Wikipedia

Liahona

przedmiot opisany w Księdze Mormona
Ten artykuł dotyczy przedmiotu. Zobacz też: inne znaczenia.

Liahona[1] (deseret 𐐢𐐌𐐈𐐐𐐄𐐤𐐈[2]) – według wierzeń świętych w dniach ostatnich (mormonów) przyrząd nawigacyjny, którym posługiwała się rodzina Lehiego[3]. Źródłem relacji o nim jest Księga Mormona. Miał być wykonaną z mosiądzu, misterną kulą. Opisywany jako kula, busola, czy kompas, przez badaczy związanych z mormonizmem, zestawiany niekiedy z astrolabium. Jego funkcjonowanie było zależne od wiary okazywanej przez jego posiadaczy. Uznawany przez Nefitów za święty przedmiot, przekazywany pośród nich z pokolenia na pokolenie. Wyśmiewany i atakowany przez krytyków mormonizmu, zajmuje poczesne miejsce w kulturze tej tradycji religijnej.

Model Liahony, sporządzony na podstawie opisów tego artefaktu
The Book of Mormon
Księga Mormona, jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło relacji o Liahonie

Wymowa i pisownia nazwy

edytuj

Wymowa tej nazwy wzbudzała zainteresowanie niektórych mormońskich badaczy, szczególnie historyków skupiających się na dziejach świętych w dniach ostatnich. Została uwzględniona w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji Księgi Mormona od 1981[4]. Źródła wskazują na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium Utah[5][6]. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez Josepha Smitha, ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć na gruncie mormońskiej teologii nie jest w nich czynnikiem decydującym. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869[7]. Alfabet deseret jest systemem pisma stworzonym w latach 1847–1854 w Utah, na zlecenie najwyższych przywódców kościelnych, w tym Brighama Younga[8].

Istnieją zapiski ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. Hugh Nibley, powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że „nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu”[9]. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tego słowa, podobnie jak nie prowadzi się rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich[10].

Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie. Jedynym wyjątkiem jest tu prawdopodobnie imię Moroniego. Miał się on bowiem w końcu przedstawić Smithowi w wizji z 1823[11]. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób, w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa, pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy[12].

W trakcie procesu określanego przez świętych w dniach ostatnich jako tłumaczenie Księgi Mormona zapisano to słowo jako Liahona. Tak też występuje ono w manuskryptach tego świętego mormońskiego tekstu, zarówno w pierwotnym manuskrypcie, jak i tym oddanym do dyspozycji odpowiedzialnego za pierwsze wydanie drukarza. We wczesnych wydaniach tej części mormońskiego kanonu używano zapisu liahona. Sytuacja taka utrzymywała się do 1849, powtórzyła się też w wydaniu z 1858. Późniejsze wydania, w tym obecnie zatwierdzona edycja z 1981, powróciły do opartej na manuskryptach pisowni[13].

W Księdze Mormona

edytuj

Pochodzenie Liahony pozostaje kwestią niejasną[14]. Zgodnie ze wzmiankami zawartymi w Księdze Mormona miała być wykonaną z mosiądzu[15], misterną kulą[16][3]. Lehi miał ją znaleźć podczas swojej wędrówki przez pustkowie, już po opuszczeniu Jerozolimy[17]. Liahona wyposażona została również w umieszczone w środku dwie wskazówki[18][19], z których jedna wskazywała kierunek podróży. Opisywana w mormońskiej świętej księdze najczęściej jako kula, busola czy kompas[20], funkcjonowała jednakże w sposób odmienny od tradycyjnego rozumienia tych przyrządów[3][21]. Miała również być zdolna do przekazywania pisemnych wskazówek od Boga[22][23]. Działanie Liahony było jednocześnie ściśle powiązane z wiarą jej posiadaczy i ich posłuszeństwem wobec nakazów boskich[24][25][26][23]. Wymagała też od nich pewnego stopnia jedności i harmonii[27]. Wskazano też na jej swoistą, motywującą do przestrzegania przykazań rolę[28]. Nie pominięto też nasuwającej się paraleli między Liahoną a biblijną manną. Ta druga miała być pokarmem bezpośrednio zapewnianym przez Boga. Ta pierwsza również stanowiła dar Boży, można ją było też łatwo powiązać z pozyskiwaniem pożywienia[29].

Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ziemi obiecanej[30][23], czyli na kontynent amerykański[31]. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej Księdze Wyjścia[32]. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona Księdze Etera[33].

Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego[34]. Przekazywana z pokolenia na pokolenie[23] pośród Nefitów[35], miała zostać zakopana wraz ze złotymi płytami[23]. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z mosiężnymi płytami czy Mieczem Labana[36]. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman[37]. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne[38]. W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani trzej świadkowie Księgi Mormona[3]. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym Nauk i Przymierzy[39].

W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona

edytuj

Istnienie Liahony nie znalazło potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Jest przedmiotem licznych analiz i dyskusji. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu[40], natomiast przez badaczy należących do tej wspólnoty religijnej uznawana niekiedy za funkcjonującą podobnie jak astrolabium[41].

