Basy (instrument)
Basy, inaczej basetla lub basetnia – polski ludowy instrument smyczkowy o niskiej skali, o kształcie przypominającym wiolonczelę, zwykle wielkości pośredniej między wiolonczelą a kontrabasem. Pełni funkcję rytmiczną i jest podstawą do melodii granej przez skrzypka. Od lat 50./60. sukcesywnie wypierany przez harmonię, a następnie akordeon w składzie kapel wiejskich[1].
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 321.322-71 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| strunowy, smyczkowy | |
| Podobne instrumenty | |
Budowa
edytujBasy różnią się między sobą sposobem wykonania (dłubane lub klejone)[2] a także ilością strun – od 2, przez 3 (jest to najpopularniejszy wariant), aż po inspirowane kontrabasem 4-strunowe[3]. Różnice można zauważyć także w sposobie gry – starsze basy nie posiadały podstrunnicy, wobec czego nie skracano strun palcami, a jedynie przesuwano po nich smyczkiem. Ten także mógł być zbudowany w różnoraki sposób – początkowo był to wygięty w łuk patyk z naciągniętym włosiem z ogona ogiera lub wałacha, później zaczęto budować smyczki przypominające te profesjonalne: płaskie, wraz z ruchomą żabką do regulacji naciągu włosia[3]. Nie mają mikrostroików w strunniku, a drobnych korekt wysokości dźwięku dokonuje się naciskając lekko strunę na wysokości szyjki (by obniżyć dźwięk) lub komory kołkowej (aby go podwyższyć)[4].
Ludowi lutnicy wytwarzający basy nie mieli dostępu do wykonanych lutniczo wiolonczel czy kontrabasów, toteż wykrój instrumentu uzyskiwano w inny sposób. Za pomocą lampy naftowej lub świecy rzucano cień skrzypiec na ścianę, z którego powiększonego, ale też zdeformowanego kształtu tworzono wykrój. Z tego powodu basy wykonane w ten sposób wyglądają bardziej jak powiększone skrzypce, aniżeli kontrabas; różnią się także między sobą wyglądem[5].
Struny basów tradycyjnie wykonywano z jelit zwierzęcych lub drutów telefonicznych. Współcześnie używa się strun produkowanych fabrycznie[3].
Basy dłubane
edytujSzyjka i pudło rezonansowe w tych basach są wykonane z jednego kawałka drewna, jedynie płyta wierzchnia, pełniąca funkcję membrany przenoszącej dźwięk, była doklejana. Używa się do tego tzw. kleju skórnego lub kostnego, wykonanego z rozdrobnionych, wysuszonych, a następnie rozpuszczonych w zimnej wodzie szczątków zwierzęcych[6]. Na ogół mają 2 lub 3 struny.
Basy kaliskie
edytujDo basów dłubanych zaliczane są basy kaliskie, które charakteryzują się odmienną budową niż te produkowane w innych regionach Polski. Nie posiadają one duszy – jej funkcję imituje nóżka, która przechodząc przez płytę wierzchnią, opiera się na płycie dolnej[7]. Druga nóżka wsparta jest na górnej płycie instrumentu[8], która jest przytwierdzona do korpusu za pomocą gwoździ, a nie kleju[6]. Odkrycie tego rodzaju basów przypisuje się drowi Jarosławowi Lisakowskiemu, który prowadził wieloletnie badania ziemi kaliskiej[9]. Współcześnie basy kaliskie produkuje m.in. Mateusz Raszewski, pierwszy uczeń wybitnego skrzypka Leona Lewandowskiego[10].
Basy klejone
edytujWykonane z ciętych, giętych płyt drewnianych, mają wklejane boki. Nieco większe od basów dłubanych, mają zwykle 3 lub 4 struny. Wraz z rozpowszechnieniem się kontrabasów zaczęły być wypierane przez nie lub przez instrumenty na nich wzorowane (tzw. duże basy). Często posiadają sznurek ułatwiający trzymanie i transport. W płycie spodniej basów wycinano drzwiczki, które na weselu zmieniały instrument w skarbonkę – goście, chcąc zamówić utwór wrzucali przez nie pieniądze, było to tzw. zakładanie do basów[11].
