Sowa jarzębata

Sowa jarzębata
	Surnia ulula
	(Linnaeus, 1758)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	sowy
Rodzina	puszczykowate
Podrodzina	sóweczki
Rodzaj	Surnia; Duméril, 1805
Gatunek	sowa jarzębata
Synonimy
	Strix Ulula Linnaeus, 1758; Surnia ulula pallasi Buturlin, 1907; Surnia ulula orokensis Stachanov, 1931; Strix caparoch Statius Müller, 1776; Strix hudsonia J.F. Gmelin, 1788; Strix hudsonica J.F. Gmelin, 1788; Surnia ulula Korejewi Loudon & Zarudny, 1907;
	Strix Ulula Linnaeus, 1758; Surnia ulula pallasi Buturlin, 1907; Surnia ulula orokensis Stachanov, 1931; Strix caparoch Statius Müller, 1776; Strix hudsonia J.F. Gmelin, 1788; Strix hudsonica J.F. Gmelin, 1788; Surnia ulula Korejewi Loudon & Zarudny, 1907;
Podgatunki
	S. ulula tianschanica Smallbones, 1906; S. ulula ulula (Linnaeus, 1758); S. ulula caparoch (Statius Müller, 1776);
	S. ulula tianschanica Smallbones, 1906; S. ulula ulula (Linnaeus, 1758); S. ulula caparoch (Statius Müller, 1776);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; występuje przez cały rok tylko zimą
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Sowa jarzębata^[6] (Surnia ulula) – gatunek średniej wielkości ptaka drapieżnego z rodziny puszczykowatych (Strigidae), zamieszkujący Eurazję i Amerykę Północną. Nie jest zagrożony.

Systematyka

Jest to jedyny przedstawiciel rodzaju Surnia^[6]^[7]. Wyróżnia się trzy podgatunki: S. ulula tianschanica, S. ulula ulula i S. ulula caparoch^[7]^[8]. Populacje syberyjskie, wydzielane dawniej do podgatunku pallasi, włączono do podgatunku nominatywnego^[8].

Występowanie

Zamieszkuje tajgę i lasotundrę północnej Eurazji (od Norwegii po Kamczatkę i Sachalin) oraz Ameryki Północnej (głównie Kanada i Alaska). Ostatnio południowa granica zasięgu przesuwa się ku północy. Osiadła, ale niekiedy odbywa niewielkie wędrówki na południe, zwłaszcza gdy brakuje pokarmu.

W Polsce pojawia się przede wszystkim w okresie zimowym. W XIX wieku oraz pierwszej połowie XX wieku zalatywała nielicznie, ale regularnie. Obecnie pojawia się sporadycznie – do 2021 Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego potwierdziła około 49 stwierdzeń ptaków tego gatunku na terenie kraju^[9]. Pojedyncze osobniki obserwowano m.in.: w czerwcu 1970 (na Wolinie), od grudnia 2002 do marca 2003 (koło Białowieży), od końca października 2006 do marca 2007 (na Bagnach Biebrzańskich, a następnie u ujścia Wisły) oraz w listopadzie 2013 w miejscowości Pniewo w powiecie pułtuskim^[10]. W grudniu 2021 roku zaobserwowano ją w gminie Krynki na Podlasiu^[11]. W innych państwach Europy Środkowej również widywana głównie zimą, przeloty trwają od października do stycznia.

Poszczególne podgatunki zamieszkują^[3]^[7]:

S. ulula tianschanica Smallbones, 1906 – środkowa Azja do północnych Chin i północnej Mongolii
S. ulula ulula (Linnaeus, 1758) – północna Eurazja
S. ulula caparoch (Statius Müller, 1776) – północna część Ameryki Północnej