Historia rozważań natury etymologicznej dotyczących Liahony sięga wczesnych systematycznych badań nad Księgą Mormona. Starszy George Reynolds oraz Janne Sjodahl wskazywali na zarówno hebrajskie, jak i egipskie korzenie tego terminu. Sidney B. Sperry wywodził to słowo z języka arabskiego[42]. Hugh Nibley dostrzegał jego hebrajskie źródło[43]. Z tym ostatnim wnioskiem zgadza się w swej analizie Jonathan Curci[44], dodając, że sposób, w jaki słowo to zostało uformowane, rzuca światło na środowisko językowe Nefitów, w mormońskiej doktrynie spadkobierców kultury starożytnych Izraelitów. Rozważania językoznawcze mają w tym kontekście służyć również dostarczeniu dowodów na autentyczność Księgi Mormona[45].

W mormońskiej kulturze

edytuj
 
Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith

Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w szeroko rozumianej mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Bywa przy tym określany jako najlepiej znany obiekt o właściwościach magicznych wiązany z mormonizmem[46]. Pojawia się na obrazie Lehi Finding the Liahona pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art[43]. Obraz The Liahona pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej[47]. Pojawił się w różnych produkcjach Kościoła, m.in. w serii wideo poświęconej Księdze Mormona[48] i w kolorowance dla dzieci[49].

Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł jednego z pism wydawanych przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[50]. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. Liahona the Elders' Journal, oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei The Liahona, wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów USA[23].

Liahona jest często przywoływana przez rozmaitych przedstawicieli władz kościelnych. Prezydent Spencer W. Kimball zestawił ją z sumieniem wiernych w 1976[51]. W przemówieniu z października 1986 Thomas S. Monson, ówcześnie posługujący jako drugi doradca w Pierwszym Prezydium, porównał otrzymywane przez wiernych błogosławieństwa patriarchalne do Liahony[52][53]. Z kolei w przemówieniu z kwietnia 2004 W. Rolfe Kerr, wówczas członek Pierwszego Kworum Siedemdziesięciu, stwierdził, że słowa Chrystusa mogą być osobistą Liahoną dla każdego z nas[54]. Starszy Lowell M. Snow, siedemdziesiąty, porównał natomiast nauki mormońskich konferencji oraz rady dawane przez proroków i apostołów do tegoż właśnie wywodzącego się z Księgi Mormona artefaktu w 2005[55][56].

Najistotniejsza z należących do Kościoła szkół średnich na Tonga, Liahona High School[57], położona na wyspie Tongatapu, funkcjonuje od 1952[58]. Z kolei Liahona Preparatory Academy jest prywatną szkołą w Pleasant Grove w stanie Utah opierającą swój program nauczania na wartościach oraz doktrynie Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[59][60].

Słowo „Liahona” bywa niekiedy wykorzystywane jako imię żeńskie pośród świętych w dniach ostatnich[61]. Liahona Olayan w 2021 uczestniczyła w amerykańskiej edycji programu rozrywkowego Idol[62]. Pojawia się również inne imię inspirowane Liahoną, mianowicie Fliahona, wspominane w kontekście typowej dla mormonów tendencji do nadawania dzieciom nietypowych imion[63].

Symboliczna wartość Liahony była również wykorzystywana w analizie podejścia praktykujących świętych w dniach ostatnich do swej religii. Porównywany do Liahony mormon miał być w tym ujęciu człowiekiem dociekliwym, pytającym, poszukującym i sceptycznym, człowiekiem, który w macierzystej tradycji religijnej znajduje jedynie część odpowiedzi i który wiedzie szczęśliwe życie, nie oczekując od swej duchowości odpowiedzi na każdą wątpliwość[64]. Święty w stylu Liahony odwołuje się raczej do nauki niż do wiary, w nawiązaniu do wersetu czternastego osiemdziesiątego ósmego rozdziału Nauk i Przymierzy[65]. Szuka dowodów, bada religię pod kątem owoców, które ona przynosi. Nie uznaje jednocześnie nieomylnych ludzkich autorytetów[66]. Do pewnego stopnia łączono wnioski z takowej analizy z namysłem nad ogólną kulturą organizacyjną ruchu świętych w dniach ostatnich, włącznie z porównaniami między Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich a Zreorganizowanym Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[67].

