Włoszech, użyto wyrazu „nacjonalizm” dla określenia nowego ruchu narodowego. Byłem zawsze zdania, że to termin nieszczęśliwy, osłabiający wartość ruchu i myśli, którą ten ruch wyrażał. Wszelki „izm” mieści w sobie pojęcie doktryny, kierunku myśli, obok którego jest miejsce na inne, równorzędne z nim kierunki. Naród jest jedyną w świecie naszej cywilizacji postacią bytu społecznego, obowiązki względem narodu są obowiązkami, z których nikomu z jego członków nie wolno się wyłamywać: wszyscy jego synowie winni dla niego pracować i o jego byt walczyć, czynić wysiłki, ażeby podnieść jego wartość jak najwyżej, wydobyć z niego jak największą energię w pracy twórczej i w obronie narodowego bytu. Wszelkie „izmy”, które tych obowiązków nie uznają, które niszczą ich poczucie w duszach ludzkich, są nieprawowite[56].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e nacjonalizm, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-03-21].
- ↑ Słownik języka polskiego PWN: nacjonalizm [online] [dostęp 2019-03-21].
- ↑ K. Jaskułowski, Nacjonalizm jako ideologia, [w:] Przegląd Politologiczny, 2003, no 2, s. 37-38.
- ↑ W. Bernacki, Nacjonalizm, [w:] Słownik historii doktryn politycznych, t. 4, red. K. Chojnicka, M. Jaskólski, Warszawa 2009, s. 284-285.
- ↑ J. Bartyzel, Prawica – nacjonalizm – monarchizm. Studia politologiczno-historyczne, wyd. 2 popr. i uzup., Radzymin-Warszawa 2020, s. 60.
- ↑ a b S. Żerko, Nacjonalizm, [w:] „Britannica. Edycja Polska”, t. 28, Poznań 2002, s. 105.
- ↑ A. Wielomski, Nacjonalizm jakobiński, [w:] Ideologie, doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. S. Stępień, Lublin 2006, s. 29.
- ↑ A. Meller, Czy nacjonalizm jest ideologią?, „Dialogi polityczne”, 8, 2008, s. 167.
- ↑ R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, wyd. 16 posz., Warszawa 2010, s. 314.
- ↑ J. Baszkiewicz, Jakobini, [w:] „Encyklopedia Katolicka“, t. 7, Lublin 1997, kol. 689.
- ↑ A. Wielomski, Nacjonalizm, [w:] „Encyklopedia Białych Plam”, t. 12, Radom 2003, s. 246.
- ↑ A. Meller, Czy nacjonalizm jest ideologią?, „Dialogi polityczne”, 8, 2008, s. 169.
- ↑ J. Bartyzel, Jakobini, [w:] „Encyklopedia Białych Plam”, t. 8, Radom 2002, s. 272.
- ↑ M. Wendland, Wpływ filozofii oświecenia na rewolucję francuską – zarys problemu, „Filo-Sofija”, 17, 2017, 36, s. 590.
- ↑ J. Bartyzel, Prawica-nacjonalizm-monarchizm. Studia politologiczno-historyczne, Radzymin-Warszawa 2020, s. 64.
- ↑ D. Sassoon, Wstęp, [w:], E. Hobsbawm, O nacjonalizmie, 2021, s. 10.
- ↑ D. Sassoon, Wstęp, [w:], E. Hobsbawm, O nacjonalizmie, 2021, s. 11.
- ↑ A. Wojtaszak, Nacjonalizm. Ewolucja myśli politycznej. Zarys problemu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, 2015, 879, „Acta Politica”, 32, s. 7-8.
- ↑ A. Wojtaszak, D. Wybranowski, Współczesna myśl polityczna. Rozważania metodologiczne. Wybrane ideologie i doktryny polityczne, Szczecin 2021, s. 35.
- ↑ E. Hobsbawm, O nacjonalizmie, 2021, s. 85, 109.
- ↑ W. Bernacki, Nacjonalizm, [w:] Słownik historii doktryn politycznych, t. 4, red. K. Chojnicka, M. Jaskólski, Warszawa 2009, s. 288.
- ↑ W. Zajewski, Wybicki o menandrach rewolucji francuskiej, „Czasy Nowożytne”, 24, 2011, s. 111.
- ↑ S. Salmonowicz, Rewolucja Francuska: blaski i cienie dziedzictwa, „Przegląd Historyczny”, 81, 1990, 1-2, s. 84.
- ↑ a b c R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, 2010, s. 316
- ↑ R. O. Paxton, The Anatomy of Fascism, 2004, s. 37.
- ↑ M. Bankowicz, Lewicowość i socjalizm w doktrynie narodowego socjalizmu, „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi”, 33, 2011, s. 341.
- ↑ Z. Wojnowski, The Near Abroad. Socialist Eastern Europe and Soviet Patriotism in Ukraine, 1956-1985, 2017, s. 12.
- ↑ R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, 2010, s. 308
- ↑ A. Wojtaszak, Nacjonalizm. Ewolucja myśli politycznej. Zarys problemu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, 2015, 879, „Acta Politica”, 32, s. 19.
- ↑ J. M. Bocheński: Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów. Paryż: Instytut Literacki, 1987.
- ↑ Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1967.
- ↑ E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 165.
- ↑ B. Bankowicz, Nacjonalizm, [w:] Słownik polityki, red. M. Bankowicz, wyd. 3, Warszawa 1999, s. 145.