Charakterystyka

Sowa jarzębata

Wygląd zewnętrzny

Sylwetka smukła z długim ogonem i stosunkowo małą głową (jak na sowę). Skrzydła krótkie, spiczaste. W locie przypomina krogulca, ale odróżnia się większą głową. Obie płci ubarwione jednakowo. Duża, wyraźna szlara, w pobliżu dzioba szara, dalej ku bokom głowy przechodzi w białą, zaś na skraju ciemna. Oczy żółte. Wierzch ciała ciemnobrązowy, pokryty białymi plamami, które układają się w nieregularne, poprzeczne pasy. Na barkówkach duża, jasna plama. Pierś i brzuch białe z gęstym, cienkim poprzecznym prążkowaniem, które nadaje sowie „jarzębaty” (jastrzębiowaty) wygląd. Lotki brązowe pokryte białymi plamami. Ogon długi, z poprzecznymi białymi prążkami. Dzięki długim sterówkom może manewrować w trakcie lotu między gęstwinami. Nogi silnie opierzone. Na karku jasny rysunek imitujący oczy, sprawiający wrażenie „drugiej twarzy”.
Poprzez aktywność w dzień, dość długi ogon przypomina nieco jastrzębia, choć sylwetką w locie sokoła.

Rozmiary

długość ciała: ok. 38–40 cm
rozpiętość skrzydeł: ok. 78–80 cm

Masa ciała

ok. 280–370 g

Głos

Alarmuje cienkim „kikiki...”, podobnym do głosu sokoła. Terytorialny śpiew (wydawany przez samca na wiosnę, zarówno w dzień, jak i w nocy) to dźwięczne, wibrujące trele, przypominające ćwierkanie lub bulgotanie.

Sowa jarzębata siada często na suchym konarze i wypatruje gryzoni

Zachowanie

Aktywna głównie za dnia (zresztą na północy zasięgu latem noce nie są ciemne). Gdyby, jak większość sów, polowała tylko o świcie i zmierzchu, nie zdążyłaby w czasie krótkich polarnych nocy zebrać odpowiedniej ilości pokarmu dla swojego wygłodniałego potomstwa. Lot prostolinijny, z naprzemiennym szybowaniem i dynamicznymi uderzeniami skrzydeł. Często siedzi na czubku drzewa, obserwując teren. Przyjmuje wtedy postawę wyprostowaną i kiwa ogonem. Nietowarzyska, przebywa głównie samotnie lub z partnerem lęgowym. Mało płochliwa. Ze względu na zamieszkiwanie bezludnych przestrzeni sowa ta nie doznała złych doświadczeń z ludźmi i objawia to ufnością, co można zauważyć na zimowiskach, gdzie jest obojętna wobec obserwatorów.

Środowisko

Tajga i inne świetliste lasy iglaste, a także mieszane i brzozowe, zwłaszcza na stokach górskich. Zazwyczaj zwarty drzewostan graniczy z otwartymi przestrzeniami: doliną rzeczną, torfowiskiem, pogorzeliskiem, porębą czy przecinką. Widywana też na łąkach i torfowiskach. Na południowym skraju zasięgu występuje również w lasach górskich.
Zauważenie jej jest o tyle łatwe, że odpoczywa na wyeksponowanych elementach terenu jak słupy, wierzchołki drzew. To miejsca, z których wypatruje zdobyczy i gdy ją zauważy, znienacka atakuje.

Pożywienie

Gryzonie, w czasie sezonu wegetacyjnego głównie lemingi i norniki, a zimą drobne ptaki wielkości drozda, ze względu na gorzej dostępne drobne ssaki. Wyjątkowo chwyta też płazy i ryby. Poluje z zasiadki podobnie jak jastrząb, również w dzień. Gdy czatuje, jest pochylona do przodu i miarowo kręci ogonem. Doskonały słuch pozwala sowie jarzębatej upolować gryzonie poruszające się pod pokrywą śniegu.

Lęgi

Jaja z kolekcji muzealnej

Wyprowadza jeden lęg w roku, od kwietnia do początku maja. Podczas sezonu lęgowego pary są monogamiczne.

Toki

Jeszcze długo przed stopieniem śniegu samica i samiec nawzajem nawołują się głośno oraz wykonują specyficzne loty godowe.

Gniazdo

W obszernej dziupli, naturalnej lub po dzięciole czarnym, albo na szczycie złamanego drzewa i w większych opuszczonych ptasich gniazdach. Sowa jarzębata sama nie buduje gniazd.

Jaja i wysiadywanie

Samica składa 5–13 białych jaj w odstępach 1–2 dniowych. Ich ilość w lęgu zależy od zasobności okolicy w pokarm. Jaja są wysiadywane począwszy od pierwszego jaja przez ok. 25–30 dni wyłącznie przez samicę, która jest w tym czasie karmiona przez samca.

