Kalendarium historii Łodzi (1939–1945)

Kalendarium historii Łodzi (1939–1945) – chronologiczne zestawienie wydarzeń z historii miasta w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej.

Legenda

Dowódca XIII Korpusu Armijnego gen. Maximilian von Weichs przyjmuje na pl. Wolności (wkrótce potem przemianowanym na Freiheitsplatz) defiladę podległych mu oddziałów (9 września 1939)

Kategorie wydarzeń: ^(więcej)
 (A)  administracyjne
 (D)  dramatyczne (wydarzenia wojenne, zbrodnie wojenne)
 (P)  polityczne
 (T)  transportowe
 (V)  wizyty światowych osobistości (oficjalne i nieoficjalne)

Łódź pod okupacją niemiecką (1939–1945)

Kalendarium obejmuje wydarzenia od 1 września 1939 roku – dnia wybuchu II wojny światowej do 19 stycznia 1945 roku – ostatniego dnia niemieckiej okupacji miasta i dnia wkroczenia do Łodzi Armii Czerwonej.

„Łódź przechodziła w swojej historii różne trudne momenty, ale nic tak nie odmieniło oblicza miasta, jak okres wojny i okupacji, który całkowicie zatarł jego wielonarodowy charakter. Na skutek działań hitlerowskiego reżimu i tragicznych losów Łódź straciła mieszkańców pochodzenia żydowskiego (ponad 200 tysięcy ludzi), a dziesiątki tysięcy Niemców łódzkich na zawsze opuściło miasto”.

Arkadiusz Grzegorczyk, Andrzej Janecki,
Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi. Zeszyt 10: Czas okupacji 1939–1945. Litzmannstadt.

1939 • 1940 • 1941 • 1942 • 1943 • 1944 • 1945  

1939

Położenie jednostek Armii „Łódź” (29 sierpnia 1939)

Położenie Kraju Warty (1939–45) względem przedwojennych granic Polski

Wielka Synagoga, podpalona przez Niemców w nocy z 10 na 11 listopada 1939 r. i rozebrana w 1940 r.

Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego, w całości wysiedlone przez Niemców na przełomie lat 1939 i 1940
(sierpień 2011)

