Zabierzów (gmina)
Zabierzów – gmina wiejska w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie krakowskim.
| gmina wiejska | |||||
 Budynek urzędu gminy w Zabierzowie | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| TERC |
1206162 | ||||
| Wójt |
Dorota Kęsek | ||||
| Powierzchnia |
99,34 km² | ||||
| Populacja (31.12.2022) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
294 os./km² | ||||
| Nr kierunkowy |
12 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
KRA | ||||
Adres urzędu: Rynek 132-080 Zabierzów | |||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||
| |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |||||
 50°07′N 19°47′E/50,118056 19,779722
| |||||
| Strona internetowa | |||||
| Biuletyn Informacji Publicznej | |||||
Formę obecną uzyskała z połączenia[2] w dniu 15 stycznia 1976 roku gminy Rudawa z dotychczasową gminą Zabierzów. Siedziba gminy znajduje się w Zabierzowie. Według danych z 31 grudnia 2022[3] gminę zamieszkiwało 29 267 osób.
Na terenie gminy znajduje się Port lotniczy Kraków-Balice wraz z lądowiskiem Balice-LPR jako baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego.
Historia
edytujGmina zbiorowa Zabierzów została utworzona 1 sierpnia 1934 roku w powiecie krakowskim w woj. krakowskim z dotychczasowych jednostkowych gmin wiejskich: Bolechowice, Brzezie, Karniowice, Kobylany, Ujazd, Więckowice, Zabierzów i Zelków[4]. 16 września 1934 gminę Liszki podzielono na 16 gromad: Bolechowice, Brzezie, Karniowice, Kobylany, Więckowice, Zabierzów i Zelków[5].
Podczas okupacji hitlerowskiej gmina funkcjonowała w powiecie krakowskim w Generalnym Gubernatorstwie. 1 czerwca 1941 okupanci zwiększyli liczbę gromad gminy Zabierzów do 19 przez przyłączenie do niej:
- ze zniesionej gminy Bronowice Małe – gromad Modlnica, Modlniczka, Mydlniki, Rząska i Tomaszowice,
- z gminy Zielonki – gromady Giebułtów,
- z gminy Krzeszowice – gromad Brzezinka, Młynka, Niegoszowice, Nielepice, Radwanowice i Rudawa (przed wojną w powiecie chrzanowskim)[6].
Po wojnie w woj. krakowskim w zmodyfikowanych w granicach: bez gromad z gminy Krzeszowice, które do niej powróciły w reaktywowanym powiecie chrzanowskim, lecz z gromadami ze zniesionej gminy Bronowice Małe i Giebułtowem z gminy Zielonki[7]. Ponadto 1 lipca 1946 z części gromady Brzezie w gminie Zabierzów utworzono nową gromadę Ujazd[8]. I tak według stanu z dnia 1 lipca 1952 gmina Zabierzów składała się z 11 gromad: Bolechowice, Brzezie, Giebułtów, Karniowice, Kobylany, Modlnica, Modlniczka, Mydlniki, Rząska, Tomaszowice, Ujazd, Więckowice, Zabierzów i Zelków[9]. Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin[10].
Gminę Zabierzów przywrócono w tymże powiecie i województwie wraz z reaktywowaniem gmin z dniem 1 stycznia 1973 roku[11], właściwie w granicach sprzed II wojny światowej, a więc bez Giebułtowa, Modlnicy, Modlniczki i Tomaszowic, które weszły w skład nowej gminy Wielka Wieś i Mydlników, które włączono do Krakowa[12], lecz z Rząską (przed wojną w gminie Bronowice Małe i 1941–54 w gminie Zabierzów) oraz z Aleksandrowicami, Balicami i Szczyglicami (przed 1954 w gminie Liszki)[13].
Struktura powierzchni
edytujWedług danych z roku 2019[14] gmina Zabierzów zajmuje obszar 99,34 km², w tym:
- użytki rolne: 65%;
- użytki leśne: 14%.
Gmina stanowi 8,1% powierzchni powiatu.
Demografia
edytujDane z 31 grudnia 2022[1]:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 29 267 | 100 | 15 066 | 51,5 | 14 201 | 48,5 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
294 | 134,47 | 124,49 | |||
Trzecia pod względem liczby mieszkańców gmina, na 17 gmin powiatu krakowskiego.
- Piramida wieku mieszkańców gminy Zabierzów w 2014 roku[3].