- ↑ Nacjonalizm, [w:] Historia. Encyklopedia szkolna WSiP, wyd. 4, zm. i rozsz., red. A. Friszke, E.C. Król, Warszawa 2004, s. 532.
- ↑ B. Grott, Nacjonalizm czy nacjonalizmy (zamiast wstępu)?, [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006, s. 10.
- ↑ J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, t. 3, Lublin 2013, s. 123-124.
- ↑ B. Grott, Dylematy polskiego nacjonalizmu. Powrót do tradycji czy przebudowa narodowego ducha, Warszawa 2015, s. 21.
- ↑ A. Wojtaszak, D. Wybranowski, Współczesna myśl polityczna. Rozważania metodologiczne. Wybrane ideologie i doktryny polityczne, Szczecin 2021, s. 67.
- ↑ K. Brzechczyn, Patriotyzm – nacjonalizm – ojkofobia w myśli Rogera Scrutona, [w:] Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria, R. 29, 2020, Nr 1 (113), s. 52.
- ↑ S. Żerko, Nacjonalizm, [w:] Britannica. Edycja Polska, t. 28, Poznań 2002, s. 105.
- ↑ J. Chałasiński, Kultura i naród. Studia i szkice, Warszawa 1968, s. 33.
- ↑ A. Walicki, Czy możliwy jest nacjonalizm liberalny?, „Znak“ 1997, nr 3 (502), s. 32.
- ↑ A. Bromke, Nacjonalizm w nowoczesnym świecie, [w:] Nacjonalizm. Konflikty narodowościowe w Europie Środkowej i Wschodniej, red. S. Helnarski, Toruń 2001, s. 10.
- ↑ K. Jaskułowski, Co to jest nacjonalizm, „Sprawy Narodowościowe“, 2001, 18, s. 82
- ↑ K. Jaskułowski, Nacjonalizm jako ideologia, „Przegląd Politologiczny“, 2003, s. 37.
- ↑ E. Prokop-Janiec, Literatura i nacjonalizm. Twórczość krytyczna Zygmunt Wasilewskiego, Kraków 2004, s. 17.
- ↑ B. Stoczewska, Polski nacjonalizm na tle porównawczym innych nacjonalizmów europejskich, [w:] Ideologie, doktryny i ruchy narodowe. Wybrane problemy, red. S. Stępień, Lublin 2006, s. 349.
- ↑ W. Konarski, Naród, mniejszość, nacjonalizm, religia – przyczynek do dyskursu o pojęciach i powiązaniach między nimi, „Forum Politologiczne”, 2007, 5, s. 36.
- ↑ I. Kawiernikowa, „Nasz Dziennik” a nacjonalizm, [w:] Religia. Polityka. Naród. Studia nad współczesną myślą polityczną, red. Rafał Łętocha, Kraków 2010, s. 236.
- ↑ I. Kawiernikowa, Człowiek, społeczeństwo, naród i państwo w ideologii środowiska „Naszego Dziennika”, [w:] Nacjonalizm czy nacjonalizmy? Funkcja wartości chrześcijańskich, świeckich i neopogańskich w kształtowaniu idei nacjonalistycznych, red. B. Grott, Kraków 2006, s. 124.
- ↑ K. Jaskułowski, Nacjonalizm jako ideologia, [w:] Przegląd Politologiczny, 2003, no 2, s. 37.
- ↑ B. Grott, Religia-Kościół-etyka w ideach i koncepcjach prawicy polskiej. Narodowa Demokracja, Kraków 1993, s. 8.
- ↑ B. Grott, Chrześcijańskie i świeckie inspiracje w doktrynach nacjonalizmu polskiego, "Przegląd Humanistyczny" 38, 1994, 4, s. 79.
- ↑ A. Wojtaszak, Nacjonalizm. Ewolucja myśli politycznej. Zarys problemu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego”, 2015, 879, „Acta Politica”, 32, s. 19-20.
- ↑ Jędrzej Giertych: Roman Dmowski – pisarz polityczny. [w:] Roman Dmowski [on-line]. 1939; © 2006. [dostęp 2015-11-15].
- ↑ Roman Dmowski: Kościół, naród i państwo. 1927.
- ↑ M. Kornak, Brunatna księga 1987-2009, Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, Collegium Civitas, 2009, s. 43, 53, 140, 236, 248, 274, 453
- ↑ Brunatna Księga (2020-2023), Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, 2023, s. 14, 77, 91, 94, 105, 122, 146, 187, 199, 300
- ↑ M. Kornak, Brunatna księga 2009-2010, Stowarzyszenie „NIGDY WIĘCEJ”, Centrum Monitorowania Rasizmu w Europie Wschodniej, 2011, s. 85, 95, 98, 116, 123
- ↑ E. Jurgielewicz-Delegacz, D. Dajnowicz-Piesiecka, E. Pływaczewski (red.), Badania kryminologiczne a praktyka. Perspektywa krajowa i międzynarodowa, Wolters Kluwer 2022, s. 150
- ↑ Będą pozywać za znieważenie tych symboli, „TVN24.pl” [dostęp 2017-08-03].
- ↑ Ministerstwo Sprawiedliwości murem za nacjonalistami. Krzyż celtycki i hasło „White Pride” nie zostaną zakazane, „Newsweek.pl”, 5 stycznia 2017 [dostęp 2017-08-03] (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Nenad Miscevic, Nationalism, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, CSLI, Stanford University, 15 grudnia 2014, ISSN 1095-5054 [dostęp 2018-08-07] (ang.).