•  (D)  wybuch II wojny światowej (1 września); pierwsze bomby spadły (2 września) na dworzec kolejowy Łódź Kaliska oraz port lotniczy Łódź-Lublinek; dzień później zbombardowano stację Łódź Widzew, elektrownię, gazownię, fabrykę nici przy ul. Niciarnianej (ob. „Fabryka Nici Ariadna”) oraz domy mieszkalne przy ulicach Bandurskiego (ob. al. Mickiewicza), Kopernika i Karolewskiej;
•  (D)  zacięte walki Armii „Łódź” (1–6 września) w rejonie Łodzi (armię utworzono w marcu 1939 r., a jej sztab ulokowano w pałacu Juliusza Heinzla w parku Julianowskim); w momencie rozpoczęcia walk Armia „Łódź” liczyła ok. 80 tys. żołnierzy i dysponowała 49 czołgami (przeciwko niej Wehrmacht wystawił 8 i 10 armię niemiecką w liczbie 190 tys. żołnierzy i 896 czołgów); głównym celem operacyjnym Armii „Łódź” pod dowództwem generała Juliusza Rómmla było utrzymanie rejonu Łodzi i Piotrkowa Trybunalskiego oraz umożliwienie przeprowadzenia koncentracji armii odwodowej;
•  (A)   (D)  ewakuacja urzędów i instytucji (4–6 września); Łódź opuściły władze wojskowe, państwowe (na czele z wojewodą – Henrykiem Józewskim i starostą grodzkim – Henrykiem Mostowskim), samorządowe (z prezydentem – Janem Kwapińskim) oraz policja; miasto zostało pozbawione wszelkich środków lokomocji, wywiezione zostały również karetki pogotowia i sprzęt straży pożarnej; równocześnie z Łodzi masowo uciekali mieszkańcy, kierując się szosą brzezińską w stronę Warszawy (wśród nich wielu młodych mężczyzn, chcących wzmocnić obronę stolicy);
•  (D)  ponowne zbombardowanie (5 września) portu lotniczego Łódź-Lublinek; lotnisko uległo kompletnemu zniszczeniu;
•  (D)  zbombardowanie (6 września) pałacu Juliusza Heinzla w parku Julianowskim (w pałacu stacjonował sztab Armii „Łódź”); w wyniku nalotu zginęło kilku żołnierzy, a pałac został poważnie uszkodzony i wkrótce potem rozebrany przez okupanta (o tym tragicznym wydarzeniu przypomina głaz z tablicą upamiętniającą);
•  (A)  powołanie (6 września) Komitetu Obywatelskiego Miasta Łodzi (na którego czele stanął biskup sufragan ks. dr Kazimierz Tomczak); do jego zadań należało utrzymywanie w mieście ładu i porządku, a także reprezentowanie społeczeństwa miasta wobec niemieckich władz okupacyjnych; po wkroczeniu do miasta wojsk niemieckich, stosunek władz okupacyjnych do Komitetu był początkowo poprawny (zalecono mu pełnienie w dalszym ciągu swoich funkcji); 14 września Komitet przeniósł swoją siedzibę z gmachu Zarządu Miejskiego przy pl. Wolności 14 do lokalu Izby Przemysłowo-Handlowej przy al. Kościuszki 3 (podyktowane było to chęcią odseparowania się od Niemców, którzy w budynku Zarządu Miejskiego ulokowali komendanturę i żandarmerię polową); zakończenie działalności Komitetu nastąpiło 9 listopada, kiedy aresztowano jego przewodniczącego (w ramach akcji eksterminacyjnej, tzw. Inteligenzaktion) – ks. biskupa Kazimierza Tomczaka;
•  (D)  pojawienie się (wieczorem 8 września) na ulicach miasta pierwszego patrolu niemieckiego;
•  (D)  triumfalne wkroczenie (rankiem 9 września) wojsk niemieckich do Łodzi i początek okupacji; niemieckie oddziały wjechały do miasta od zachodu (ul. Konstantynowską) i od południa (ul. Rzgowską), zmierzając w stronę pl. Wolności; żołnierze zostali entuzjastycznie powitani przez część mieszkańców, głównie miejscowych Niemców (trasy przemarszu udekorowano hitlerowskimi flagami ze swastyką oraz napisami po niemiecku „Serdecznie Witamy”); przez półtora miesiąca Łódź pełniła funkcję czasowego ośrodka niemieckiej administracji wojennej zajętymi terenami polskimi (m.in. druk rozporządzeń, gazet, itp.);
•  (V)  przejazd przez Łódź (po południu 13 września) Adolfa Hitlera; kolumna z samochodem kanclerza Niemiec przejechała ulicami: Zgierską, Nowomiejską, dalej przez plac Wolności do Piotrkowskiej i Pabianicką w kierunku lotniska; była to jedna z kilkunastu inspekcji frontowych, które wódz III Rzeszy odbył we wrześniu na ziemiach polskich;
•  (A)  niemieckim komisarzem miasta został (od 16 września) Albert Leister; funkcję pełnił do 31 grudnia 1939 r.;
•  (A)  włączenie Łodzi (26 października) do Generalnego Gubernatorstwa, utworzonego z części okupowanego przez Niemcy terytorium II Rzeczypospolitej; Łódź była początkowo typowana na stolicę tego okupacyjnego tworu (ostatecznie został nią Kraków);
•  (A)   (D)  powołanie decyzją Heinricha Himmlera (7 listopada) placówki Tajnej Policji Państwowej w Łodzi (niem. Geheime Staatspolizei); pierwszym jej szefem został Gerhard Flesch (po nim urzędem zarządzali Robert Schefe i w latach 1942–44 Otto Bradfisch); siedziba Gestapo znajdowała się przy al. Anstadta 7 (obecnie w budynku mieści się XII Liceum Ogólnokształcące); szefowie Urzędu jednoznacznie prowadzili politykę wyniszczenia narodów: polskiego i żydowskiego (pod zarządem Gestapo znajdował się obóz prewencyjny dla młodocianych przy ul. Przemysłowej i obóz pracy przymusowej na Sikawie);
•  (A)   (D)  ogłoszenie wcielenia Łodzi (niem. Lodsch) do III Rzeszy (9 listopada), w obrębie tzw. Kraju Warty (niem. Reichsgau Wartheland); decyzja została podjęta – na skutek protestów łódzkich Niemców – przez kanclerza Niemiec Adolfa Hitlera i oznajmiona osobiście Hansowi Frankowi (4 listopada) podczas audiencji w Berlinie; akt ten „uświetnili” niemieccy żołnierze (w nocy z 10 na 11 listopada) zniszczeniem pomnika Tadeusza Kościuszki na pl. Wolności (jego zburzenie miało symbolizować zagładę polskości w Łodzi);
•  (D)  spalenie (do 15 listopada) wszystkich większych łódzkich synagog, z wyjątkiem synagogi Wilker Shul, którą spalono w połowie 1940 r.;
•  (D)  stworzenie i zatwierdzenie przez Fredericha Übelhöra (10 grudnia) projektu budowy ściśle izolowanej, zamkniętej dzielnicy żydowskiej;
•  (D)  rozpoczęcie (w grudniu) zorganizowanych wysiedleń ludności polskiej z Łodzi, w ramach akcji przesiedleńczej, tzw. Generalsiedlungsplan (Generalny Plan Przesiedleńczy); 11 grudnia 1939 r. wyrzucono pierwsze rodziny spośród mieszkańców osiedla im. Józefa Montwiłła-Mireckiego (kolejnych kilkanaście rodzin wygnano w noc sylwestrową, a w nocy z 14 na 15 stycznia 1940 r. usunięto pozostałych mieszkańców osiedla – łącznie ok. 5 tysięcy osób, co było największą akcją tego typu w Łodzi w czasie niemieckiej okupacji); w mieście utworzono sieć obozów przesiedleńczych, w których dokonywano selekcji rasowej i rozdzielano wysiedlonych na kilka podstawowych grup: dzieci przeznaczonych do germanizacji, osób przeznaczonych na roboty przymusowe do Niemiec, osób kierowanych do obozów koncentracyjnych i więzień oraz osób kierowanych do przesiedlenia w Generalnym Gubernatorstwie;

