Galela (lud)
Galela – indonezyjska grupa etniczna zamieszkująca prowincję Moluki Północne, a przede wszystkim wyspę Halmahera (region Galela). Osiedlili się także na pobliskich wyspach: Morotai, Bacan i w archipelagu Obi[2]. Według danych szacunkowych z 2015 r. ich populacja wynosi 110 tys. osób[1]. Należą do ludów północnohalmaherskich (niebędących Austronezyjczykami)[2][3] oraz są jedną z najliczniejszych grup etnicznych Halmahery[4].
 Muzułmanie z ludu Galela | |
| Populacja |
110 tys. (2015)[1] |
|---|---|
| Miejsce zamieszkania | |
| Język | |
| Religia |
islam, chrześcijaństwo (protestantyzm), wierzenia tradycyjne |
| Grupa | |
| Pokrewne | |
Posługują się językiem galela z rodziny języków północnohalmaherskich[5], a także lokalnym malajskim[6] i indonezyjskim[7]. Malajski bywa przyswajany jako pierwszy język[6]. W większości wyznają islam w odmianie sunnickiej, lecz są wśród nich również protestanci[2][8]. Islam przyjęli pod wpływem ludu Ternate (XVII–XVIII w.)[2], a chrześcijaństwo było szerzone przez holenderskich misjonarzy (od XIX w.)[9][10]. Miejscowość Duma jest zamieszkiwana przez wyznawców protestantyzmu[11].
Rodzime wierzenia Galela czerpią zarówno z animizmu, jak i kultury islamu. Elementy tradycyjnych wierzeń i praktyk (wiara w duchy, pozostałości szamanizmu, rytuały lecznicze) występują do dziś, aczkolwiek są już w zaniku u młodszego pokolenia[12]. Istnieje wiara w niewidzialne istoty ludzkie Moro, zamieszkujące region Halmahery i Morotai[13].
Pod względem językowym są blisko spokrewnieni z ludem Tobelo. Języki (bądź dialekty) grup Tobelo i Galela są częściowo wzajemnie zrozumiałe; wchodzą ze sobą w kontakt[14]. Język galela (z fyli zachodniopapuaskiej) został dość dokładnie opisany przez misjonarzy, jako pierwszy spośród etnolektów północno-wschodniej Halmahery[9]. Choć rozstrzygnięcia lingwistyczne umiejscawiają ich wśród użytkowników języków papuaskich, to czynniki kulturowe i fizyczne wiążą tę grupę z ludami austronezyjskimi[15], potwierdzają to również badania genetyczne[16][17].
Ich tradycyjne zajęcia to: rolnictwo (banany, ryż suchy, maniok, bataty, taro, ignamy, proso, rośliny strączkowe), wydobycie sago, rybołówstwo i łowiectwo oraz produkcja kopry. Do końca XIX wieku wielu członków ludu Galela zajmowało się handlem morskim i piractwem. Cechują się wysoką mobilnością zamieszkania[2]. Podstawę organizacji społecznej stanowi społeczność sąsiedzka[2]. Ludność Galela, podobnie jak Tobelo, zamieszkuje dziś różne regiony północnych Moluków[18]. Ze względu na długookresowe kontakty handlowe prawie wszyscy mają znajomość innych języków, poza swoim etnicznym[5]. Zdarzają się małżeństwa mieszane[19].
Mieszkańcy południowej części Morotai, również używający języka galela, identyfikują się na podstawie lokalizacji geograficznej (w jęz. indonez. – jako orang Morotai zamiast orang Galela)[20]. Bliski związek językowy łączy Galela z ludem Loloda[21]. Południowa grupa Loloda posługuje się wręcz wariantem językiem galela (bądź bardzo podobnym językiem), przy czym lokalnie używa się nazwy „Loloda”[22] bądź „Laba”[23]. Ludność wsi Lemo-Lemo, wywodząca się z ludu Galela, posługuje się przede wszystkim językiem ternate, który zdominował większość domen komunikacji[24][25].
