Wikipedia

Goryl

rodzaj ssaków
Ten artykuł dotyczy rodzaju małp naczelnych. Zobacz też: polski projekt czołgu podstawowego o tej samej nazwie.

Goryl[3] (Gorilla) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny Homininae w obrębie rodziny człowiekowatych (Hominidae). Preferują naziemny tryb życia, są zwierzętami roślinożernymi, zamieszkują lasy tropikalne w Afryce. Dzielone są na dwa gatunki i według nadal trwającej debaty (2007) do czterech lub pięciu podgatunków.

Goryl
Gorilla
I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1852[1]
Ilustracja
Goryl nizinny (G. gorilla)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Infrarząd

małpokształtne

Parvordo

małpy wąskonose

Nadrodzina

człekokształtne

Rodzina

człowiekowate

Podrodzina

Homininae

Rodzaj

goryl

Typ nomenklatoryczny

Troglodytes gorilla Savage, 1847

Synonimy
Gatunki

2 gatunki – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Zasięg występowania i biotop

edytuj
 
Występowanie goryli w Afryce Środkowej, 2007 rok

Zamieszkują lasy strefy równikowej w Afryce Środkowej, w dwóch obszarach wyraźnie oddzielonych przez rzekę Kongo. Wschodni obszar – położony w centralnej części kontynentu – obejmuje wschodnią część Demokratycznej Republiki Konga, Ugandę i Rwandę. Zachodni obszar występowania goryli to Nigeria, Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo, Angola i zachodnie krańce Demokratycznej Republiki Konga[4][5][6].

Poszczególne populacje goryli zamieszkują różnorodne siedliska od bagien i terenów nizinnych po górskie lasy na wysokości 1900 m n.p.m. (goryle nizinne)[7] i 600–3800 m n.p.m. (goryle górskie)[8].

Systematyka

edytuj

Rodzaj zdefiniował w 1852 roku francuski zoolog Isidore Geoffroy Saint-Hilaire w artykule poświęconym historii naturalnej goryli, opublikowanym na łamach Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences[1]. Na gatunek typowy Geoffroy Saint-Hilaire wyznaczył (oznaczenie monotypowe) goryla nizinnego (G. gorilla).

Etymologia

edytuj
  • Gorilla: nazwa rodzajowa pochodzi od greckiego słowa Γοριλλαι Gorillai ‘plemię owłosionych kobiet’ nazwane przez Hannona, kartagińskiego żeglarza, który przypuszczalnie przybył (około 480 p.n.e.) na obszar dzisiejszego Sierra Leone[9].
  • Pseudogorilla: gr. ψευδος pseudos ‘fałszywy’; rodzaj Gorilla I. Geoffroy Saint-Hilaire, 1852 (goryl)[2]. Gatunek typowy: Gorilla mayema Alix & Bouvier, 1877 (= Troglodytes gorilla Savage, 1847).

Podział systematyczny

edytuj

W 1852 roku I. Geoffroy Saint-Hilaire przeniósł gatunek do nowego rodzaju Gorilla. Od 1993 klasyfikacja systematyczna goryli ulegała znacznym zmianom. Początkowo dla gatunku Gorilla gorilla wyróżniano dwa podgatunki: Gorilla gorilla gorilla i Gorilla gorilla beringei określane odpowiednio jako goryl nizinny i goryl górski. Badania prowadzone systematycznie od 1959 roku wykazały, że oddzielone od siebie odległością ok. 1000 km populacje określane jako zachodnia i wschodnia różnią się znacznie nie tylko od siebie, ale również wewnątrz siebie. Różnice geograficzne i morfologiczne spowodowały wydzielenie dwóch odrębnych gatunków, a wśród nich czterech podgatunków nazwanych odpowiednio do lokalizacji geograficznej i zajmowanego siedliska. Do rodzaju należą następujące gatunki[10][11][4]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[3] Podgatunki[6][4][11] Rozmieszczenie geograficzne[6][4][11] Podstawowe wymiary[6][11][a] Status
IUCN[12]
 
 Gorilla gorilla (Savage, 1847) goryl nizinny 2 podgatunki południowo-wschodnia Nigeria, zachodnie i południowe Kamerun, południowo-zachodnia Republika Środkowoafrykańska, Gwinea Równikowa, Gabon, Kongo i północna Angola (Kabinda) DC: 103–107 cm[b]
MC: 57–191 kg 		 CR 
 
 Gorilla beringei Matschie, 1903 goryl górski 2 podgatunki wschodnia Demokratyczna Republika Konga (Wirunga, Park Narodowy Kahuzi-Biéga, góry Itombwe i Maiko-Tayna), południowo-zachodnia Uganda (Nieprzenikniony Las Bwindi) oraz północno-zachodnia Rwanda DC: 101–120 cm[b]
MC: 60–209 kg 		 CR 

Kategorie IUCN:  CR  – gatunek krytycznie zagrożony.

Charakterystyka

edytuj
 
Dymorfizm płciowy czaszki (z lewej samiec, z prawej samica)

Długość ciała samców 103–120 cm, wysokość w pozycji stojącej samic 109–152 cm, samców 138–196 cm; masa ciała samic 57–98 kg, samców 120–209 kg[6][11]. Okazjonalnie samce osiągają ponad 183 cm wysokości i 225 kg wagi (rekord na wolności). Jednak w niewoli notowano samce o wadze 270 kg[13]. Goryle mają silnie prognatyczną część twarzową, ich żuchwa wystaje dalej na zewnątrz niż szczęka.