Basy podhalańskie
edytujPojawienie się basów na Podhalu ma dwie teorie. Pierwszą jest przybycie tego instrumentu z północnej Małopolski, od Krakowa, druga zakłada wpływ kultury wołoskiej dzięki góralom powracającym z pracy czy służby wojskowej[12][13]. Basy mają kształt znacznie zbliżony do wiolonczeli; niektóre z nich powstawały właśnie na bazie modyfikacji tego instrumentu – usuwano nóżkę i zmieniano ilość strun na 3. Basy lutnicze mają kształt ósemki, nie posiadają narożników – chociaż ten kształt także nie jest regułą, często był on uzależniony od ilości materiałów i umiejętności budowniczego. Są muzycy ludowi twierdzący, że takie basy brzmią nieporównywalnie lepiej niż instrument powstały z wiolonczeli. Niektórzy lutnicy rzeźbią główkę w kształt inny niż pojedynczy ślimak, np. pojawiają się na niej miniaturowe rzeźby przedstawiające Sabałę. Dwie cieńsze struny są jelitowe, a najgrubsza – wiolonczelowa.
Płyta wierzchnia w basach lutniczych wykonana jest ze świerku bądź z jodły, a boki, płyta spodnia i główka – z jaworu.
Często środkowa struna przesunięta jest bliżej najgrubszej, co ma związek z techniką wykonawczą[12].
Strojenie
edytujStrój basów zależy od ilości strun a także regionu. Częstą praktyką była modyfikacja grubości strun celem jak najoszczędniejszego palcowania. Poniżej przedstawiono najpopularniejsze strojenia, od najniższego do najwyższego dźwięku:
Basy 2-strunowe: D-a
Basy 3-strunowe: G-D-a; gdy podstawą basowania był dźwięk D, zmieniano strunę G na cieńszą, strojoną o oktawę wyżej. Dzięki temu uzyskiwano kwintę i kwartę w stosunku do dźwięku podstawowego.
Basy 4-strunowe: C-G-D-a
W basach podhalańskich środkowe struny są cieńsze od zewnętrznych. Basy 3-strunowe stroi się do dźwięków D-d-A, a 4-strunowe – D-d-a-A[14]. Zewnętrzne struny w basach podhalańskich mają swoje tradycyjne nazwy. Strunę A nazywa się starą, a D – owerturą, brak jednak udokumentowanych związków z uwerturą[15].
Sposób gry
edytujDźwięk z basów wydobywa się za pomocą smyczka. Niekiedy jednak basiści, chcąc zaimponować słuchaczom, grają "z pazura", czyli pizzicato[16]. Najczęściej gra się na pustych strunach, kwintami, chociaż najwcześniejsze melodie oparte były na jednym dźwięku, dając burdonowe brzmienie. W czasach, gdy na weselach grano tylko muzykę tradycyjną, umiejętność basowania była powszechna. Skrzypkowie często mieli swoje basy, które zabierali ze sobą na wesela, a basistami zostawali goście weselni. Była to częsta praktyka m.in. w Polsce centralnej, która należała do biedniejszych regionów i gdzie do lat 30. XX wieku kapele praktycznie nie istniały właśnie z tego powodu. Dzięki temu rodzina państwa młodych nie musiała zatrudniać całej kapeli, a jedynie jednego muzykanta[17].
Z założenia basy mają realizować podstawę harmoniczną utworu, nadawać rytm do tańca i trzymać w ryzach skrzypka, jako że często grali oni szybkie, popisowe partie. Także podczas wesel, gdzie nierzadko panował gwar i hałas, dudniący dźwięk basów był jedynym, który docierał do uszu tańczących gości.
W basach podhalańskich muzycy skracają struny podczas gry. Nutę, czyli utwór, rozpoczyna właśnie dźwięk basu na najniższej strunie. Pociąga się jednocześnie najniższą i środkową strunę, a wyższe dźwięki, najczęściej kwinty, dodawane są na tej najwyższej[18].
