Wikipedia

Carska Droga

Carska Droga (Carski Trakt, Carska Szosa) – droga w województwie podlaskim, zaczynająca się w Mężeninie i biegnąca następnie w kierunku północnym i północno-wschodnim przez Strękową Górę, Osowiec, Goniądz, Dąbrowę Białostocką do granicy państwa i dalej do Grodna na Białorusi. Droga została zbudowana na przełomie XIX i XX wieku w celu połączenia carskich twierdz: Łomża, Osowiec i Grodno jako rokada.

Carska Droga przecinająca Bagno Ławki, widok z wieży widokowej wczesnym ranem
Droga łącząca rosyjskie twierdze Grodno, Osowiec i Łomża z czasów rozbiorowych. Był to fragment linii obrony ciągnącej się wzdłuż rzek Niemen–Biebrza–Narew–Wisła–Wieprz[1]. Czerwoną linią narysowano fragment podpisywany czasem na mapach jako Carska Droga[2][3][4], pogrubioną – odcinek biegący m.in. przez bagna Biebrzańskiego Parku Narodowego

Termin „Carska Droga” zwykle jednak używany jest w węższym znaczeniu – w odniesieniu do 33-km odcinka od mostu na Narwi w Strękowej Górze do skrzyżowania z drogą krajową nr 65 w miejscowości Osowiec-Twierdza.

Tutaj w większej części przebiega przez Biebrzański Park Narodowy lub po jego granicy – groblą wśród niedostępnych bagien oraz przez wydmy. Odcinek ten znany jest ze spotkań z łosiami.

Zakres stosowania nazwy „Carska Droga”

edytuj

Miłośnicy przyrody stosują lub zawężają termin „Carska Droga” w odniesieniu do 33 km[5][6][7] odcinka od mostu na Narwi w Strękowej Górze do skrzyżowania z drogą krajową nr 65 w miejscowości Osowiec-Twierdza[8]. Nie należy tutaj mylić nazw sąsiadujących z sobą położonych nad Narwią miejscowości Strękowa Góra i Góra Strękowa[9]. Od Dobarza do Strękowej Góry na odcinku kilkunastu kilometrów droga tutaj biegnie nie po wydmach polodowcowych[8], ale groblą usypaną wśród bagien, co pochłonęło znaczne sumy podczas jej budowy[8][9] i prawdopodobnie dlatego nazywana jest „Carską Drogą”[8].

 
Carska Droga, Goniądz.

Badacze fortyfikacji nazywają jednak tak znacznie dłuższy ciąg dróg, łączący twierdze Grodno, Osowiec i Łomża. Carska Droga w takim znaczeniu zaczyna się już w Mężeninie[10][9] (a nawet Łomży[1]) i biegnie następnie w kierunku północnym i północno-wschodnim przez Strękową Górę, Osowiec, Goniądz, Dąbrowę Białostocką[9] do granicy państwa[10] i dalej do Grodna na Białorusi[1]. Tak jest też podpisywany cały odcinek biegnący z kierunku od Mężenina (już przed skrzyżowaniem z drogą krajową nr 64 k/Strękowej Góry[2][3]) niemal do granicy państwa (aż za Dąbrową Białostocką[4]) na mapach Doliny Biebrzy i Biebrzańskiego Parku Narodowego.

Carska Droga pierwotnie znana była jako Droga Łomżyńska[1][11]. Według niektórych źródeł tak nazywano fragment łączący wszystkie trzy twierdze (Grodno, Osowiec i Łomża)[1]. Perzyk stosuje ją jednak tylko do drogi łączącej twierdzę Osowiec z Łomżą, którą miejscowa ludność nazwała „Carską Drogą”[11]. Również w opracowaniu Chmielkowa używana jest ona w odniesieniu do drogi biegnącej od Twierdzy Osowiec w kierunku południowym (ros. Ломжинское шоссе), natomiast w stosunku do bombardowanej za dnia przez Niemców drogi biegnącej w kierunku północno-wschodnim stosowana jest nazwa „droga na Grodno” (ros. шоссе на Гродно)[12].

Niektórzy zwracają uwagę, że nazwa „Carski Trakt” powstała również w celach marketingowych[1].