Za sprawą działalności badawczej misjonarzy na przełomie XIX i XX w. kultura Galela została dość szczegółowo opisana w kolonialnych źródłach holenderskich[26].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. Bolszaja rossijskaja encykłopiedija. [dostęp 2022-08-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-14)]. (ros.).
- ↑ a b c d e f Michaił Anatoljewicz Czlenow: Galeła. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 130–131. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. [dostęp 2024-07-19]. (ros.).
- ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Siewierochalmachierskije narody. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 474. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. [dostęp 2024-07-19]. (ros.).
- ↑ Th. van den End, J. Weitjens: Ragi Carita: Sejarah Gereja di Indonesia. Wyd. popr. T. 2: 1860-an – sekarang. Jakarta: BPK Gunung Mulia, 1999, s. 134. ISBN 978-979-415-606-3. OCLC 46423861. [dostęp 2020-02-19]. (indonez.).
- ↑ a b Shelden 1991 ↓, przyp. 1, s. 171.
- ↑ a b Galela in Indonesia. Joshua Project. [dostęp 2022-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-08-16)]. (ang.).
- ↑ M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Galela, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 18, Dallas: SIL International, 2015 [dostęp 2022-03-28] [zarchiwizowane z adresu 2016-10-07] (ang.).
- ↑ Ishige 1980 ↓, s. 401.
- ↑ a b Voorhoeve 1988 ↓, s. 187. Cytat: Galela was the first North-east Halmaheran dialect to be studied in detail as the Galela people were the first to be christianised by the missionaries of the Utrechtsche Zendingsvereeniging (a Dutch Protestant Mission organisation based in Utrecht).
- ↑ Karel Adriaan Steenbrink, Mesakh Tapilatu, Moluccan Christianity in the 19th and 20th century between Agama Ambon and Islam, [w:] Jan Sihar Aritonang, Karel Adriaan Steenbrink (red.), A History of Christianity in Indonesia, Leiden: Brill, 2008 (Studies in Christian Mission 35), s. 383–418, DOI: 10.1163/ej.9789004170261.i-1004.80, ISBN 978-90-04-17026-1, OCLC 567642904, JSTOR: 10.1163/j.ctv4cbgb1.14 [dostęp 2023-02-05] (ang.), patrz s. 400.
- ↑ Tamrin Amal Tomagola: Republik kapling. Yogyakarta: Resist Book, 2006, s. 69 (przyp. 13). ISBN 979-3723-83-1. Cytat: Desa Duma adalah markas Kristen di Kecamatan Galela. Di duma inilah agama Kristen Protestan pertama kali masuk di Halmahera Utara. Seluruh penduduknya beragama Kristen Protestan. (indonez.).
- ↑ Ishige 1980 ↓, s. 402.
- ↑ Ishige 1980 ↓, s. 411.
- ↑ Gary Holton: Tobelo. München: Lincom Europa, 2003, s. 2, seria: Languages of the World / Materials 328. ISBN 978-3-89586-706-4. OCLC 52602506. (ang.).
- ↑ Peter Bellwood: Prehistory of the Indo-Malaysian Archipelago. Wyd. 3. Canberra: ANU E Press, 2007, s. 74. ISBN 978-1-921313-12-7. OCLC 225296546. [dostęp 2023-02-05]. (ang.).
- ↑ Bellwood 1998 ↓, s. 137–138.
- ↑ Kuldeep Bhatia, Simon Easteal, Robert L. Kirk, A Study of Genetic Distance and the Austronesian/Non-Austronesian Dichotomy, [w:] Peter Bellwood, James J. Fox, Darrell Tryon (red.), The Austronesians: Historical and Comparative Perspectives, Canberra: ANU E Press, 2006, s. 195–206, DOI: 10.22459/A.09.2006.10, ISBN 978-1-920942-85-4, OCLC 225298720, JSTOR: j.ctt2jbjx1.13 [dostęp 2022-12-03] (ang.).
- ↑ Teljeur 1990 ↓, s. 17.