Pozostająca w użyciu od 2020 sieć wi-fi wykorzystywana w kościelnych domach spotkań oraz innych należących do Kościoła obiektach nosi właśnie nazwę Liahona. Hasło dostępu doń to „alma3738”, odniesienie do wersetu z Księgi Almy, który bezpośrednio wspomina ten przyrząd[68]. Nie jest to przy tym ani jedyne, ani pierwsze nawiązanie do Liahony, które połączyć można z nowymi technologiami. Book of Mormon Match 3 jest darmową komputerową grą logiczną stworzoną przez firmę uTappz Mobile Development LLC w 2014. Przypomina tytuły takie jak Candy Crush Saga. Liahona pojawia się w niej jako jedna z ikon. Mormoński artefakt zastępuje zatem w owej grze owoce, znane z Candy Crush Saga[69].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Przewodnik po pismach świętych [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-21]. (pol.).
  2. ↑ Brigham Young University: LIAHONA. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-05-17]. (ang.).
  3. ↑ a b c d Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829. ISBN 978-0-02-904040-9.
  4. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 57.
  5. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 59.
  6. ↑ Spendlove 2015 ↓, s. 56.
  7. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 58.
  8. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 373-374. ISBN 978-0-02-904040-9.
  9. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 53.
  10. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 56.
  11. ↑ Sarah Jane Weaver: Episode 154: Church historians on 200th anniversary of angel Moroni’s first visits to Joseph Smith and coming forth of the Book of Mormon. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2023-09-19. [dostęp 2024-05-16]. (ang.).
  12. ↑ Wilcox 2019 ↓, s. 114.
  13. ↑ Brigham Young University: Liahona Variants. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  14. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 144.
  15. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Guide to the Scriptures [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  16. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 756, ISBN 1-4621-1685-X.
  17. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829-30. ISBN 978-0-02-904040-9.
  18. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 742, ISBN 1-4621-1685-X.
  19. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6278-6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  20. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 496, ISBN 0-88494-726-2.
  21. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 764, ISBN 1-4621-1685-X.
  22. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 786, ISBN 1-4621-1685-X.
  23. ↑ a b c d e f Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 830. ISBN 978-0-02-904040-9.
  24. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 802, ISBN 1-4621-1685-X.
  25. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  26. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 226-227.
  27. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 149.
  28. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 150.
  29. ↑ God Fed Israel Manna in the Wilderness, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 1374-1386, ISBN 1-4621-1685-X.
  30. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 497, ISBN 0-88494-726-2.
  31. ↑ Eric Johnson: Liahona. [w:] A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints [on-line]. mrm.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  32. ↑ Bunker 1994 ↓, s. 1.
  33. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 128.
  34. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6280, ISBN 978-1-60908-763-0.
  35. ↑ Bruce R. McConkie: Mormon Doctrine. Salt Lake City: Bookcraft, 1958, s. 402.
  36. ↑ Holbrook 1993 ↓, s. 54.
  37. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 399.
  38. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6281, ISBN 978-1-60908-763-0.
  39. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 111.
  40. ↑ Hugh Nibley: Since Cumorah: The Book Of Mormon In The Modern World. Salt Lake City: Deseret Book Company, 1967, s. 283.
  41. ↑ Gervais 2018 ↓, s. 208.
  42. ↑ Curci 2007 ↓, s. 62.
  43. ↑ a b Curci 2007 ↓, s. 63.
  44. ↑ Curci 2007 ↓, s. 67.
  45. ↑ Curci 2007 ↓, s. 61.
  46. ↑ Nielsen 2024 ↓, s. 38.
  47. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: The Liahona. [w:] Media Library [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  48. ↑ Sydney Walker: Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2019-12-11. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  49. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon. [w:] Children [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-24]. (ang.).
  50. ↑ Breanna Olaveson: 20 Most Popular LDS Symbols And Images. [w:] Utah Valley360 [on-line]. utahvalley360.com, 2014-02-20. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  51. ↑ Spencer W. Kimball: Our Own Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 1976. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  52. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 884, ISBN 1-4621-1685-X.
  53. ↑ Thomas S. Monson: Your Patriarchal Blessing: A Liahona of Light. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, October 1986. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  54. ↑ W. Rolfe Kerr: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, April 2004. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  55. ↑ Lowell M. Snow: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] Ensign [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 2005. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  56. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 884-892, ISBN 1-4621-1685-X.
  57. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6284, ISBN 978-1-60908-763-0.
  58. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1022-1026. ISBN 978-0-02-904040-9.
  59. ↑ Liahona Preparatory Academy. [w:] US News [on-line]. usnews.com. [dostęp 2024-04-17]. (ang.).
  60. ↑ Liahona Preparatory Academy: Why Choose Liahona. liahonaeducation.com. [dostęp 2024-04-17]. (ang.).
  61. ↑ Ensign College: Liahona finds her chosen path. [w:] Campus News & Events [on-line]. ensign.edu, 2018-08-01. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  62. ↑ Keith L. Brown: Latter-day Saint Sister and Brother, Ammon and Liahona Olayan, Compete on American Idol. [w:] Latter-Day Saint Musicians [on-line]. latterdaysaintmusicians.com, 2021-03-26. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  63. ↑ Emily Abel: 17 Unique Latter-day Saint Baby Names You Probably Haven't Heard Before. [w:] LDSLiving [on-line]. ldsliving.com, 2019-05-13. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  64. ↑ Poll 1983 ↓, s. 69-70.
  65. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72.
  66. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72-73.
  67. ↑ Poll 1983 ↓, s. 73.
  68. ↑ Grace Carter: Church announces new wi-fi network for meetinghouses, facilities. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2020-02-19. [dostęp 2021-10-30]. (ang.).
  69. ↑ Draper i Curtis 2023 ↓, s. 329.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Liahona&oldid=74086606”