Częścią tak rozumianej Carskiej Drogi jest m.in. droga powiatowa nr 1838 B, czyli odcinek o długości 34,466 km pomiędzy skrzyżowaniem z drogą krajową nr 64 (Strękowa Góra) a skrzyżowaniem z drogą krajową nr 65 (Osowiec)[13][14]. W jej obrębie znajduje się wspomniany na początku 33 km fragment, położony w powiecie monieckim[8][15], zaczynający się nieco dalej, na granicy powiatu[16] na Narwi w Strękowej Górze.

Historia

edytuj
 
Pierwotnie Carska Droga biegła po wewnętrznej stronie fosy Twierdzy Osowiec (przerywana czerwona linia)[17][1][18][12], co zostało zmienione po roku 1953[1] (ciągła linia)

Budowa

edytuj

Carska Droga, w szerokim rozumieniu tego słowa, powstała pod koniec XIX wieku na potrzeby twierdzy w Osowcu i systemu umocnień zachodnich rubieży Imperium Rosyjskiego jako droga rokadowa[11][9][14]. Jej główną rolą było zapewnienie komunikacji pomiędzy carskimi twierdzami[19][14]: Grodno[1], Osowiec[11][9] i Łomża. Umożliwiała ona też przemieszczanie się wojska pomiędzy fortami i punktami oporu samej Twierdzy Osowiec[1]. Zbudowana w latach 1882–1892 nigdy niezdobyta twierdza w Osowcu została ulokowana w miejscu, gdzie znajduje się jedyne przewężenie pozwalające przekroczyć Bagna Biebrzańskie[9].

Carska Droga została poprowadzona równolegle do lewego brzegu Biebrzy, przez bagna i piaszczyste wydmy[11][1]. Decyzja o budowie tej strategicznej militarnej drogi przez bagna została osobiście podjęta osobnym dekretem przez cara Mikołaja II[9]. Istnieje anegdota, według której zbudowano ją wzdłuż linii narysowanej przez cara za pomocą linijki przyłożonej do Grodna i Warszawy. W każdym razie poprowadzono ją długimi prostymi odcinkami, co utrudniało jej budowę w bagnistym terenie[1].

Budowa drogi, zwłaszcza od Dobarza do wsi Strękowa Góra[8][9], gdzie biegnie wśród bagien po usypanej grobli[8], była poważnym wyzwaniem i pochłonęła ogromne sumy[8][9]. Polegała ona najpierw na wytyczeniu danego odcinka, wybraniu torfu, ułożeniu faszyny i zasypaniu żwirem z dodatkiem kamieni pokruszonych maszynami parowymi[1].

Przy budowie nie byli wykorzystywani zesłańcy[9], ale została zatrudniona miejscowa ludność[8] w ramach prac interwencyjnych[1]. Ubodzy mieszkańcy bagien, uczestniczący w budowie drogi, wspominali ten okres jako czas wyjątkowego dostatku[9]. Nie obyło się bez afer – kilku urzędników, którzy zawyżyli ilość skupionej do usypywania korony traktu ziemi, zostało dla przykładu powieszonych[1]. Droga nie była bynajmniej budowana dla dobra miejscowej ludności. O jej jednoznacznie militarnym charakterze świadczy odpowiedź władz carskich na zażalenie włodarzy ominiętej miejscowości Trzcianne: „Jest to droga wojskowa i nic wam do tego”[1].

Carska Droga pierwotnie znana była jako Droga Łomżyńska[1][11]. Została ona wybudowana w 1895 roku[11][14] lub w latach 1895–1907[1]. Początkowo miała nawierzchnię brukową i szutrową[14], obecnie większa jej część pokryta jest asfaltem.

Wykorzystanie

edytuj

Carska droga była wykorzystywana przez wojska carskie podczas obrony Twierdzy Osowiec na początku I wojny światowej[1][9]. We wrześniu 1939 roku tą drogą przemaszerowali żołnierze Wojska Polskiego z Osowca na odcinek Wizna[8][1][9], którego obrona stała się jednym z najbardziej bohaterskich epizodów II wojny światowej. Po II wojnie światowej droga straciła charakter militarny i stała się lokalnym szlakiem komunikacyjnym[1]. Brukowana droga umożliwiała również dojazd do łąk nadbiebrzańskich ich właścicielom[8].