- ↑ Muhamad Hisyam, Dwi Purwoko, Usman, Dalan M. Perangin-Angin: Vitalitas bahasa Pagu. Jakarta: Pusat Penelitian Kemasyarakatan dan Kebudayaan, Lembaga Ilmu Pengetahuan Indonesia (PMB-LIPI), 2012, s. 52. ISBN 978-602-221-209-6. OCLC 879572219. (indonez.).
- ↑ Ibrahim 2017 ↓, s. 76, 77.
- ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 186.
- ↑ Voorhoeve 1988 ↓, s. 187.
- ↑ Mark Taber (red.): Atlas bahasa tanah Maluku. Ambon: Pusat Pengkajian dan Pengembangan Maluku, Universitas Pattimura, 1996, s. 7. ISBN 979-8132-90-4. OCLC 40713056. [dostęp 2023-09-12]. (indonez.).
- ↑ Dahrun Sarif, Umar Hi. Rajab. Dari bahasa Galela ke bahasa Ternate (studi tentang pergeseran bahasa pada masyarakat tutur bahasa Galela di desa Lemo-Lemo). „Humano: Jurnal Penelitian”. 12 (1), s. 44–53, 2021. DOI: 10.33387/hjp.v12i1.3282. ISSN 2597-9213. [dostęp 2023-05-24]. (indonez.).
- ↑ Teljeur 1990 ↓, s. 202.
- ↑ Visser 1997 ↓, s. 181.
Bibliografia
edytuj- Peter Bellwood: The archaeology of Papuan and Austronesian prehistory in the Northern Moluccas, Eastern Indonesia. W: Roger Blench, Matthew Spriggs (red.): Archaeology and Language II: Correlating archaeological and linguistic hypotheses. London–New York: Routledge, 1998, s. 128–140. DOI: 10.4324/9780203202913. ISBN 978-0-415-11761-6. OCLC 252876928. (ang.).
- Marwia Hi. Ibrahim. Fonologi Isolek Non-Austronesia di Pulau Morotai. „Gramatika: Jurnal Ilmiah Kebahasaan dan Kesastraan”. 5 (1), s. 75–89, 2017. DOI: 10.31813/gramatika/5.1.2017.96.75--89. ISSN 2599-3283. (indonez.).
- Naomichi Ishige. The Traditional Spirit World. „Senri Ethnological Studies”. 7, s. 401–447, 1980. DOI: 10.15021/00003423. [dostęp 2022-09-29]. [zarchiwizowane z adresu 2022-09-29]. (ang.).
- Howard Shelden: Galela pronominal verb prefixes. W: Tom Dutton (red.): Papers in Papuan Linguistics No. 1. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991, s. 161–175, seria: Pacific Linguistics A-73. DOI: 10.15144/PL-A73.161. ISBN 978-0-85883-393-7. OCLC 767987540. (ang.).
- Dirk Teljeur: The symbolic system of the Giman of South Halmahera. Dordrecht–Providence: Foris Publications, 1990, seria: Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde 142. DOI: 10.1515/9783111672380. ISBN 978-3-11-167238-0. ISBN 978-9-06-765460-9. OCLC 1110710205. [dostęp 2023-05-24]. (ang.).
- Leontine E. Visser: Ritual Performance and Images of Good Governance in Halmahera. W: Michael Hitchcock, Victor T. King (red.): Images of Malay-Indonesian Identity. Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1997, s. 180–200. ISBN 978-983-56-0026-5. OCLC 36647780. (ang.).
- Clemens L. Voorhoeve: The languages of the North Halmaheran stock. W: Papers in New Guinea linguistics. No. 26. Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1988, s. 181–209, seria: Pacific Linguistics A-76. DOI: 10.15144/PL-A76.181. ISBN 0-85883-370-0. OCLC 220535054. (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Galela: Halmahera’s Far North. East-Indonesia.info. [dostęp 2022-09-29]. (ang.).
- Loloda: Halmahera’s Most Rugged Coastline. East-Indonesia.info. [dostęp 2023-09-12]. (ang.).