Położenie
edytujTereny gminy przynależą do kilku mezoregionów geograficznych; północne obszary znajdują się na wzniesieniu Wyżyny Olkuskiej, środkowe w obniżeniu Rowu Krzeszowickiego, południowe na wzniesieniu Garbu Tenczyńskiego i obniżeniu Bramy Krakowskiej. Przez gminę przepływa rzeka Rudawa i będące jej lewobrzeżnymi dopływami potoki: Będkówka, Kobylanka, Bolechówka, Kluczwoda, Wędonka oraz rzeka Brzoskwinka.
Przez miejscowości gminy przebiegają takie główne drogi, jak: autostrada A4, droga krajowa nr 79, droga wojewódzka nr 774, oraz linia kolejowa z Krakowa na Śląsk.
Sąsiednie gminy
edytujJerzmanowice-Przeginia, Kraków, Krzeszowice, Liszki, Wielka Wieś.
Miejscowości
edytuj- siedziba gminy Zabierzów,
- sołectwa: Aleksandrowice, Balice, Bolechowice, Brzezie, Brzezinka, Brzoskwinia, Burów, Karniowice, Kleszczów, Kobylany, Kochanów, Młynka, Niegoszowice, Nielepice, Pisary, Radwanowice, Rudawa, Rząska, Szczyglice, Ujazd, Więckowice, Zabierzów, Zelków.
Zabytki
edytujObiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[15]:
- Pałac Radziwiłłów w Balicach;
- Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Bolechowicach;
- Dwór z otoczeniem parkowym w Bolechowicach;
- Spichlerz dworski w Bolechowicach przeniesiony do Krzesławic;
- Kaplica dworska w Karniowicach;
- Dwór z otoczeniem parkowym w Karniowicach;
- Willa w Kochanowie;
- Dwór z otoczeniem parkowym w Niegoszowicach;
- Lamus dworski w Pisarach;
- Zespół browaru dworskiego w Pisarach;
- Zespół dawnego folwarku w Pisarach;
- Dwór wraz z otoczeniem w Radwanowicach;
- Kościół Wszystkich Świętych w Rudawie;
- Zabytkowy dom w Rudawie z 1896 roku;
- Zespół dworski w Ujeździe;
- Zespół dworski w Więckowicach;
- Willa przy ulicy Krakowskiej 149 w Zabierzowie.
Religia
edytuj- 8 parafii rzymskokatolickich (Balice, Bolechowice, Brzezie, Kobylany, Rudawa, Radwanowice, Rząska, Zabierzów wraz z kościołami i 4 zgromadzenia zakonne (Balice, Bolechowice, Rudawa, Rząska)
W Rudawie kościół istniał przed 1185 rokiem, kiedy wieś została podarowana kapitule krakowskiej. Późniejszy kościół parafialny z gotyckim, ceglanym prezbiterium pochodzi sprzed 1300 roku. Następny kościół powstał w 1327 roku w Bolechowicach. Kontrowersje pomiędzy proboszczami o przynależność parafialną wsi ciągnęły się latami, np. podczas wizytacji z 1598 roku zanotowano, że o zwierzchnictwo nad Pisarami spierali się plebani z Rudawy i Paczółtowic. W 1908 roku powołana została zabierzowska parafia.
- Grupy głosicieli z terenu gminy należą do zborów: Kraków-Azory (z północno-wschodniej części gminy), Kraków-Łobzów (ze wschodniej części gminy) oraz Krzeszowice–Wschód (z zachodniej części gminy)[16][17].
Dawne grupy wyznaniowe
edytuj- Kalwinizm: Stanisław Iwan Karniński, szlachcic ziemi krakowskiej, gorliwy wyznawca kalwinizmu 23 maja 1591 roku oddał swój dwór w Aleksandrowicach na cele kultowe zboru. Zbór ten zburzyło w 1613 roku w nocnym napadzie pospólstwo krakowskie. W 1625 roku Samuel Gołochowski przeszedł na katolicyzm i wydalił ze swych włości innowierców. W XVI w. Jan Boner założył w Balicach zbór.
- Adwentyści Dnia Siódmego: W Bolechowicach mieszkał Jan Kulak pierwszy powojenny przewodniczący Unii Adwentystów Dnia Siódmego w Polsce. Tam też do końca lat 70. XX w. było miejsce spotkań tej grupy wyznaniowej.
Honorowi Obywatele Gminy Zabierzów
edytuj- Franciszek Macharski (2002)[18]
- Tadeusz Isakowicz-Zaleski (2013)[19]
- Józef Kruk (2013)[20]
- Anna Dymna (2024)[21]
Przyroda turystyka i sport
edytujPołożenie gminy na zróżnicowanych obszarach 3 jednostek geograficznych decyduje o dużej różnorodności krajobrazowej i przyrodniczej terenów gminy. Duże walory tych obszarów były przyczyną włączenia ich do parków krajobrazowych; Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie oraz Tenczyńskiego Parku Krajobrazowego. Na obszarach obydwu tych parków znajdują się liczne ostańce i inne skały wapienne o fantastycznych często kształtach, jaskinie, krasowe źródła i leśne potoki z kryształowo czystą wodą, głębokie wąwozy, liczne zabytki kultury materialnej, a na odkrytych wysoczyznach doskonałe punkty widokowe. Tereny gminy sąsiadują z Ojcowskim Parkiem Narodowym.