Długość

edytuj
 
Typowy dla Carskiej Drogi długi prosty odcinek

Długości poszczególnych odcinków zmierzone w programie Google Earth są następujące:

Odcinek Długość
Mężenin – Strękowa Góra (DK 64) 14,0 km
Strękowa Góra (DK 64) – Twierdza Osowiec (DK 65) 
w tym: – od Narwi w Strękowej Górze
           – w Biebrzańskim Parku Narodowym		 34,4 km
33,0 km
23,8 km
Twierdza Osowiec (DK 65) – Dąbrowa Białostocka 51,0 km
Dąbrowa Białostocka – granica państwa 19,7 km
granica państwa – Grodno ok. 9 km

Razem około 128 km, w tym 119,1 km w granicach państwa. Na większej części odcinka Strękowa Góra (DK 64) – Twierdza Osowiec (DK 65) droga przebiega w obrębie lub po granicy parku narodowego – łącznie na długości 23,8 km.

Pierwotnie Droga Łomżyńska od Łomży do Grodna (czyli wraz z dodatkowym odcinkiem od Mężenina do Łomży) liczyła 169 km[1].

Atrakcje turystyczne

edytuj

Na najciekawszym przyrodniczo i krajobrazowo odcinku Narew w Strękowej Górze – Osowiec-Twierdza wymienia się[8]:

oraz w kierunku od południa ku północy:

  • ośrodek Edukacji Ekologicznej „Brama na bagna” w Strękowej Górze[8];
  • zalewane wiosną łąki po obydwu stronach grobli, po której biegnie droga, jeszcze w otulinie parku, miejsce obserwacji rzadkich gatunków ptaków[8];
 
Ols przy Carskiej Drodze na przedwiośniu

Przyroda

edytuj
 
Klępa z łoszakiem na Carskiej Drodze niedaleko Twierdzy Osowiec podczas intensywnego opadu śniegu
 
Żuraw Grus grus
 
Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus
 
Wodniczka Acrocephalus paludicola
 
Wstęgówka bagienka Catocala pacta

Strękowa Góra (DK 64) – Twierdza Osowiec (DK 65)

edytuj

Carska Droga na tym odcinku, czyli droga powiatowa nr 1838B o całkowitej długości 34,466 km, pomiędzy położonym nieco na północ od Strękowej Góry Laskowcem a Osowcem, biegnie niemal całkowicie na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego – łącznie na długości ok. 33 km w jego otulinie, w tym ok. 20 km w jego obrębie (łącznie z 3,6-kilometrowym odcinkiem przez obszar ochrony ścisłej BPN – ols o dużym stopniu naturalności) oraz ok. 4,5 km wzdłuż jego granicy[14][2][3][4]. Od 1995 roku park narodowy wpisany jest na listę obszarów chronionych konwencją ramsarską (RS#756)[22].

Od niedawna odcinek ten znalazł się dodatkowo w obrębie unijnych obszarów chronionych – Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk Natura 2000 „Dolina Biebrzy” (PLH 20008) oraz Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 „Ostoja Biebrzańska” (PLB 20006). Przebieg ich granic jest zgodny z obszarem otuliny BPN[14].

Carska droga w otulinie parku narodowego jest atrakcyjna przyrodniczo ze względu na brak zabudowy, billboardów, śladów obecności człowieka, znikomy ruch turystyczny i oznakowanie, różnorodność krajobrazów[23]. Zniszczona asfaltowa nawierzchnia wciąż jeszcze nieremontowanej drogi powstrzymuje przed rozwijaniem nadmiernej prędkości[9][7]. Ściąga tutaj duża liczba miłośników przyrody i obserwatorów ptaków[8]. Dosyć łatwo można bowiem tu spotkać łosia[19][15][8], można też napotkać wilka, występują także rzadkie gatunki ptaków[8][9]. Twierdza Osowiec jest jednym z największych zimowisk nietoperzy w Polsce[21].

Na terenach Biebrzańskiego Parku Narodowego bezpośrednio przylegających do Carskiej Drogi w okolicach Bagna Ławki gniazdują orlik grubodzioby, puchacz, bocian czarny, żurawie, podróżniczek, dzięcioł białogrzbiety, kulik wielki, błotniaki: łąkowy i zbożowy, rycyk, krwawodziób, uszatka (sowa) błotna. Znajdują się tam też tokowiska oraz miejsca gniazdowania dubelta i cietrzewia, największe w Polsce stanowisko wodniczki, rewiry orlików, bociana czarnego i dzięcioła białogrzbietego[23], część w [8]. W 2006 roku przez ponad miesiąc na Bagnie Ławki przebywała sowa jarzębata, ściągając rzesze obserwatorów ptaków. Na zalewanych wiosną łąkach przy grobli na południe od parku, w jego otulinie, gniazdują rybitwy białoskrzydłe, bataliony, można obserwować kaczki[8].

