Bącznik (ptak)
Bącznik[3] (Zebrilus undulatus) – gatunek średniej wielkości ptaka z podrodziny bąków (Botaurinae) w obrębie rodziny czaplowatych (Ardeidae); jedyny przedstawiciel rodzaju Zebrilus. Zamieszkuje duży obszar Ameryki Południowej, mimo to będąc dawniej słabo poznanym gatunkiem czapli. Ciemno ubarwiony (szary), mały. Bącznik zamieszkuje tereny strumieni, rzek i bagien w lasach bagiennych, wiecznie zielonych, mangrowych oraz galeriowych. Skryty. Odżywia się rybami oraz owadami, które łapie z gałęzi, korzeni i kłód albo brodząc w wodzie. Podczas poszukiwania pokarmu potrząsa ogonem. Przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) został uznany za gatunek najmniejszej troski (LC).
| Zebrilus undulatus[1] | |||
| (J.F. Gmelin, 1789) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj |
Zebrilus | ||
| Gatunek |
bącznik | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Taksonomia
edytuj
Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał niemiecki naturalista Johann Friedrich Gmelin w 1789 roku w 13. edycji linneuszowskiego Systema Naturae. Gmelin nadał gatunkowi nazwę Ardea undulata, a jako miejsce typowe wskazał Kajennę (obecnie Gujana Francuska)[4][5]. Przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) i autorów Handbook of the Birds of the World[4] (HBW) uznawany za gatunek monotypowy[6]. Jest jedynym przedstawicielem rodzaju Zebrilus wprowadzonego przez Karola Lucjana Bonaparte w 1855 roku[6][7].
Nazwa rodzajowa Zebrilus bierze się od francuskiego zèbre, co oznacza też zebrę[8]. Epitet gatunkowy undulatus tłumaczy się jako ozdobiony oznaczeniami przypominającymi fale; od łacińskiego rzeczownika unda – fala[9]. Nazwa Ardea, pod jaką pierwotnie opisano gatunek, oznacza czaplę[10]. Termin został wzięty z mitologii rzymskiej, gdzie według legendy miasto Ardea, stolica Rutuli, zostało zrównane z ziemią i wzrosło z popiołów chudego, bladego ptaka, który strząsnął popioły ze swoich skrzydeł, wydając przy tym żałobne okrzyki[10].
Pozycja systematyczna
edytujPozycja systematyczna gatunku była przedmiotem wielkiej debaty[11]. Umieszczano go albo wśród bąków (Botaurinae), albo tygrysek (Tigriornithidae). Badania molekularne udowodniły, że ptak należy do bąków. Oprócz różnic w biochemii posiada łuskowane skoki, jego palec środkowy jest długi, ma dziesięć sterówek, składa także białe jaja – te cechy nie są spotykane u tygrysek[11]. W HBW (tom 1., 1992 r.) wyodrębniono dla niego monotypowe plemię Zebrilini w obrębie bąków[4]. Podział ten zawarto też w książce The Herons Jamesa Hancock'a i Kushlan'a z roku 2010[12].
Badania filogenetyczne przeprowadzone w 2023 roku przez Jacka P. Hruskę i współpracowników ujawniły, że tygryski (Tigrisoma) wraz z rakojadem (Cochlearius) ewoluowały wolniej od bąków (rodzaje Ixobrychus i Botaurus)[13]. Zebrilus undulatus wykazuje politomię z rodzajami Ixobrychus i Botaurus. Obrazuje to poniższy, uproszczony kladogram na podstawie pracy Hruski i innych[13]:
| Ardeidae |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Występowanie
edytujWystępuje w Ameryce Południowej[6]. Żyje na terenach dorzeczy Orinoko, Rio Negro i Amazonki tj. wschodniej Kolumbii, Wenezueli, sięgając do obu Gujan, Surinamu[2] wraz z północno-środkową Brazylią, natomiast na południowy zachód do Peru oraz północno-wschodniej Boliwii[4]. Gatunek przypuszczalnie osiadły[11], nie wędrowny[2].
Morfologia
edytujDługość ciała waha się od 28 do 33 cm[4][14], chociaż inne źródła wspominają o 30 cm[11]. Masa ciała to 123 g[14][11].
Bącznik to mały, z krótkim ogonem, ubarwiony ciemno i kryptycznie gatunek[11]. Kombinacja małego rozmiaru, ciemnego upierzenia oraz zajmowanego przez niego siedliska (tj. las wiecznie zielony[2]) powinna ułatwić identyfikację ptaka[15].