Dyskografia
edytujKoniec basów. Kraśnica, Opoczyńskie nagr. Andrzej Bieńkowski, Muzyka Odnaleziona, Warszawa 2008
Melodie stamtąd, Nagrania archiwalne pieśni i muzyki regionu kaliskiego ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN, cz. 1: 1947 – pierwsza poł. 1959 r. (wyd. 2015) i cz. 2: – druga poł. 1959 r. (wyd. 2017)
Muzyka Źródeł vol. 32 - Ród Karpieli, Bolesław, Jan, Sebastian Karpiel-Bułecka, Polskie Radio, 2019
Galeria
edytuj-
Basy kaliskie dłubane 3-strunowe -
Basy kaliskie dłubane 3-strunowe, ślimak i szyjka -
Basy kaliskie dłubane 3-strunowe, zbliżenie -
Basy kaliskie dłubane 3-strunowe, zbliżenie -
Basy kaliskie dłubane 2-strunowe -
Basy kaliskie dłubane 2-strunowe, pudło rezonansowe -
Basy kaliskie dłubane 2-strunowe, ślimak i szyjka -
Basy kaliskie dłubane 2-strunowe, mostek -
Basy kaliskie dłubane 2-strunowe, zbliżenie
Przypisy
edytuj- ↑ Koniec basow : krasnica opoczynskie.. Andrzej Bienkowski Muzyka Odnaleziona. 2008. [dostęp 2022-12-27].
- ↑ Basy | Muzykoteka Szkolna [online], muzykotekaszkolna.pl [dostęp 2022-12-27].
- ↑ a b c Gdzie basy zginęły i jak wracają [online], www.muzeumkolbuszowa.pl [dostęp 2022-12-27].
- ↑ Tajne Komplety | Jak basy dudnią... [dostęp 2022-12-27].
- ↑ Tajne Komplety | Basy - warsztat twórcy. [dostęp 2022-12-27].
- ↑ a b Tajne Komplety | Basy - warsztat twórcy. [dostęp 2022-12-27].
- ↑ Instrumenty kaliskie - basy. [dostęp 2022-12-27].
- ↑ Basy | Muzykoteka Szkolna [online], muzykotekaszkolna.pl [dostęp 2022-12-27].
- ↑ dr Jarosław Lisakowski - laureat Nagrody Kolberga 2004 [online], www.nagrodakolberg.pl [dostęp 2023-01-22].
- ↑ Raszewski Mateusz [online], Muzyka Odnaleziona [dostęp 2023-01-22] (pol.).
- ↑ Gdzie basy zginęły i jak wracają [online], www.muzeumkolbuszowa.pl [dostęp 2022-12-27].
- ↑ a b „Instrumenty z duszą”, odc. 13 – Basy podhalańskie / Podhale double bass. [dostęp 2023-01-22].
- ↑ Lidia Długołęcka, Muzyka i Tatry, PTTK "Kraj", 1992, ISBN 83-7005-269-X, OCLC 29702312 [dostęp 2023-01-22].
- ↑ Lidia Długołęcka, Muzyka i Tatry, PTTK "Kraj", 1992, ISBN 83-7005-269-X, OCLC 29702312 [dostęp 2023-01-22].
- ↑ „Instrumenty z duszą”, odc. 13 – Basy podhalańskie / Podhale double bass. [dostęp 2023-01-22].
- ↑ Gdzie basy zginęły i jak wracają [online], www.muzeumkolbuszowa.pl [dostęp 2022-12-27].
- ↑ Andrzej Bieńkowski, Piotr Grochowski, Od pańszczyzny do hipsterstwa. Muzyka ludowa między wsią a miastem. Z Andrzejem Bieńkowskim rozmawia Piotr Grochowski, „Literatura Ludowa”, 65 (1), 2021, s. 99, DOI: 10.12775/ll.1.2021.007, ISSN 2544-2872 [dostęp 2023-01-22].
- ↑ „Instrumenty z duszą”, odc. 13 – Basy podhalańskie / Podhale double bass. [dostęp 2023-01-22].
Linki zewnętrzne
edytuj- Basy znad Prosny, TVP Kultura, film z cyklu "DZIKA MUZYKA", 15 października 2016 r.
- Basy, Mateusz Raszewski – opis i fotografie własnoręcznie zrobionych basów dłubanych
- Nagranie (Owijok nad Prosną): skrzypce (L. Lewandowski) i basy kaliskie dłubane 2-strunowe (M. Raszewski)
- Budowa basów radomskich, Michał Maziarz – dokumentacja budowy basów radomskich przez Piotra Sikorę z Kuźnicy k. Przysuchy
- Basy z polskich kolekcji muzealnych – instrumenty.edu.pl