W pobliżu drogi występuje też wiele rzadkich i chronionych gatunków motyli, zwłaszcza nocnych, jak na przykład wstęgówka bagienka[23] (jedyne miejsce występowania w Polsce[8]). Bytują tutaj niepylak mnemozyna oraz uważane za cenne motyle środowisk bagiennych, takie jak strzępotek hero, rojnik morfeusz, błyszczka zosimi, ogniwaczek tajwanek, paśnik tartruenek[8].

W płytkich przydrożnych rowach występuje aż 127 taksonów glonów, w tym 4 nowe dla nauki i 7 (lub 11[23]) nowych dla Polski[8][23].

Carska droga przebiega przez kilka siedlisk programu Natura 2000 – sosnowy bór bagienny (kod 91D0-2), wariant chrobotkowy subkontynentalnego boru bagiennego (kod 91T0), torfowisko wysokie z mszarem wysokotorfowiskowym (kod 7101,7120), torfowiska zasadowe o charakterze młak, mechowisk i turzycowisk (kod 7230) oraz przez ols o dużym stopniu naturalności w obszarze ochrony ścisłej przy południowej granicy BPN[23].

Mężenin – Strękowa Góra (DK 64)

edytuj

Droga powiatowa nr 1973B, czyli odcinek Mężenin – droga krajowa nr 64 (tuż przed Strękową Górą) o całkowitej długości 14,075 km na długości ok. 3,6 km przebiega w obrębie projektowanego obszaru ochrony ptaków Natura 2000 „Bagno Wizna” (PLB 20005)[14].

Wpływ na środowisko przyrodnicze Bagien Biebrzańskich

edytuj

Z przyrodniczego punktu widzenia szkodliwe dla przyrody Bagien Biebrzańskich byłoby przekształcenie Carskiej Drogi w drogę tranzytową („Via Turistica”[14]), co zostało zablokowane przez miłośników przyrody. Pod koniec 2013 roku[5] rozpoczęto jednak remont nawierzchni, ponieważ droga ma pewne znaczenie lokalne[15][9]. Może to doprowadzić do zwiększenia liczby pojazdów i ryzyka wypadków[7].

Carska Droga stanowi barierę hydrologiczną ograniczającą spływ wody ze wschodniej do zachodniej części Bagna Ławki w Biebrzańskim Parku Narodowym. Jej nasyp (grobla) spowodował podniesienie się zwierciadła wód gruntowych na wschodzie, gdzie wykształciły się mechowiska[24].

Przecina ona również szlaki migracyjne zwierząt, powodując izolację lokalizacji[24].

Jest tam też powodem kolizji samochodów z różnymi gatunkami zwierząt:[15] ssaków (np. bóbr, wiewiórka, lis, zając szarak, kret), ptaków (np. kos, drozd śpiewak, puszczyk, dzięcioł duży, lelek) i gadów (zaskroniec)[25], głównymi ofiarami wśród kręgowców są jednak płazy (93,1% ofiar w badaniu z 2014 roku)[26]. Z naukowego raportu przygotowanego na zlecenie Biebrzańskiego Parku Narodowego wynika, że liczba przekroczeń drogi przez zwierzęta wynosi kilkadziesiąt tysięcy rocznie[27][28][29]. Podczas trzech kontroli wykonanych wiosną, latem i jesienią w 2014 udokumentowano blisko 5,3 tysiąca martwych kręgowców zabitych przez pojazdy[26].

Remont Carskiej Drogi

edytuj

W listopadzie 2013 roku rozpoczął się remont Carskiej Drogi na znajdującym się w fatalnym stanie technicznym[27][28][29], 33 km odcinku od granicy powiatu monieckiego (Strękowa Góra) do drogi krajowej nr 65 (Białystok – Ełk)[5]. Był kontynuowany przez cały 2014 rok, z wyjątkiem sezonu lęgowego ptaków[27][28][29].

Prace polegały na naprawie drogi poprzez oczyszczenie nawierzchni, wyrównaniu oraz wykonaniu warstwy konstrukcyjnej i warstwy ścieralnej z mieszanki mineralno – asfaltowej o grubości 4 cm[5].