Upierzenie dorosłego ptaka jest szare, szaro-brązowe[15], cętkowane (czarne, małe znaczenia[15]). Na głowie formuje się czarny czub, wyglądem przypominający grzywę, co daje ptakowi wizerunek gruboszyjego[11]. Dziób jest krótki i ciemny; może być czarny, ale zdarza się, że grzbiet dzioba jest czarny lub szary, a dolna część żółta[11]. Tęczówka żółta, a kantarek w barwie od szarej do czarnej[11]. Brązowo-czarny grzbiet i wierzch skrzydeł – skrzydła są z plamkami i białymi wzorkami. Spód ciała kremowy, mocno prążkowany, z czarnymi smugami i kropkami[11]. Górna część nogi jest prawie cała opierzona; ich ubarwienie zmienne[4], nogi są barwy typu grey horn, a palce żółte[11], żółto-zielone[14]. Między płciami brak dymorfizmu płciowego[11].
2 osobniki w szacie immaturalnej (imm.) zaobserwowane w 1998 roku w Wenezueli były sobie podobne, miały rudą pierś, szyję, twarz i przód czuba, ciemnoszary grzbiet z czarnymi wzorkami, a brzuchy tych osobników były białe[16]. Inne źródła dodają, że ptaki w tejże szacie mają żółte dzioby, a grzbiet takich osobników jest jaśniejszy od grzbietu dorosłych bączników[11]. Osobniki juwenalne (juv.) także są rude, w tym ich grzbiet, czoło i szyja[4].
Pióra puchowe piskląt są kremowe albo białe[11].
Od czapli zielonawej (Butoroides striata) w szacie imm. i małych bąków odróżnia go biała pręga[11]. Ma też ciemniejszą barwę[14].
Dużo łatwiej go usłyszeć, aniżeli zobaczyć[15]. Odgłos „kriajk” jest głosem alarmującym, przechodzącym następnie w „krik”[11]. Odgłos „uup” to huczenie, na które osobniki dorosłe reagują agresywnie. Najchętniej młode ptaki, ale również dorosłe, wydają dźwięk „an” służący do porozumiewania się na większe dystanse; na nie również agresją reagują dorosłe osobniki i juwenalne[11]; dźwięk ten liczy 7–14 nut, w tempie jednej sekundy lub mniej[14]. Oba odgłosy są głośne, daleko niosące się, typowe dla leśnych czapli, są prawdopodobnie dźwiękami terytorialnymi, natomiast pewne jest, że pozwalają rozpoznać osobniki[11]. Czapla wydaje ten dźwięk przed świtem i zachodem słońca[15]. Piosenka jest stłumionym pohukiwaniem, wyśpiewywana w długich odstępach czasowych[15]. Nasłuchiwanie dźwięków ptaka stanowi najczęstszą metodę obserwacji gatunku[14].
Ekologia
edytujSiedząc na gałęzi, przyjmuje pozycję czapli, a nie wyciąga szyi do góry (pozycja typowa dla bąków). Przesiaduje na kłodach, gałęziach bądź korzeniach, chociaż obserwowano ptaki skaczące albo kroczące powoli[15] na dnie lasu[11]. W trakcie polowania potrząsa swym ogonem (ang. tail flicking)[15][4][11]. Przestraszony nieruchomieje lub podrywa się niezręcznie do lotu[15].
Zamieszkuje gęsto zarośnięte brzegi wód wolno płynących i stojących[15]. Jego siedliskiem są lasy bagienne, strumienie, bagna, rzeki[2], ale stwierdzono go też w lasach mangrowych i galeriowych[2] południowoamerykańskich sawann (Llanos)[14], które są nienaruszone[11]. Występuje szczególnie wzdłuż wolno płynących rzek i strumieni, porośniętych grubymi drzewami, odsłoniętymi korzeniami i opadłymi kłodami, z których ten może łowić[11]. Spotykany od 200 do 500 m n.p.m.[11], chociaż IUCN stwierdza, że ptak żyje na terenach już od 0 m[2], a inne źródła mówią, że bącznika można spotkać maksymalnie na wysokości 800 m, jednak najpospolitszy jest na wysokości 500 m[14]. Obserwowane w 1998 roku młode ptaki przebywały wraz z aktywnie koczującą agamią (Agamia agami), która znajdowała się 2 m od nich. Czaple przebywały w swym towarzystwie przez półtorej godziny podczas obserwacji[16].