1940

Przed wejściem
do Ghetto Litzmannstadt

Tablica z nową nazwą miasta ustawiona
na Deutschlandplatz,
ob. pl. Wolności (1940)

•  (A)  burmistrzem miasta został (od 1 stycznia) Franz Schiffer; funkcję pełnił do 21 maja 1940;
•  (A)  nadanie Łodzi (1 stycznia) statusu miasta wydzielonego (niem. Stadtkreis Lodsch) i prawie czterokrotne powiększenie jej obszaru – z 5875 ha do 22 660 ha – poprzez przyłączenie miasta Rudy Pabianickiej oraz wielu podłódzkich wsi i osad, m.in. Brusa, Chojen, Chocianowic, Dobrej, Gospodarza, Łagiewnik, Nowosolnej, Radogoszcza, Retkini i Wiskitna; 11 września 1944 uchwałą Krajowej Rady Narodowej anulowano wszystkie zmiany administracyjne władz okupacyjnych, przywracając tym samym stan sprzed wybuchu wojny;
•  (A)   (D)  utworzenie (w styczniu) ekspozytury poznańskiego Urzędu ds. Wysiedleń Polaków i Żydów; po reorganizacji (w maju) przedstawicielstwo przekształcono w Centralę – Oddział Przesiedleńczy w Łodzi (niem. Umwandererzentralstelle [UWZ], Dienstestelle – Litzmanstadt), pod kierownictwem SS-Obersturmbannführera – Hermanna Krumeya; podlegający Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (niem. Umwandererzentralstelle in Posen) Oddział w Łodzi był kluczowym elementem w systemie wysiedlania ludności z terenów Polski włączonych do III Rzeszy; siedziba Oddziału znajdowała się przy Adolf Hitler Straße (obecnej ul. Piotrkowskiej) 133;
•  (D)  utworzenie przez okupantów (mocą zarządzenia prezydenta policji w Łodzi – Johanna Schäfera – z dn. 8 lutego 1940 r.) getta dla Żydów – pierwszego na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy; w Ghetto Litzmannstadt obejmującym obszar 4,13 km² Bałut i Starego Miasta przebywało w zamknięciu łącznie ok. 200 tys. osób;
•  (D)  wymordowanie (w marcu) przez Niemców w ramach tzw. T4 Aktion („eutanazji osób niepełnowartościowych”) ok. 540 chorych i upośledzonych psychicznie osób w szpitalu psychiatrycznym w Kochanówce, w ruchomych komorach gazowych na samochodzie;
• wyburzenie (3 kwietnia) przez Niemców pomnika Stanisława Moniuszki w parku im. księcia Józefa Poniatowskiego w Łodzi
•  (A)  nadanie miastu, rozkazem Adolfa Hitlera z 11 kwietnia, nazwy Litzmannstadt (na cześć pruskiego generała Karla Litzmanna, walczącego w czasie I wojny światowej w okolicy pobliskich Brzezin, późniejszego zwolennika Hitlera). W uroczystości nadania nowej nazwy uczestniczył Gauleiter Kraju Warty Arthur Greiser. Zmienione zostały nazwy ulic – m.in. ulicę Piotrkowską nazwano Adolf-Hitler-Straße, a al. Kościuszki – Hermann-Göring-Straße;
•  (D)  zamknięcie (30 kwietnia) terenu getta;
•  (A)  burmistrzem miasta został (21 maja) Karol Marder; funkcję pełnił do 18 maja 1941;