Inwestycja realizowana była w ramach projektu „Udostępnienie obszarów cennych turystycznie i gospodarczo – poprawa jakości dróg pogranicza polsko-białoruskiego” z Programu Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina 2007–2013. Projekt obejmował również przebudowę drogi Grodno – Sopoćkinie na Białorusi[30]. Na jego realizację pozyskano 3,8 mln euro ze środków Unii Europejskiej[30][5], z czego około 2 mln otrzymał powiat moniecki[30]. Dofinansowanie stanowiło 89,5% kosztów projektu[30].

Remont rozpoczęto bez przeprowadzenia oceny oddziaływania inwestycji na środowisko, której domagali się ekolodzy[31]. Nie jest ona jednak wymagana w przypadku remontu[27][28][29].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Michał Jaworowski: Carski Trakt. W: Zabytki czasu minionego bogactwem teraźniejszości – MILITARIA WŚRÓD WARTOŚCI KULTUROWO-PRZYRODNICZYCH REGIONU, KRAJU I ZJEDNOCZONEJ EUROPY. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej. Osowiec – Twierdza 10–11.IX.2010. Osowiec-Twierdza: Osowieckie Towarzystwo Fortyfikacyjne, 2010.
  2. ↑ a b c Biebrzański Park Narodowy. Basen Dolny. Basen Górny i Środkowy. Mapy 1:70 000. Atikart, 2001. ISBN 83-902550-6-5.
  3. ↑ a b c d Biebrzański Park Narodowy. Mapa turystyczna 1:85 000. Warszawa: ExpressMap, 2013. ISBN 978-83-7546-197-8.
  4. ↑ a b c d Dolina Biebrzy. Mapa turystyczna 1:100 000. Wyd. II. Warszawa: Wydawnictwo Turystyczne Agencja TD, 2011. ISBN 978-83-88859-33-5.
  5. ↑ a b c d e Remont „Carskiego Traktu” i innych dróg powiatowych. Starostwo Powiatowe w Mońkach. [dostęp 2014-01-12].
  6. ↑ Duże pieniądze na drogę. e-Monki.pl. [dostęp 2014-01-12].
  7. ↑ a b c Spór o remont Carskiej Drogi. Telewizja Polska S.A, 2013-11-05. [dostęp 2014-01-12].
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag Andrzej Grygoruk: Carska Droga. Grzegorz Kłosowski, Tomasz Kłosowski i in.. Osowiec-Twierdza: Biebrzański Park Narodowy, 2009. (folder).
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Damian Czerniewicz: Carska Droga, czyli wycieczka do sąsiedztwa.. Gazeta Turystyczna Warmii i Mazur, 2017-02-14. [dostęp 2014-01-12].
  10. ↑ a b Biebrzański Park Narodowy. Miniprzewodnik. Praca zbiorowa. Helion, 2012. ISBN 978-83-7853-041-1.
  11. ↑ a b c d e f g Bogusław Perzyk: Twierdza Osowiec 1882–1915. Warszawa: Militaria Bogusława Perzyka, 2004. ISBN 83-907405-1-6.
  12. ↑ a b Сергей Александрович Хмельков: Борьба за Осовец. Москва (Moskwa): Государственное Военное Издательство Наркомата Обороны Союза ССР (Воениздат НКО СССР), 1939. [dostęp 2013-11-05]. (ros.).
  13. ↑ Sprawozdanie z konferencji dot. Projektu „Dokumentacja techniczna drogi Biebrzańska Via Turistica”. carskadroga.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-13)]. dofinansowanego z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Sąsiedztwo Polska-Białoruś-Ukraina Interreg IIIA/ Tacis CBC, która odbyła się 27 listopada 2007 roku w siedzibie BPN w Osowcu Twierdzy. [dostęp 2014-09-13].
  14. ↑ a b c d e f g h i Lucjan Gazda, Sławomir Karaś: Carska Droga – dylematy projektu (I. Procedury ekologiczne).. edroga.pl, 2010-01-11. [dostęp 2013-10-26].
  15. ↑ a b c d Renata Zalewska. Spotkanie na carskiej drodze. Rozmowa z panem Romanem Skąpskim Dyrektorem Biebrzańskiego Parku Narodowego na temat remontu nawierzchni carskiej drogi.. „Biebrzańskie Wieści. Gazeta informacyjna Biebrzańskiego Parku Narodowego.”. 15, s. 2, zima 2013. Osowiec- Twierdza, Goniądz: Biebrzański Park Narodowy. [dostęp 2014-01-12]. 