Do najbardziej atrakcyjnych turystycznie miejsc gminy Zabierzów należą: Dolina Kobylańska, Dolina Bolechowicka ze słynną Bramą Bolechowicką, Skała Kmity, Las Zabierzowski, Dolina Brzoskwinki. Na najbardziej cennych przyrodniczo obszarach utworzono 3 rezerwaty przyrody – rezerwat przyrody Dolina Kluczwody, rezerwat przyrody Wąwóz Bolechowicki, rezerwat przyrody Skała Kmity. Na terenie gminy znajduje się 69 pomników przyrody[22].
- Szlaki turystyczne
– z Rudawy przez Radwanowice, Łączki, całą długość Doliny Będkowskiej i Jerzmanowice do Ojcowskiego Parku Narodowego.
– z Ojcowskiego Parku Narodowego przez Wierzchowie, Zelków, Dolinę Bolechowicką, Karniowice, Kobylany, Dolinę Kobylańską, Będkowice, Bramę Będkowską, Dolinę Szklarki, rezerwat przyrody Dolina Racławki do Paczółtowic.- – z Zabierzowa przez Las Zabierzowski, Kleszczów, Brzoskwinię Dolinę Brzoskwinki, wąwóz Półrzeczki, Dolinę Mnikowską do Mnikowa.
– z Aleksandrowic do Wąwozu Zbrza w Lesie Zabierzowskim.- Szlaki rowerowe[23]
- rowerowy szlak brzozowy (niebieski)[24]
W latach 2005/2006 Ludowy Klub Sportowy (LKS) Kmita Zabierzów awansował do II ligi piłki nożnej (obecnie I liga).
Gminy partnerskie
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Gmina Zabierzów w liczbach.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 8 stycznia 1976 r. w sprawie połączenia, zniesienia, utworzenia oraz zmiany granic i nazw gmin oraz ustalenia siedzib gminnych organów władzy i administracji państwowej w województwach: bydgoskim, częstochowskim, jeleniogórskim, konińskim, koszalińskim, miejskim krakowskim, lubelskim, nowosądeckim i olsztyńskim. [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2020-12-29].
- ↑ a b Gmina Zabierzów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-03-15], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 64, poz. 536.
- ↑ Krakowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 140.
- ↑ Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG.
- ↑ Informator adresowy miast i gmin wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Instytut Wydawniczy Kolumna, 1948.
- ↑ Krakowski Dziennik Wojewódzki. 1946, nr 13, poz. 59.
- ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa.
- ↑ Dz.U. z 1954 r. nr 43, poz. 191.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 49, poz. 312.
- ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 50, poz. 323.
- ↑ Uchwała Nr XVIII/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 6 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie krakowskim oraz ustalenia siedzib gminnych rad narodowych (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie z dnia 8 grudnia 1972 Nr 18, poz. 268).
- ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
- ↑ Piotr Hapanowicz, Stanisław Piwowarski Monografia Gminy Zabierzów s. 91; wyd. Urząd Gminy Zabierzów; 2009. [dostęp 2020-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-06-02)].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-02].
- ↑ Honorowi Obywatele Gminy Zabierzów – kard. Franciszek Macharski. [dostęp 2022-03-08].
- ↑ Honorowi Obywatele – ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski. [dostęp 2022-03-08].
- ↑ Honorowi Obywatele – Józef Kruk. [dostęp 2022-03-08].
- ↑ Honorowi Obywatele – Anna Dymna. [dostęp 2024-04-19].
- ↑ Pomniki przyrody w gminie Zabierzów. [dostęp 2022-03-08].
- ↑ Gmina Zabierzów. [dostęp 2020-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-15)].
- ↑ Rowerowy szlak brzozowy przez gminę Zabierzów. [dostęp 2008-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-09-30)].
- ↑ a b c d Gminy partnerskie [online], Oficjalny serwis internetowy Gminy Zabierzów [dostęp 2016-04-16].
Linki zewnętrzne
edytuj- Portal mapowy Gminy Zabierzów. planowanie.zabierzow.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-25)].
- Oficjalny System Informacji Przestrzennej Gminy Zabierzów. planowanie.zabierzow.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-01-25)].
- Biuletyn Informacji Publicznej Gminy Zabierzów