Dieta gatunku jest słabo poznana, obejmuje ona ryby oraz owady[4][2][14]; być może dieta zmienia się w zależności od tego, co jest w danym czasie dostępne[11]. Bącznik posiada kilka metod łapania swych ofiar. Jedną z najczęstszych metod łowienia ofiary jest przesiadywanie na gałęziach znajdujących się nad wodą, szyja pozostaje złożona; gdy ujrzy rybę, zaczyna machać ogonem, cofa się, a następnie rzuca się[11]. Brodzi również w wodzie; wolno chodzi w wodzie[11] i chwyta, a nie dźga[14]. Przyjmuje również pozycję bąka, aby łapać latające owady. Poluje za dnia, głównie w czasie wschodu i zachodu słońca, kiedy to również śpiewa[11]. Kiedy nie poluje, stoi na gałęzi (5–10 m nad ziemią) i czyści się bądź potrząsa ogonem[11].
Jeszcze w 1992 nie było nic wiadomo o biologii rozrodu tego ptaka[4]. W zachodniej części zasięgu występowania bącznik odbywa lęgi od kwietnia do lipca[11]. Gniazduje samotniczo, czasem w towarzystwie tygryski rdzawoszyjej (Tigrisoma lineatum)[11]. Nie wiadomo nic o tokach tego gatunku. Gniazdo to krągła platforma, 17 x 22 cm (1,3–3 m nad wodą); stworzone jest z patyków i ciernistych gałęzi, które są umiejscawiane na obrzeżach gniazda – jest to praktyka stosowana również przez gatunki bączków (Ixobrynchus) – bączka ciemnego i bączka czarnego[11]. Gniazdo usytuowane jest na drzewach z rodzaju Inga (mimozowe; Mimosoideae), wilhelmka (arekowate; Arecaceae) i gatunku Licania parvifolia (złotośliwowate; Chrysobalanaceae)[14]. Jest nisko położone i z tego względu może ono zostać zniszczone w trakcie powodzi[14][11].
Dawniej uważano, że w lęgu jest jedno jajo[11], a obecnie wiadomo, że zniesienie liczy od 1 do 2 jaj[14]. Istnieją również przypuszczenia, że w ciągu roku dochodzi do lęgów kilkakrotnie[11]. Jajo jest białe i nie plamkowane, wielkości 36,1–38 mm × 29,3–30,1 mm i o masie 15–16 g[14]. Brak danych dotyczących inkubacji. Oba osobniki z pary opiekują się pisklętami. Jeden osobnik czuwa nad młodymi do czasu, aż te podrosną. Pisklęta ciemnieją, stając się rude na twarzy oraz grzbiecie; starsze młode są żółto-kremowe z szarymi skrzydłami, nie będąc przy tym rude; głowa pisklęcia nie jest ani biała, ani czarna jak u dorosłych ptaków[11].
Status
edytuj
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) w oparciu o raport BirdLife International[17] uznaje od 2022 roku bącznika za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern)[2]. Na przestrzeni lat był uznawany za zagrożony gatunek (kat. T; stan na rok 1988), gatunek o niepewnym statusie (kat. LR/NT i LR/LC w latach 1994 i 2000); w latach 2004–2009 gatunkowi nadano status gatunku najmniejszej troski (LC), natomiast w 2012 zmieniono go na gatunek bliski zagrożenia (NT – Near Threatened), by w 2022 znów przywrócić status gatunku najmniejszej troski[2].
Gatunek posiada szeroki zasięg występowania i nie powinien być uznawany za gatunek narażony[17]. Choć liczebność populacji się obniża, nie wykrywa się, ażeby działo się to gwałtownie, co usprawiedliwia zaliczenie ptaka do poprzednio wspomnianej kategorii (według zasady większy niż 30% spadek populacji w ciągu 10 lat bądź 3 pokoleń)[17]. Uważa się, że populacja nie zbliża się do progu narażenia[17]. Z tego względu Z. undulatus został uznany za gatunek najmniejszej troski, w kat. LC[17].