1941

Urna odnaleziona w Białej i herb Litzmannstadt – złota swastyka z podwójnymi ramionami na granatowym tle

•  (T)  uruchomienie (24 marca) pierwszej w dziejach Łodzi miejskiej linii autobusowej (zastąpiła zawieszoną linię tramwajową nr „1” na Doły, której część trasy znalazła się w granicach getta). Linię oznaczono literą „A”, a kursowała na trasie: Pomorska/Wierzbowa – Sporna – Brzezińska (ob. Wojska Polskiego)/cmentarz Doły (wówczas: Fridericusstraße/Hochmeisterstraße – Landsknechtstraße – Sulzfelder Straße/Hauptfriedhof);
•  (A)  nadburmistrzem miasta został (18 maja) Werner Ventzki; funkcję pełnił do 15 lipca 1943;
•  (A)  nadanie (2 lipca) zarządzeniem nadburmistrza Łodzi Wernera Ventzkiego nowego herbu miasta – złotej swastyki z podwójnymi ramionami na granatowym tle, wzorowanej na znaku z urny odnalezionej w 1936 r. przez polskich archeologów w Białej k. Zgierza;
• zawiązanie się (1 września) grupy partyzanckiej Promieniści. Jej twórcami byli członkowie 16 Łódzkiej Drużyny Harcerskiej na Bałutach – nastoletni mężczyźni: Stanisław „Leszek” Gajek – komendant, Franciszek Prożek – zastępca komendanta, Eugeniusz Lisiak i Mieczysław Wołos. Grupa ta dokonywała napadów na Niemców, konfiskując im broń, naboje i pieniądze. Działała do 1944 roku.
•  (P)  wydanie (21 października) przez Adolfa Hitlera dekretu w sprawie przebudowy Łodzi w oparciu o ustawę z 4 października 1937 o przekształcaniu miast niemieckich;
•  (T)  oddanie do użytku pętli tramwajowych przy ul. Pabianickiej (wówczas Breslauer Straße) oraz na Chojnach – obie przy linii kolei obwodowej; pętlę przy ul. Pabianickiej zlikwidowano 22 września 1980 z powodu przebudowy wiaduktu kolejowego i samej ulicy;

1942

Stacja Radegast
(marzec 2006)