 
Goryle poruszają się po ziemi opierając się na kostkach wierzchu dłoni

Ciąża trwa 8,5 miesiąca, a odstęp między kolejnymi ciążami to zazwyczaj ok. 3 do 4 lat. Młode pozostaje przy matce przez 3–4 lata. Samice osiągają dojrzałość pomiędzy 10 a 12 rokiem życia (wcześniej w niewoli); z kolei samce później 11–13 lat. W naturalnych warunkach żyją 30–40 lat a w niewoli do 50 lat. W filadelfijskim zoo goryl Massa ustanowił rekord długowieczności – żył 54 lata[14][15].

Chociaż goryl swoją budową jest przystosowany do życia nadrzewnego, tylko młode lekkie osobniki spędzają większość czasu na drzewach. Dorosłe prowadzą głównie naziemny tryb życia. Poruszają się po ziemi, opierając się na kostkach wierzchu dłoni. Przez krótki czas mogą przyjmować postawę dwunożną.

W Port Lympne Wild Animal Park w Kent, w Anglii, żyje goryl Ambam, który nauczył się chodzenia w postawie wyprostowanej[16].

Prawie wszystkie goryle mają tę samą grupę krwi (B)[17]. Ponadto mają indywidualne odciski palca, tak samo jak ludzie[18].

Goryl jest w stanie podnieść ciężar o masie 980 kg[19].

Tryb życia

edytuj
 
Samica z małym gorylem

Prowadzą spokojny tryb życia, spędzając większość czasu w grupach rodzinnych, które przemieszczają się po terytorium o powierzchni 5–30 km². Noc spędzają w legowisku z liści i gałęzi. Żerują rano i po południu, odpoczywając w nocy i około południa. Tryb życia i dieta różnią się u poszczególnych podgatunków. Goryle potrafią wykorzystywać kamienie jako proste narzędzia służące do rozbijania łupin orzechów.

Pokarm

edytuj

Goryle są zwierzętami roślinożernymi[20][21], zjadają owoce, liście, pędy, kiełki, korzenie, korę oraz sporadycznie – owady, które składają się na 1–2% ich diety[22]. Występuje u nich koprofagia pozwalająca na zwiększenie wykorzystania pokarmu. W odchodach goryli odnaleziono ślady DNA dujkerów i małp, co wskazuje, że goryle od czasu do czasu mogą żywić się również kręgowcami. Hipoteza ta pozostaje jednak spekulacją, ponieważ dotąd nie zaobserwowano takiego zachowania[23].

Status zagrożenia

edytuj

Obydwa gatunki goryla są krytycznie zagrożone wyginięciem[24][25].

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ DC – długość ciała; MC – masa ciała
  2. ↑ a b Wymiary ciała podane tylko dla samców.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b I. Geoffroy Saint-Hilaire. Sur les rapports naturels du Gorille; remarques faites à la suite de la lecture de M. Duvernoy. „Comptes rendus hebdomadaires de l’Académie des Sciences”. 36, s. 933, 1852. (fr.). 
  2. ↑ a b D.G. Elliot: A review of the primates. Cz. 3. New York: American Museum of Natural Histor, 1913, s. 224, seria: Monograph series (American Museum of Natural History), cz. 1. (ang.).
  3. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 54. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  4. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 272. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  5. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Gorilla. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-08].
  6. ↑ a b c d e E.A. Williamson, F.G. Maisels, C.P. Groves, B.I. Fruth, T. Humle, F.B. Morton, M.C. Richardson, A.E. Russon & I. Singleton: Family Hominidae (Great Apes). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 848–849. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  7. ↑ F. Maisels, R.A. Bergl, E.A. Williamson, Gorilla gorilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-10-07] (ang.).
  8. ↑ A.J. Plumptre, M.M. Robbins, E.A. Williamson, Gorilla beringei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-10-07] (ang.).
  9. ↑ Müller, C.: Geographici Graeci Minores. 1855–61, s. 1.1–14: text and trans. Ed, J. Blomqvist (1979).
  10. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-26]. (ang.).
  11. ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 179. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  12. ↑ Taxonomy: – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-08-08]. (ang.).
  13. ↑ Gorilla – The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. [w:] bartleby.com [on-line]. [dostęp 2006-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-22)].
  14. ↑ Western Lowland Gorilla, [w:] philadelphiazoo.org [online] [zarchiwizowane z adresu 2011-04-10].
  15. ↑ 54-Year-Old Gorilla, Oldest in Captivity, Dies in Philadelphia, „The New York Times”, 1 stycznia 1985, s. 6 (ang.).
  16. ↑ Goryl, a chodzi jak człowiek [online], www.tvn24.pl [dostęp 2017-11-23].
  17. ↑ Blood Type Facts. [w:] bloodbook.com [on-line]. [dostęp 2006-10-10].
  18. ↑ Santa Barbara Zoo – Western Lowland Gorilla. [w:] santabarbarazoo.org [on-line]. [dostęp 2006-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-28)].
  19. ↑ Vitus B. Droscher Ludzkie oblicze zwierząt Państwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1999
  20. ↑ Gorilla gorilla: Information. Animal Diversity Web. [dostęp 2008-03-26].
  21. ↑ goryl, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2008-08-14].
  22. ↑ Looking at Ape Diets: Myths, Realities, and Rationalizations. [w:] beyondveg.com [on-line]. [dostęp 2007-01-03].
  23. ↑ Michael Hofreiter, Eva Kreuz, Jonas Eriksson, Grit Schubert, Gottfried Hohmann. Vertebrate DNA in fecal samples from bonobos and gorillas: evidence for meat consumption or artefact?. „PLoS ONE”. 5 (2): e9419, 2010. DOI: 10.1371/journal.pone.0009419. (ang.). 
  24. ↑ Gorilla beringei, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-27] (ang.).
  25. ↑ Gorilla gorilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-27] (ang.).

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Goryl&oldid=74534756”