Itr

Itr (Y, łac. yttrium) – pierwiastek chemiczny, z grupy metali przejściowych w układzie okresowym.

Itr

stront ← itr → cyrkon
Sc ↑ Y ↓ La 39 Y
Wygląd
srebrzystoszary
Widmo emisyjne itru
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	itr, Y, 39 (łac. yttrium)
Grupa, okres, blok	3 (IIIB), 5, d
Stopień utlenienia	III
Właściwości metaliczne	metal przejściowy
Właściwości tlenków	słabo zasadowe
Masa atomowa	88,906 ± 0,001
Stan skupienia	stały
Gęstość	4472 kg/m³
Temperatura topnienia	1522 °C
Temperatura wrzenia	3345 °C
Numer CAS	7440-65-5
PubChem	23993
Właściwości atomowe Promień • atomowy • walencyjny 180 (obl. 212) pm 162 pm Konfiguracja elektronowa [Kr]4d15s2 Zapełnienie powłok 2, 8, 18, 9, 2 (wizualizacja powłok) Elektroujemność • w skali Paulinga • w skali Allreda 1,22 1,11 Potencjały jonizacyjne I 600 kJ/mol II 1180 kJ/mol III 1980 kJ/mol
Właściwości fizyczne Ciepło parowania 363 kJ/mol Ciepło topnienia 11,4 kJ/mol Ciśnienie pary nasyconej 5,31 Pa (1799 K) Konduktywność 1,66×106 S/m Ciepło właściwe 300 J/(kg·K) Przewodność cieplna 17,2 W/(m·K) Układ krystalograficzny heksagonalny Prędkość dźwięku 3300 m/s Objętość molowa 19,88×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy izotop wyst. o.p.r. s.r. e.r. MeV p.r. 87Y {syn.} 3,35 dni w.e. 87Sr 88Y {syn.} 106,6 dni β+ 88Sr 89Y 100% stabilny izotop z 50 neutronami 90Y {syn.} 2,67 dni β− 2,28 90Zr 91Y {syn.} 58,5 dni β− 1,54 91Zr
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-02] Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie podanej karty charakterystyki Niebezpieczeństwo Zwroty H H228, H302, H312, H332 Zwroty P P210, P280 NFPA 704 Na podstawie podanego źródła 0 2 3   Numer RTECS ZG2980000
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Do roku 2013 scharakteryzowane zostały 33 izotopy itru o liczbach masowych 76–108. Spośród nich trwały jest tylko ⁸⁹Y, który stanowi 100% naturalnego składu tego pierwiastka. Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 29 ppm, m.in. w postaci monacytu (ok. 3% itru) i bastnazytu (ok. 0,2%) (tworzy też minerał ksenotym, YPO
4). Ze złóż tych pozyskiwany jest komercyjnie, przez przekształcenie we fluorek i redukcję wapniem.

Tworzy złożone wodorki, tlenki, fluorki i wodorotlenek. Wodorki itru są stosowane jako bardzo silne środki redukujące. Nie ma znaczenia biologicznego, jest podejrzewany o rakotwórczość.

Charakterystyka

W formie czystej itr jest srebrzystoszarym, stosunkowo stabilnym na powietrzu metalem. Na jego powierzchni tworzy się trwała warstwa tlenków, tak jak to jest w przypadku glinu (pasywacja). Jego własności chemiczne przypominają magnez. Jest łatwopalny, ale nie ulega samorzutnej reakcji z tlenem. Z wodą reaguje dość powoli z utworzeniem wodorotlenku. Wióry itru zapalają się na powietrzu gdy temperatura przekroczy 400 °C.

Historia odkrycia

Został odkryty w roku 1794 przez Johana Gadolina w Finlandii. Jako wolny metal (choć w formie zanieczyszczonej) otrzymał go Friedrich Wöhler w roku 1828, redukując chlorek itru potasem. Jest to jeden z czterech pierwiastków, których nazwy zostały utworzone od szwedzkiej miejscowości Ytterby (poza itrem są to erb, iterb, terb).

Zastosowanie

• Stosowany jest jako dodatek do luminoforów w kineskopach.
• Lampy ze stopu itru z wolframem są stosowane w rentgenografii.
• Niektóre stopy itru mają własności nadprzewodnikowe.
• Stosowany jako katalizator przy polimeryzacji etenu.
• Tlenek itru używany jest do stabilizacji sześciennej formy cyrkonii, np. w jubilerstwie.
• Radioaktywny izotop ⁹⁰Y stosowany jest w zabiegu synowektomii radioizotopowej.