•  (D)  odjazd (18 stycznia) ze stacji Radegast pierwszego transportu Żydów z getta do obozu zagłady w Kulmhof. W ciągu czterech miesięcy, do 15 maja, z getta zostali wysłani na śmierć wszyscy pobierający zasiłki, więźniowie i handlarze, a zaraz po nich Żydzi zachodnioeuropejscy;
• egzekucja (8 lipca) działaczy niepodległościowej, komunistycznej organizacji – Komitetu Obrony Miasta Łodzi. W więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu ścięto m.in. 7 członków KOMŁ: Bolesława Pastwińskiego, Antoniego Suwalskiego, Wojciecha Wróblewskiego, Władysława Fronczka, Stanisławę Skórzewską, Józefa Zylberta, Leokadię Karbownik.
•  (D)  odjazd (we wrześniu) ze stacji Radegast licznych transportów z żydowskimi starcami i dziećmi do obozu zagłady w Kulmhof. Podczas tak zwanej wielkiej szpery przekształcono dzielnicę żydowską w wielki obóz niewolniczej pracy dla hitlerowskiego państwa;
•  (D)  utworzenie (w listopadzie) obozu dla młodocianych (Polen-Jugendverwahrlager der Sicherheitspolizei in Litzmannstadt) przy ul. Przemysłowej (wówczas Gewerbestraße) oraz jego filii w Dzierżąznej k. Zgierza;
•  (T)  oddanie do użytku (w listopadzie) pętli tramwajowej na Julianowie (została zlikwidowana 7 lipca 2007);

1943

Obwieszczenie z 22 sierpnia 1944 o likwidacji getta

•  (D)  udany zamach (20 kwietnia) młodzieżowego oddziału Gwardii Ludowej „Promieniści” na niemiecki skład broni przy ul. Piotrkowskiej 83;
•  (T)  oddanie do użytku (19 czerwca) pętli tramwajowej w południowej części Rynku Leonarda (wówczas Süd Ring, ob. pl. Niepodległości);
•  (A)  nadburmistrzem miasta został (15 lipca) Otto Bradfisch; funkcję pełnił do 8 grudnia 1944;

1944

•  (D)  likwidacja getta łódzkiego – ostatni transport, wraz z przełożonym Starszeństwa Żydów Chaimem Rumkowskim i jego rodziną, odjechał 29 sierpnia 1944 do obozu zagłady w Auschwitz; getto przeżyło 877 osób;
•  (A)  nadburmistrzem miasta został (8 grudnia) Hans Trautwein; funkcję pełnił do 18 stycznia 1945;

1945

Mauzoleum na Radogoszczu (kwiecień 2006)

•  (D)  podpalenie (w nocy z 17 na 18 stycznia) przez uciekających z Łodzi okupantów obozu – więzienia w dawnej fabryce Samuela Abbego na Radogoszczu; zginęło ok. 2 tys. więźniów (pogrzeb ofiar Radogoszcza odbył się 28 lutego 1945 na cmentarzu pod wezwaniem św. Rocha). Wyrazem pamięci ofiar było odsłonięcie Pomnika-Mauzoleum oraz „Iglicy” 9 września 1961. Na sarkofagu umieszczono napis: Tu spoczywamy zamordowani w przeddzień wolności. Imiona i ciała zabrał nam ogień, żyjemy tylko w waszej pamięci. Niech śmierć tak nieludzka nie powtórzy się więcej. 19 stycznia 1976 otwarto na terenie byłego więzienia Muzeum Martyrologii, które obecnie jest oddziałem Muzeum Tradycji Niepodległościowych;
•  (D)  zakończenie (19 stycznia) okupacji niemieckiej i zajęcie miasta przez armię radziecką.

Wskutek terroru i wysiedleń w latach 1939–45 liczba ludności zmalała o ponad 350 tys. osób (52%), natomiast straty infrastruktury miejskiej były mniejsze niż np. w Poznaniu czy Warszawie. W 2006 z inicjatywy Urzędu Miasta Łodzi ukazał się Raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt Getto. Autorzy raportu (zespół ekonomistów i historyków, wśród nich starszy kustosz Archiwum Państwowego w Łodzi – Julian Baranowski) zaprzeczyli powszechnemu przekonaniu, że Łódź nie poniosła znacznych strat w okresie II wojny światowej. Zwrócono uwagę na straty demograficzne – spadek liczby ludności o ponad 350 tys. osób – oraz szkody materialne poniesione przez mieszkańców miasta, urządzenia miejskie, łódzki przemysł i handel. Podsumowano także straty wynikające z funkcjonowania Ghetto Litzmannstadt (grabież mienia mieszkańców, ich niewolnicza praca). Zespół autorów Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego – Oddział w Łodzi oszacował straty wojenne Łodzi (po przeliczeniu na aktualną w czasie dokonywania wyliczeń wartość pieniądza) na 40 mld złotych .