Pisklęta sowy jarzębatej

Pisklęta

Pisklęta nie wykluwają się jednocześnie, opuszczają gniazdo po ok. 23–30 dniach. W wieku 5–6 tygodni potrafią już latać. Mają gęsty puch, zmieniają go już w trakcie pobytu w gnieździe. Właściwe upierzenie zyskują po miesiącu i wtedy te z piskląt, które wcześniej się wylęgły, latają po okolicy, choć nadal są karmione przez rodziców. Młodsze w tym czasie mogą jeszcze przesiadywać w gnieździe. Pod koniec sierpnia usamodzielniają się. Dojrzałość płciową osiągają pod koniec pierwszego roku życia.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje sowę jarzębatą za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji wstępnie szacuje się na 100–500 tysięcy dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za stabilny, ale fluktuujący w zależności od dostępności pożywienia^[5].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[12].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Surnia ulula, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ Surnia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2011-03-21] (ang.).
↑ ^a ^b Holt, D.W., Berkley, R., Deppe, C., Enríquez Rocha, P., Petersen, J.L., Rangel Salazar, J.L., Segars, K.P., Wood, K.L., Christie, D.A. & Marks, J.S.: Northern Hawk-owl (Surnia ulula). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-05].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f D. Lepage: Northern Hawk Owl Surnia ulula. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-01-22]. (ang.).
↑ ^a ^b Surnia ulula, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Surniinae Bonaparte, 1838 - sóweczki (Wersja: 2021-04-04). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-29].
↑ ^a ^b ^c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Owls. IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
↑ ^a ^b Northern Hawk Owl (Surnia ulula). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-13)]. (ang.).
↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 38. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2021. „Ornis Polonica”. 63, s. 130–159, 2022.
↑ Fotoprzyroda.pl – zdjęcia sowy jarzębatej wykonane podczas obserwacji w Polsce w listopadzie 2013 [dostęp 2013-11-17]
↑ zielona.interia.pl - Sowa jarzębata zawitała do Polski. To wyjątkowy gość w naszym kraju
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

LudwikL. Tomiałojć LudwikL., TadeuszT. Stawarczyk TadeuszT., Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany, Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 466, ISBN 83-919626-1-X .
Ptaki Europy. Przewodnik ilustrowany, PaulP. Sterry, RichardR. Allen (ilustr.), EmilE. Gola (tłum.), Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 236, ISBN 83-7311-826-8, OCLC 749151835 .
KlausK. Richarz KlausK., AnneA. Puchta AnneA., Ptaki – Przewodnik, Warszawa: Muza SA, 2006, s. 250, ISBN 83-7495-018-8, ISBN 978-83-7495-018-3 .
PeterP. Hayman PeterP., RobR. Hume RobR., Ptaki drapieżne, AndrzejA. Kruszewicz (tłum.), AgnieszkaA. Czujkowska (tłum.), Warszawa: Muza SA, 2007, s. 138–139, ISBN 978-83-7495-075-6, OCLC 749292163 .
Pavel Vašák: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993, s. 82. ISBN 83-85817-28-X.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Surnia ulula, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[itis2-2] Surnia, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2011-03-21] (ang.).

[hbwa-3] Holt, D.W., Berkley, R., Deppe, C., Enríquez Rocha, P., Petersen, J.L., Rangel Salazar, J.L., Segars, K.P., Wood, K.L., Christie, D.A. & Marks, J.S.: Northern Hawk-owl (Surnia ulula). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-05].

[avibase-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f D. Lepage: Northern Hawk Owl Surnia ulula. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-01-22]. (ang.).

[iucn-5] Surnia ulula, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[Mielczarek&Kuziemko-6] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Surniinae Bonaparte, 1838 - sóweczki (Wersja: 2021-04-04). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-29].

[ioc-7] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Owls. IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-04-05]. (ang.).

[ibc-8] Northern Hawk Owl (Surnia ulula). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-13)]. (ang.).

[kf2021-9] Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 38. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2021. „Ornis Polonica”. 63, s. 130–159, 2022.

[10] Fotoprzyroda.pl – zdjęcia sowy jarzębatej wykonane podczas obserwacji w Polsce w listopadzie 2013 [dostęp 2013-11-17]

[11] zielona.interia.pl - Sowa jarzębata zawitała do Polski. To wyjątkowy gość w naszym kraju

[12] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]