Wikipedia

Mandryl barwnolicy

gatunek ssaka

Mandryl barwnolicy[18], mandryl[19] (Mandrillus sphinx) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae), blisko spokrewniony z mandrylem równikowym, największy przedstawiciel koczkodanowców.

Mandryl barwnolicy
Mandrillus sphinx
(Linnaeus, 1758)
Ilustracja
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Nadrząd

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Nadrodzina

koczkodanowce

Rodzina

koczkodanowate

Podrodzina

koczkodany

Plemię

Papionini

Rodzaj

mandryl

Gatunek

mandryl barwnolicy

Kategoria zagrożenia (CKGZ)[17]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Nazewnictwo

edytuj

W polskiej literaturze zoologicznej gatunek M. sphinx był oznaczany nazwą „mandryl”[19]. W wydanej w 2015 roku przez Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk publikacji „Polskie nazewnictwo ssaków świata” gatunkowi nadano nazwę „mandryl barwnolicy”, rezerwując nazwę „mandryl” dla rodzaju tych naczelnych[18].

Taksonomia

edytuj

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, uznawanej za początek nomenklatury zoologicznej. Autor nadał gatunkowi nazwę Simia sphinx[1]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu zostało błędnie wskazane na „Borneo” (łac. Habitat in Borneo)[1], poprawione w 1976 przez Erica Delsona i Prudence Napier na Bitye, w okolicy rzeki Dja, w Kamerunie[20][21][22]. Linneusz swój opis oparł na wcześniejszym wydaniu Systema Naturae i pracach innych autorów[1]. W 1976 roku wyznaczono neotyp: jest to zamontowana skóra i czaszka dorosłego samca (sygnatura BMNH Mammals 1922.12.19.7) ze zbiorów Muzeum Historii Naturalnej w Londynie[23][24][25].

Badania molekularne sugerują, że istnieją dwie odrębne populacje M. sphinx; badanie z 2003 roku wykazało, że rzeka Ogowe w Gabonie przecina ich zasięg występowania, dzieląc je na dwie odrębne populacje: w Kamerunie i północnym oraz południowym Gabonie[26].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy[27].

Etymologia

edytuj
  • Mandrillus (Mandril): fr. mandrill „mandryl”, hiszp. mandril „mandryl”, od ang. mandrill „pawian”, od man „człowiek”; drill „wiertło”[28].
  • sphinx: w mitologii greckiej Sfinks (gr. Σφιγξ Sphinx) był drapieżnym potworem o różnorodnym wyglądzie zamieszkałym w Tebach, który zadawał podróżnikom zagadki i rozrywał na strzępy tych, którzy odpowiedzieli niepoprawnie[29][30].

Zasięg występowania

edytuj

Mandryl barwnolicy występuje w środkowo-zachodniej Afryce, od południowego Kamerunu (na południe od rzeki Sanaga) do kontynentalnej Gwinei Równikowej, w zachodnim Gabonie (na wschodzie jego zasięg rzeki ograniczają Ivindo i Ogowe) i w południowo-zachodnim Kongu (na południe od rzeki Kouilou i w dół do rzeki Kongo)[27]. Nie występuje na wschód od rzeki Dja w Kamerunie oraz w lasach południowo-wschodniego Kamerunu[27].

Morfologia

edytuj
 
Czaszka samca Mandrillus sphinx

Długość ciała (bez ogona) samic 55–67 cm, samców 62–110 cm, długość ogona samic 5–9 cm, samców 7–10 cm; masa ciała samic 11–13 kg, samców 18–33 kg[31][32]. Mandryle są największymi małpami po człekokształtnych gorylach, szympansach i orangutanach. Samce mają charakterystyczne ubarwienie. Pysk i modzele siedzeniowe są wyraźnie ubarwione na niebiesko, czerwono i fioletowo. Młode oraz samice są bardziej brązowe. Młode samce zyskują swe ubarwienie dopiero w 5–6 roku życia, gdy osiągną dojrzałość płciową.

Ekologia

edytuj

Tryb życia

edytuj

Mandryle żyją w wiecznie zielonych wilgotnych lasach równikowych. Przebywają głównie na ziemi, niekiedy także w dolnej warstwie koron drzew. Zwierzęta te tworzą grupy (haremy) liczące do 20 osobników, przewodzone są przez jednego samca i zajmują terytorium ok. 50 km². Często kilka takich grup łączy się i powstają w ten sposób duże, luźne zgrupowania.

Pożywienie

edytuj

Mandryle jedzą owoce, nasiona, korzenie, bulwy, grzyby, owady oraz niekiedy małe bezkręgowce[33].