>> Przejdź bezpośrednio do kolejnych wydarzeń >>

Zmiany statusu Łodzi

Przynależność polityczno-administracyjna miasta Łodzi

Okres	Państwo		Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta
19391		II Rzeczpospolita Polska		województwo łódzkie	Łódź (powiat grodzki)
19392		III Rzesza		okręg okupacyjny „Łódź”	Miasto Łódź (Lodsch)
19393		Generalne Gubernatorstwo	III Rzesza	dystrykt (?)4, powiat łódzki (Landkreis Lodsch)	Miasto Łódź (Lodsch)
1939–1940		III Rzesza		okręg poznański/Kraj Warty5, rejencja kaliska	Łódź (Lodsch) (miasto wydzielone6)
1940–1945		III Rzesza		okręg Kraj Warty, rejencja kaliska/łódzka7	Litzmannstadt8 (miasto wydzielone)

1 Do 2 października; od 13 września 1939 r. miasto było już pod niemieckim zarządem wojskowym.

2 Od 3 do 25 października 1939 r.

3 Od 26 października do 9 listopada 1939 r.

4 Trudno ustalić do którego dystryktu Generalnego Gubernatorstwa Łódź należała

5 W styczniu 1940 r. okręg poznański (niem. Reichsgau Posen) przemianowano na okręg Kraj Warty (niem. Reichsgau Wartheland).

6 Status miasta wydzielonego (niem. Stadtkreis Lodsch) od 1 stycznia 1940 r.

7 W lutym 1941 r. rejencję kaliską przemianowano na rejencję łódzką (niem. Regierungsbezirk Litzmannstadt).

8 Nazwa nadana Łodzi 11 kwietnia 1940 r. na rozkaz Adolfa Hitlera.

Zobacz też

• administratorzy Łodzi
• historia getta
• historia Żydów w Łodzi
• ludność Łodzi
• historia Polski (1939–1945)

Bibliografia

• Julian Baranowski, Krzysztof Baranowski, Lechosław Berliński, Andrzej Lech, Franciszek Sitkiewicz: Straty wojenne Łodzi. Raport z oszacowania strat i szkód poniesionych przez miasto Łódź wskutek wybuchu i trwania II wojny światowej oraz wynikłych z organizacji i funkcjonowania Litzmannstadt Getto. Wyd. I. Łódź: Urząd Miasta Łodzi, 2006.
• Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska: Spacerownik łódzki. Wyd. I. Warszawa: Agora, 2008, seria: Biblioteka „Gazety Wyborczej”. ISBN 978-83-7552-204-4.
• Wojciech Dębski: Kalendarium – zarys historyczny. [w:] Łódzkie tramwaje i autobusy. Strona poświęcona historii komunikacji miejskiej w Łodzi i okolicach. mkmlodz.webd.pl > Kalendarium – zarys historyczny [on-line]. Wojciech Dębski, 2006. [dostęp 2016-08-08].
• ArkadiuszA. Grzegorczyk ArkadiuszA. (red.), Ilustrowana encyklopedia historii Łodzi, „Piotrkowska 104”, (suplement historyczny, Zeszyt 10), Łódź: Urząd Miasta Łodzi – Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw, 2010, s. 271–294 (PDF – 1–24), ISSN 1731-092X [dostęp 2016-08-08] [zarchiwizowane z adresu 2016-07-10] .{{Cytuj}} Linki zewnętrzne: "opis".
• Grażyna Kobojek: Łódź – Kalendarium XX wieku. Wyd. I. Łódź: „Piątek Trzynastego” Wydawnictwo, 2005, s. 55–70. ISBN 83-7415-060-2.

Na górę strony