Liczebność populacji nie jest znana. Gatunek uważany jest za rzadki, ale szeroko rozpowszechniony, lokalnie liczny; być może występuje tam, gdzie jeszcze nie został stwierdzony, więc jego zasięg występowania może być szerszy[11]. Dawniej uznawano go za najmniej poznaną czaplę na świecie ze względu na swoją skrytą naturę[4], przez którą można go łatwo przeoczyć np. z powodu braku wiedzy na temat jego odgłosu[14]. Trend populacji uznawany jest za spadkowy w odpowiedzi na degradację siedliska. Gatunek może być wskaźnikiem niezakłóconych warunków ekologicznych[11]. Spadek populacji w ciągu trzech pokoleń został oszacowany na 10–19%; wykazano także 6-procentowy spadek liczebności okrywy drzewnej, zatem spadek liczebności populacji ptaka jest większy niż okrywy drzewnej[2].
Z zagrożeń wymienia się degradację środowiska oraz jego fragmentację – wycinkę lasów pod uprawę soi (Glycine), wypas bydła oraz budowę dróg[2]. Lokalnie, jak w Wenezueli, jest to ptak łowny[4]. Jest ściśle związany z ciekami wodnymi, zaś polowania mogą dodatkowo pogłębić tempo spadku populacji[2].
W ciągu ostatnich 20 lat wiele dowiedziano się o tym gatunku[11]. Mimo to wiele aspektów biologii, tak jak wielkość lęgu, sukces lęgowy itp., muszą zostać dokładniej zbadane. Należy kontynuować obserwacje i badania w celu zlokalizowania koncentracji, które można zidentyfikować jako obszary ważne dla ochrony. Ochrona tego gatunku może być powiązana z ochroną tygryski rdzawoszyjej, która żyje w prawie tym samym środowisku[11].
Zmiany w Brazilian Forest Code zmniejszyły odsetek gruntów, które prywatny właściciel gruntu jest prawnie zobowiązany utrzymywać jako las[2].
Bącznik występuje na kilku terenach chronionych, jak Rezerwat Narodowy Pacaya-Samiria (Peru) czy Cantão State Park (Brazylia)[17].
Przypisy
edytuj- ↑ Zebrilus undulatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n BirdLife International, Zebrilus undulatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-10-14] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Botaurinae Reichenbach, 1850 – bąki (wersja: 2023-09-28). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2023-10-15].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Joseph del Hoyo i inni, Hanbook of the Birds of the World, t. 1 : Ostrich to Ducks, Lynx Editions, 1992, s. 425, ISBN 84-87334-20-2.
- ↑ J.F. Gmelin, Caroli a Linné Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 13, t. 1 cz. 2, Lipsiae 1789, s. 637 (łac.).
- ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v13.2). [dostęp 2023-10-15]. (ang.).
- ↑ K.L. Bonaparte, Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des sciences, t. 40, Paryż 1855, s. 723 (fr.).
- ↑ Zebrilus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-10-15] (ang.).
- ↑ undulatus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-10-15] (ang.).
- ↑ a b Ardea, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-10-15] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am IUCN-SCC Heron Specialist Group, Zigzag Heron Zebrilus undulatus (Gmelin) [online], Heron Conservation [dostęp 2023-10-15].
- ↑ James Hancock, James A. Kushlan, The Herons Handbook, wyd. 1, 2010, ISBN 978-1-4081-3496-2 (ang.).
- ↑ a b J.P. Hruska, J. Holmes, C. Oliveros, S. Shakya, P. Lavretsky, K.G. McCracken, F.H. Sheldon & R.G Moyle. Ultraconserved elements resolve the phylogeny and corroborate patterns of molecular rate variation in herons (Aves: Ardeidae). „Ornithology”. 140 (2), s. ukad005, 2023. DOI: 10.1093/ornithology/ukad005. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Albert Martínez-Vilalta, Anna Motis, Guy M. Kirwan, Zigzag Heron (Zebrilus undulatus), version 1.0, [w:] Birds of the World [online], Cornell Lab of Ornithology, 2020 [dostęp 2023-10-15] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Bącznik, [w:] eBird [online], Cornell Lab of Ornithology [dostęp 2023-10-14] (ang.).
- ↑ a b David Ascanio-Echeverria, William E. Davis jr., Notes on the Habitat, Behavior and Vocalizations of Zigzag Herons in Venezuela, „Waterbirds”, 23 (3), 2000, s. 521–523, DOI: 10.2307/1522194, JSTOR: 1522194 (ang.).
- ↑ a b c d e f Zigzag heron, [w:] BirdLife International (datazone) [online] [dostęp 2023-10-19] (ang.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).