  16. ↑ Starostwo Powiatowe w Mońskach. Mapa powiatu. [dostęp 2014-09-13].
  17. ↑ REJON OSOWIEC (XVIII-12-C) ARKUSZ 5 OSOWIEC, godło arkusza P35 S35 B (3535 B). Mapa 1:25 000.. Wojskowy Instytut Geograficzny (WIG), 1927. [dostęp 2013-11-06].
  18. ↑ Anatol Wap: Twierdza Osowiec: zarys dziejów. Białystok: Ośrodek Badań Historii Wojskowej Muzeum Wojska w Białymstoku, 1994. ISBN 83-85368-05-1. [dostęp 2013-11-05].
  19. ↑ a b Andrzej Grygoruk. Jeden z „biebrzniętych”. Rozmowa z dr Pawłem Świątkiewiczem – chirurgiem, a jednocześnie fotografem biebrzańskiej przyrody.. „Biebrzańskie Wieści. Gazeta informacyjna Biebrzańskiego Parku Narodowego.”. 10, s. 8, wiosna 2012. Osowiec- Twierdza, Goniądz: Biebrzański Park Narodowy. [dostęp 2014-01-12]. 
  20. ↑ a b Zwiedzanie Twierdzy Osowiec. Biebrzański Park Narodowy. [dostęp 2014-12-01].
  21. ↑ a b Twierdza Osowiec [online], wrotapodlasia.pl [dostęp 2012-12-01] [zarchiwizowane z adresu 2011-02-25].
  22. ↑ Ramsar Sites in order of their addition to the Ramsar List of Wetlands of International Importance [online], Ramsar [dostęp 2013-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2013-09-29].
  23. ↑ a b c d e f Katarzyna Ramotowska, Andrzej Grygoruk, „Carska droga” – dlaczego jest wyjątkowa? – prezentacja PPT [online] [dostęp 2013-10-30] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-02].
  24. ↑ a b Andrzej Kamocki, Piotr Banaszuk, Aleksander Kołos, Mikołaj Pruszyński, Agnieszka Jankowska: Plan zarządzania i ochrony dla obszaru Szorce w Otulinie BPN. W ramach projektu: „Ochrona wodniczki w Polsce i w Niemczech” (nr proj. LIFE05 NAT/PL/000101) finansowanego z funduszu UE LIFE.Nature. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP), luty 2013 r. [dostęp 2013-10-26].
  25. ↑ Łukasz Mazurek, Carska Droga [online] [dostęp 2013-10-30] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-02].
  26. ↑ a b Adam Hermaniuk, Łukasz Ołdakowski. Śmiertelność zwierząt kręgowych na Carskiej Drodze w Biebrzańskim Parku Narodowym. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 72, 1, s. 42-48, 2016. 
  27. ↑ a b c d J.K.. Spór o remont Carskiej Drogi, którą upodobały sobie łosie. „Rzeczpospolita. Prawo”, 2013-11-03. Gremi Business Communication. [dostęp 2014-01-12]. [zarchiwizowane z adresu 2014-01-13]. 
  28. ↑ a b c d tuli, pap. Ręce precz od domu łosi. Awantura o przebudowę Carskiej Drogi. „Gazeta.pl. Białystok”, 2013-11-03. Agora SA. [dostęp 2014-01-12]. [zarchiwizowane z adresu 2016-02-15]. 
  29. ↑ a b c d Spór o remont Carskiej Drogi, którą upodobały sobie łosie [online], Onet.pl, 3 listopada 2013 [dostęp 2014-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2014-01-13].
  30. ↑ a b c d 16 mln zł – Powiat Moniecki rozpoczął realizację projektu transgranicznego. Starostwo Powiatowe w Mońkach. [dostęp 2014-01-12].
  31. ↑ Katarzyna Ramotowska, Ocena oddziaływania na środowisko dla remontu Carskiej Drogi [online], petycje.pl, 20 października 2013 [dostęp 2014-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2014-01-13].

Linki zewnętrzne

edytuj


Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Carska_Droga&oldid=75102106”