Rozmnażanie

edytuj

Po ciąży trwającej 220–270 dni rodzi się 1 młode. Samice są płodne średnio co 33 dni. Dojrzałość płciową osiągają po ukończeniu 4 lat. Najdłuższy zanotowany wiek mandryla to 46 lat.

Status i zagrożenia

edytuj

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii VU (ang. vulnerable ‘narażony’)[17]. Niszczenie naturalnego środowiska i nadmierne polowania (na mięso lub do hodowli w zwierzyńcach) spowodowały, że mandrylowi zagraża wymarcie. Dla jego ocalenia konieczne jest szybkie zorganizowanie rezerwatów w dżungli.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 25. (łac.).
  2. ↑ C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 12. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1766, s. 35. (łac.).
  3. ↑ C. Alströmer. Beskrifning på en sällsam Babian, Simia Mormon. „Kungliga Svenska vetenskapsakademiens handlingar”. 27, s. 138, 1766. (szw.). 
  4. ↑ E.A.W. von Zimmermann: Geographische Geschichte des Menschen, und der allgemein verbreiteten vierfüßigen Thiere. Cz. 2. Leipzig: Weygand, 1780, s. 176. (niem.).
  5. ↑ R. Kerr: The animal kingdom, or zoological system, of the celebrated Sir Charles Linnæus. containing a complete systematic description, arrangement, and nomenclature, of all the known species and varieties of the mammalia, or animals which give suck to their young. Class I, Mammalia. Edinburgh: A. Strahan, and T. Cadell, London, and W. Creech, 1792, s. 59. (ang.).
  6. ↑ J.M. Bechstein: Allgemeine Uebersicht der vierfüßigen Thiere: Mit Kupfertafeln. T. 1. Weimar: Verlag des Industrie-Comptoirs, 1799, s. 188. (niem.).
  7. ↑ J.E. Gray: Synopsis of the Species of Mammalia. W: E. Griffith: The animal kingdom arranged in conformity with its organization, by the baron Cuvier, member of the institute of France, &c. &c. &c. additional descriptions all the species hitherto named, and of many not before noticed. Cz. 5. London: G. B. Whittaker, 1827, s. 23. (ang.).
  8. ↑ D.G. Elliot. Description of new species of monkeys of the genera Cercopithecus and Papio. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 4, s. 305, 1909. (ang.). 
  9. ↑ P. Matschie. Bemerkungen über die kurzschwänzigen westafrikanischen Affen. „Sitzungsberichte der Gesellschaft Naturforschender Freunde zu Berlin”. Jahrgang 1917, s. 344, 1917. (niem.). 
  10. ↑ Matschie i Zukowsky 1917 ↓, s. 473.
  11. ↑ Matschie i Zukowsky 1917 ↓, s. 478.
  12. ↑ Matschie i Zukowsky 1917 ↓, s. 479.
  13. ↑ Matschie i Zukowsky 1917 ↓, s. 488.
  14. ↑ Matschie i Zukowsky 1917 ↓, s. 493.
  15. ↑ L.W. Rothschild. Description of a new Baboon. „The Annals and Magazine of Natural History”. Ninth series. 10, s. 232, 1922. (ang.). 
  16. ↑ L. Zukowsky. Der Mandrill von Fernando Po. „Archiv für Naturgeschichte”. Abteilung A. 91 (5), s. 132, 1926. (niem.). 
  17. ↑ a b K. Abernethy & F. Maisels, Mandrillus sphinx, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-27] (ang.).
  18. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  19. ↑ a b K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 188, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
  20. ↑ Delson i Napier 1976 ↓, s. 56.
  21. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Mandrillus sphinx. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-08-27].
  22. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Mandrillus sphinx (Linnaeus, 1758). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
  23. ↑ Delson i Napier 1976 ↓, s. 54.
  24. ↑ 1922.12.19.7.[a]. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
  25. ↑ 1922.12.19.7.[b]. [w:] Data Portal [on-line]. Natural Museum History. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
  26. ↑ P.T. Telfer, S. Souquière, S.L. Clifford, K.A. Abernethy, M.W. Bruford, T.R. Disotell, K.N. Sterner, P. Roques, P.A. Marx & E.J. Wickings. Molecular evidence for deep phylogenetic divergence in Mandrillus sphinx. „Molecular Ecology”. 12 (7), s. 2019–2024, 2003. DOI: 10.1046/j.1365-294X.2003.01877.x. (ang.). 
  27. ↑ a b c C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 228. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  28. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 398.
  29. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 641.
  30. ↑ sphinx, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-09-19] (ang.).
  31. ↑ D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 654–655. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  32. ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 148. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  33. ↑ mandryl, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-03-07].

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Mandryl_barwnolicy&oldid=72988444”